A niyazova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

Hududiy majmuali ekologik muammolar.
Bu toifadagi ekologik muammolar ma`lum 
tabiiy kompleksga tegishli bo`lib, resurslarda oqilona foydalanmaslik natijasi tarkib topadi. Bu 
toifadagi bir necha sabablar va omillar ishtirok etganligi tufayli muammolar majmualigi bilan 
ajralib turadi. Ba`zan yirik hududlarda faqat bir omil ta`sirida ushbu muammo rivojlanishi 
mumkin. Orol dengizi va Orolbo`yi vohalarida grunt suvlari sathini ko`tarilib ketishi natijasida 
melirotiv-gidroekologik vaziyatni yomonlashuvi, ariq mintaqada cho`llashish va boshqa hududiy 
majmuali muammolar eng dolzarb, o`zgaruvchan, oqibati salbiy hodisalarni keng tarqalishiga 
olib kelayotganligi bilan tavsiflanadi. 
Tabiiy resurslardan foydalanish bilan bog’liq va hududiy majmuali ekologik muammolar 
murakkabligi, ko`p omilligi, serqirraligi va ko`p vaqtdan beri shakllanib kelayotganligi hamda 
ularning barchasini bir-birlari bilan bog’liq. O`zaro aloqada, ta`sirida bo`lganliklari sababli 
ularni echimi ham o`ta murakkabligi, chalkashligi bilan xarakterlanadi. Bu borada eng dolzarb, 
eng dinamik, ustivor, bosh muammolar guruhi aniqlanishi va ular bilan to`g’ridan-to`g’ri 
(bevosita) xamda bevosita va aloqada bo`lgan (1 darajali uzaro ta`sir va aloqa) muammolar 
ajratilishi maqsadga muvofiq. Ular muammolar guruhlari orasida boshlovchi (xarakatga 
keltiruvchi) funktsiyasini bajarayotganliklari tufayli umumiy ma`lum tezlikda (faollikda) 
xarakatga keladilar. SHuni e`tiborga olib umumiy echim strategiyasini tanlashda boshlovchi yoki 
harakatga keltiruvchi bosh faol muammolar aniqlanib echim taktikasi asoslanishi maqsadga 
muvofiq. 
O`zbekistonda bosh ekologik muammolar sifatida bizningcha, suv, ep, atmosfera havosini 
ifloslanishi va o`simliklar degratsiyasini ko`rsatish mumkin, chunki barcha muammolar 
tizimlaridan yo`nalgan faraziy aloqa va ta`sir yo`nalishlari shu bosh muammolarga kelib 
taqaladi. Ular orasida suv va ep muammolari eng ustivor bosh muammolar bo`lishi mumkin. 
Respublika hududining arid sharoitida suvga bo`lgan talabi (O`zbekistonda suv tanqisligi 70-
yillardan boshlab sezila boshlangan va bu jarayon bundan buyon ham jiddiylashib boradi) katta, 
lekin u chegaralangan, har qanday talab belgilangan limitdan ortmaslik kerak yoki suvni iktisod 
kilinishi xisobga yangi talabni qondirish mumkin. Mazkur suv tanqisligi sharoitida mavjud suv 
resurslarini antropogen ifloslanishi muammoni yanada jiddiylashtirmoqda, bunda daryolarning 
o`rta va quyi oqimlarida axolini ichimlik suvi bilan to`liq ta`minlashni iloji bo`lmayapti, 
shuningdek sug’orma erlarga daryolarning sho`r suvlari bilan ortiqcha tuz kelib to`planmoqda. 
Bunda vohalarda grunt suvlari sathini ko`tarilishi natijasida gidromeliorativ va gidroekologik 
vaziyatlari tang muammolari, sun`iy ko`llarni vujudga kelgani, kanallardan suvni gruntga 
shimilib o`tishi (u 30-35% ni tashkil qiladi), sug’orish texnikasining etarli darajada samarador 
emasligi (40-45% suv tuproqka shimilishga sarf bo`ladi) va boshqa jarayonlar suv muammosini 
keskinlashtirmoqda. Ep usti suvlarining ifloslanishi ep osti suvlarini sifatini buzilishiga ta`sir 
etmoqda. 
Suv muammolarining echimi borasida bosh tadbir, bizningcha, avvalo suvdan oqilona 
foydalanishni yo`lga qo`yish, buni birinchi navbatda sug’orma dehqonchilikda qullanishi talay 
suv hajmini iqtisod qilishga imkon beradi. Sug’orish me`yorini gidromodul’ rayon 
ko`rsatkichlariga qadar kamaytirish bilan 20-30% suvni tejash mumkin. Mavjud sug’orish 
texnalogiyasini joriy etish bilan yana 30-40% suv hajmini iqtisod qilishga erishiladi. egat oralab 
sug’orishni zamonaviy sug’orish texnologiyasi - yomg’irlatib, tuproq ostidan tomchilatib, diskret 
usullarini qo`llash katta samara berishligi avvaldan fanga ma`lum, chet ellarda amalda keng 

