A niyazova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

O`zbekistonda ekologiya fanining kisqacha rivojlanish tarixi. 
O`rta Osiyo xalqlari, 
jumladan o`zbek xalqi qadimdan ekologik madaniyat merosiga ega. SHuningdek, o`tgan buyuk 
allomalarimizning ham tabiat, tirik organizmlar va ularning tashqi muhit bilan o`zaro aloqalariga 
doir masalalarga to`xtalib o`tganligining guvohi bo`ldik. O`zbekistonda Fanlar akademiyasi 
qoshida Zoologiya va parazitologiya instituti olimlari o`simliklar va hayvonlar ekologiyasiga 
bag’shlangan ishlarni olib borganlar va bormoqdalar. 
O`zbekistonda o`simliklarni o`rganish va ekologiya. 
O`simliklar dunyosini 
o`rganishga bag’ishlangan ilmiy-tadqiqot ishlari asosan ekologik, florogenetik va fitotsenologik 
yo`nalishlarda olib borilgan. O`rta Osiyo o`simliklar olamini o`rganish M. S. Popov, E. P.
Korovin, K. 3. Zokirov, A. M. Muzaffarov, I. I. Granitov, S. S. Sahobiddinov, M. M. Nabiev, A. 
I. Vvedenskiy, A. Butkov kabi olimlarning nomi bilan bog’lantan. Ilmiy yo`nalishlar o`simliklar 
olamini muntazam tahlil qilish, geobotanik jihatdan o`rganish, ulardan oqilona foydalanish 
yo`llarini ishlab chiqish, ya`ni cho`l, adir, tog’, o`tloqlarning unumdorligini oshirish, foydali 
o`simliklarni ko`paytirish, turli joylarda o`sadigan em-xashak va xom ashyo manbai 
hisoblanuvchi o`simliklarning morfogenezi, fiziologiyasi, cho`l o`simliklarining ekologiyasi, 
biologiyasi yanada keng o`rganilib serhosil o`simlik turlarini cho`l sharoitiga moslashtirish kabi 
sohalarda olib borildi. 
Ekologik yo`nalish uslubining mohiyati shu bilan belgilanadiki, botaniklar flora tarkibini 
o`rganish bilan birgalikda o`simlikka organizm sifatida, uning ekologiyasiga va u yoki bu tuproq 
turiga munosabatni tekshirdilar. Ayniqsa, o`simliklar ayrim turlarining ekologiyasini o`rganish 
ishlariga ko`p e`tibor berildi. Bu ishlar E. P. Korovin, M. V. Kul’tiasov vaM. S. Popovlarning 
nomlari bilan bog’liqdir. Ularning ish uslublarida Qozon geobotanika maktabining ishlariga 
e`tibor berildi. Bunda ekologik sharoitning o`zgarishiga evolyutsiya jarayonining yo`naltiruvchi 
omili deb -qaraldi. 
O`zbekistonda ekologik yo`nalishdagi ishlarning asoschilari D. N. Kashkarov va E. P. 
Korovinlar hisoblanadi. Ular ekologik ilmiy tadqiqotlarni rejalashtirish va ekolog mutaxassislar 
tayyorlash masalasini o`rtaga tashlaydilar va uning nihoyatda zarur ekanligini ta`kidlaganlar. 30- 
yillarda D. N. Kashkarov va E. P. Korovinlar tomonidan «Muhit va jamoa», «O`rta Osiyo va 
Qozog’iston cho`llarining turlari va ulardan xo`jalikda foydalanish istiqbollari», «CHo`ldagi 
hayot» kabi ilmiy asarlar chop etildi. Bu asarlarda ekologiya predmeti va uning vazifalari, 
uslublari o`z aksini topgan. Keyingi yillarda ham ekologiya fanining rivojlanishida xo`jalik bilan 
bog’liq bo`lgan muammolarning ilmiy echimi asosiy muammo bo`lib qolaveradi. E. P. Korovin 
va I. I. Granitov kabi olimlar rahbarligida cho`l mintaqasidagi yaylovlarni yaxshilash borasida u 
yerdagi o`ziga xos kserofit-ekologik guruhga mansub o`simliklarni o`rganishga kirishildi. 
ekologik ishlarning dolzarbligi munosabati bilan O`zbekiston FA Botanika institutida V. A. 
Burigin rahbarligida o`simliklar ekologiyasi laboratoriyasi tashkil etildi. Ushbu laboratoriya 
xodimlari cho`l va chala cho`l sharontida o`simliklarning moslanishini o`rgandilar. Natijada 
tog’oldi mintaqalarida fitomeliorativ ishlarning rivojlanish asosi ishlab chiqildi. Keyinchalik bu 
ishlar amalda O. H. Hasanov, R. S. Vernik va boshqalar tomonidan davom ettirildi. 
Fitomeliorativ ishlar bilan birgalikda qurg’oqchilik zonalaridagi muhim em-xashak o`simliklari 
ekologiyasini o`rganishga ham e`tibor berildi. 1950 yilda tashkil etilgan o`simliklar fiziologiyasi 
va bioximiyasi laboratoriyasida Janubi-G’arbiy Qizilqum cho`llaridagi em xashak o`simliklarida 
ekologo fiziologik yo`nalishdagi ishlar olib borildi. 1959 yilda tashkil etilgan Qizilqum cho`l 
stantsiyasi olib borgan muhim ilmiy ishlar o`simliklar qoplamidagi asosiy edifikator turlarni 
o`rganish, shuningdek, asosiy o`simlik jamoalarining tuzilishi va mahsuldorligi kabilarni 
aniqlash (tuproq xususiyatlari bilan birgalikda), Janubi-G’arbiy Qizilqumda serhosil sun`iy 
yaylovlarni barpo etishning ilmiy asoslarini va uslublarini yaratishdek ekologobiologik 
yo`nalishlardan iborat bo`ldi. 

---

1960 yilda tashkil etilgan Nurota chala cho`l stantsiyasi ham o`zining faoliyatini 
O`zbekistondagi chala cho`l zonalarida yaylovlarni yaxshilashga, qimmatli em-xashak 
o`simliklari orasidan qurg’oqchilikka chidamli turlarni tanlashga hamda ularning ekologo-
biologik xususiyatlarini o`rganishga qaratdi. Hozirgi vaqtda laboratoriyada cho`ldagi em-xashak 
o`simliklarining hayot jarayonlari mahsuldorlikka bog’liq holda o`rganilmoqda. SHuningdek, 
sun`iy ekosistemalar sharoitida suv va issiqlik stressi (qo`zg’alish) ta`sirida xloroplastlarning 
to`planishi va fitoximik faolligi, xlorofill-oqsil birikmasi, nuklein kislotalarning almashinuvi va 
boshqalar o`simlikning o`sishi davomida tadqiq etilmoqda.