A niyazova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

kal’tsefoblar
deb ataladi. Torf moxlari, otquloq, kashtan, choy 
kabilar kal’tsefob turlar hisoblanadi. Oson eruvchi tuzlarga boy bo`lgan tuproqlarda o`suvchi 
o`simliklar 
galofitlar 
deyiladi. Cho`l va chala cho`l zonalaridagi ko`pgina maydonlar 
sho`rlangan tuproqlar hisoblanadi. Bunday joylarda qorasho`ra, qizil quyonjun, boyalish, 
oqboyalish, to`rg’aycho`p, qumboq, baliqko`z, sho`rbo`ta, keyreuk va boshqa o`simlik turlari 
o`sadi. Ular uchun poya yoki bargning etli bo`lishi, suv jamg’aruvchi to`qimaning yaxshi 

---

rivojlanganligi, tsitoplazmaning yuqori kontsentratsiyaga chidamliligi, yuqori osmotik bosim 
hosil qilishi, ortiqcha tuzlarni maxsus bezlar yordamida tashqariga chiqarib yuborish kabi 
moslanish xususiyatlari xosdir. Qumli tuproqlarda 
psammofitlar
deb atalgan o`simliklarning 
ekologik guruhi tarqalgan. Psammofit o`simliklarning barglari ensiz, qattiq yoki odatda 
reduktsiyalashgan, meva va urug’lari qumda o`rmalab yoki shamol yordamida tarqaladi va 
sharsimon ko`rinishda bo`ladi. Tuproqning ma`lum kimyoviy elementlarga boyligini 
ko`rsatuvchi o`simliklar 
indikator
turlar deyiladi. Masalan, plauts alyuminiyga boy tuproqlarda, 
astragal selenli, itqo`noq ruxli, shuvoq, oddiy qarag’ay va makkajo`xorilar oltinga boy bo`lgan 
tuproqlarda o`sadi.
Tuproqda bakteriyalar, zamburug’lardan tashqari sodda hayvonlar, chuvalchanglar va 
bo`g’im oyoqlilar keng tarqalgan. Masalan, ishlov beriladigan tuproqlarda gektariga taxminan 
350 kg yomg’ir chuvalchanglari to`g’ri keladi. Yuqori agrotexnika qoidalariga amal qilingan 
erlarda esa ularning miqdori bir tonnagacha boradi. Ularning bir yil davomida ovqat hazm qilish 
tizimidan o`tkazgan tuprog’i gektariga 12 tonnadan 100 tonnagacha yoki 7 mm qalinlikdagi 
tuproqni tashkil etadi. Tuproq zarrachalarining donadorligi ham hayvonlar uchun ekologik 
ahamiyatga ega. Ba`zi hayvonlar tuproqni kovlab hayot kechiradi. Hasharotlarning lichinkalari 
toshloqli tuproqlarda yashay olmaydi. Kovlash xususiyatiga zga bo`lgan pardaqanotlilar 
tuxumlarini er ostki bo`shliqlarga, ko`pchilik chigirtkalar ham tuxumini g’ovak tuproqqa 
qo`yishga moslashgan. Dengizdagi qumlarda turbellariyalar, halqali chuvalchanglar va 
qisqichbaqasimonlarning bir necha turkumlari tarqalgan. Ular tanasining shakli cho`zinchoq va 
qum zarrachalari orasini oson yorib o`tadi. Ko`pchilik dengiz qirg’og’ida yashovchi hayvonlar 
suvning ko`tarilib va pasayib turishiga moslashgan holda ma`lum o`lchamdagi qumlar ostida 
yashaydilar. Tuproq ostida yashovchi hayvonlar uchun yorug’likning ahamiyati uncha katta 
emas. Tuproqning chuqur qatlamlarida harorat ham o`zgarmaydi. Kislorodning miqdori esa 
kamayib, SO
2
ortib boradi. Tuproq namligi o`simliklar uchungina ahamiyatga ega emas, balki 
hayvonlar orasida ham tuproq qurg’oqchiligiga chidamsiz turlar uchratiladi. Ularga yomg’ir 
chuvalchanglari va termitlarni ko`rsatish mumkin. Qumli tuproqlarda yashovchi hayvonlar 
qumning ostiga tezda kirib ketish xususiyatiga ega bo`ladi. Psammofil hayvonlarninr panjalarida 
har xil o`simtalar, tuklar yoki muguz pardalar bo`lib, ularning yuzasini oshiradi. SHu bilan birga 
tuproq qatlamida harakat qilishga, uya qurishga ham yordam beradi. Ilonlar, kaltakesaklar, ba`zi 
hasharotlar qum ostida anchagina masofalarga ko`chib yurishi mumkin. 
Tuproqning hozirgi kundagi holati haqida ham bir oz to`xtalib o`tadigan bo`lsak, 
quyidagilarni ta`kidlash zarur bo`ladi. Erdan oqilona foydalanmaslik oqibatida tuproqning 
ekologik holati ancha buzilgan. Ayniqsa, dehqonchilik bilan shug’ullanadigan erlarda tuproqning 
holati nochordir. Masalan, respublikamizning qishloq xo`jaligi sohasida 70 xilga yaqin turli 
kimyoviy moddalar ishlatib kelindi. 1989 yilda har gektar erga solingan kimyoviy dorilar 19,5 kg 
(ayrim viloyatlarda hatto 40—45 kg)ni tashkil etdi. Yiliga har gektar erga 400-500 
kilogrammgacha mineral o`g’it solindi. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, fosfor o`g’iti bilan 
birgalikda tuproqqa ftor, uran, toriy,og’ir metall tuzlari ham o`tgan. Ammo tuproqni bunday 
kimyoviy dorilardan tozalash texnologiyasi ishlab chiqilmagan. Aksariyat kooperatorlar, 
ijarachilar, xo`jalik rahbarlari va umuman dehqonlarimizning haligacha yuqori dehqonchilik 
madaniyatiga ega emasliklari ahvolni yanada og’irlashtirmoqda. Zararkunanda va hasharotlarga 
sepiladigan dorilarning atigi 1 foizigina foydali ta`sir ko`rsatadi, qolgan 99 foizi tuproq, suv, 
o`simlik va boshqa oziq-ovqat mahsulotlariga singib ketadi. Natijada tuproqdagi foydali 
jonivorlar ko`plab qiriladi, insonlar salomatligiga katta putur etadi. Ana shunday vaziyat yuz 
berganda yana tabiatni, jumladan, tuproqni muhofaza qilish dolzarb muammolar qatoridan joy 
oladi.