---

qo`llanilmoqda. Sug’orish me`yorini biologik me`yorga qadar kamaytirish bilan sug’orish 
suvlarini gruntga bekorga shimilib o`tadigan qismini cheklash imkoniyati vujudga keladi. Bu 
bilan grunt suvlarini vujudga keltiradigan sug’orish suv hajmi keskin kamayadi va shu bilan 
birga qaytgan suvlar miqdori ham o`z navbatida bosqichma-bosqich kamaya boradi. 50-
yillarning oxirlarigacha respublikada qaytgan suvlar deyarli bo`lmagan, chunki ekinlarni 
sug’orish me`yor asosida olib borilgan. 
Suvni sanoat, transport, qurilish, baliq xo`jaligi, maishiy-kommunal xizmatlarida ham 
yangi texnologiyani qo`llash, suvdan foydalanishni barcha sohalarda me`yorlash, suvdan 
foydalanishning pullik yo`liga o`tish, ayniqsa ifloslantirilganligi uchun katga hajmda jarima 
to`lashni joriy etish muammoni echimini tezlashtiradi. Bu borada mutaxassislar ishtirokida 
o`lkada suvdan foydalanishning ilmiy asoslangan strategiyasi va taktikasini har tomonlama 
hamda chuqur ishlab, resurslardan foydalanuvchilar va olimlar, mutaxassislar o`rtasida 
muhokama qilib, ishlangan ilmiy kontseptsiya ishlab chiqilishi maqsadga muvofik. U ko`p yilga 
mo`ljallangan bo`lishi va bosqichma-bosqich amalga oshirilib borishi lozim. Erdan foydalanish, 
ayniqsa sug’oriladigan erlardan samarali foydalanishni amalga oshirish eng avvalo erlarning 
meliorativ holatini tubdan yaxshilash bilan erishish mumkin. Bu borada tuproqlarni 
sho`rsizlantirish melioratsiyasini amalga oshirish bilan vohalarning yarmidan ko`p qismidagi 
sho`r erlarni ahvolini sifat jihatdan butunlay o`zgartirishga erishish asosiy masala bo`lishi kerak.
SAVOLLAR VA TOPSHIRIQLAR 
1. ekologik muammo deganda nimani tushunasiz?
2. O`bekistonda qanday ekologik muammolar mavjud? Suv resersini ifloslantiruvchi manbalarga 
nimalar kiradi?
3. Atmosfera havosi qanday omillar ta`sirida ifloslanbi bormokda?
4. O`zbekistonning o`simlik va hayvonot dunyosi nima kambag’allashib bormoqda? Tuproq 
unumdorligining pasayib borishiga sabab nima?
5. Mavjud ekologik muammolarni hal qilish uchun qanday chora-tadbirlarni amalga oshirish 
zarur?