A niyazova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

1- jadval
Ekologik omil xillari 
 Abiotik omillar 
Biotik omillar 
Antropogen omillar 
1. Iklim omillarya (yorug’lik, harorat, 
namlik, shamol, atmosferadagi gazlar 
1. Fitogen (o`simliklar 
olamining ta`siri). 
Inson faoliyati 
bosimi, SO
2
). 
2. Zoogen (hayvonot
bilan bog’liq 
2. Edafik-tuproq omili (tuproqning tabiiy, olamining ta`siri). 
bo`lgan har qan- 
kimyoviy hamda boshqa xususiyatlari). 
3. Mikogen (zamburug’lar day ta`sirlar. 
3. Rel’ef-orografik omil(dengiz sathidagi olamining ta`sir,i). 
balandligi, ekspozitsiya kabilar). 
4. Mikrobiogen 
4. Geologlk yoki tarixiy omil (er
(mikroorganizmlar, viruslar
qimirlashi, vulkanlao otilishi, emirilish, 
olamining ta`siri). 
muzliklarning siljishi va boshkalar). 
5. Gidrologik (suvda yashov
chi organizmlar uchun: tiniqligi, yorug’lik
tushish darajasi, bosimning o`zgarshi). 
6. Yong’in 
1. Ekologik omillar organizmga haddan tashqari kuchli (maksimum) yoki kuchsiz 
(minimum), yoki o`rtacha (optimum) darajada ta`sir etishi mumkin. Omillarning qulay ta`sir 
etuvchi kuchi optimum zona deb qaraladi va undan qanchalik uzoqlashgan sari ushbu 
omillarning noqulay ta`sir etishi ortib boradi. Shunday qilib, har bir omilning optimum, 
minimum va maksimum ta`siri bo`ladi. Omilning minimum va maksimum ta`sir etishi kritik 
nuqta deb qaraladi. Kritik nuqtalardan ortiq kuchdagi ta`sir organizmning nobud bo`lishiga olib 
keladi. Organizmning omilga nisbatan kritik nuqtalar orasidagi chidamlilik chegarasi uning 
ekologik valentligi deyiladi. Muhitning biror omiliga keng doirada moslashgan turlari «evri» old 
qo`shimchasini qo`shish yoki tor doirada moslashgan turlari «steno» qo`shimchasini qo`shish 
bilan nomlanadi. Masalan, evriterm, stenoterm (haroratga nisbatan), evrigal, stenogal 

---

(sho`rlanishga nisbatan), evribat, stennobat (bosimga nisbatan) va hokazo. Ayrim holda olingan 
ekologik omillarga nisbatan ekologik valentliklar yig’indisi turning ekologik spektri deyiladi. 
2.Har bir omil organizmning har xil funktsiyalariga turlicha ta`sir etadi. Bir hayot faoliyati 
uchun optimum ta`sir ikkinchi bir jarayon uchun maksimum bo`lib hisoblanishi mumkin. 
3.Ayrim individlarning chidamlilik chegarasi va optimum, minimum zonalari bir-biriga 
to`g’ri kelmaydi. Biron-bir omilga nisbatan chidamlilik darajasi uning boshqa omillarga 
chidamliligini ifodalamaydi. 
4. Ayrim turlarning ekologik spektrlari ham birbiriga to`g’ri kelmaydi. 
5.Muhitning ayrim ekologik omillari organizmga bir vaqtda ta`sir etadi va bir omilning 
ta`siri boshqa omilning miqdoriga bog’liq bo`ladi. Bu omillarning o`zaro ta`sir etish qonuniyati 
deyiladi. 
6.Muhitdagi me`yordan ancha uzoqlashgan ekologik omil cheklovchi hisoblanadi, ya`ni 
organizmning ushbu sharoitda yashashi eng quyi darajadagi omil bilan belgilanadi. Masalan, 
cho`lda organizmlarning keng tarqalishiga suv va yuqori harorat cheklovchi omil bo`lib 
hisoblanadi. Bu ekologiyada cheklovchi omillar qoidasi deb yuritiladi.