A qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti maktabgacha ta
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Fonetik norma. Hozirgi o‘zbek adabiy tili uchun 6 ta unli va 25 ta undosh
tovushning qo‘llanishi norma hisoblanadi. Og‘zaki nutqda unlilarning variantlari mavjud. Masalan, o’roq so‘zi bilan o’rdak so‘zini solishtirsak, adabiy tilda bir unli deb qabul qilingan o‘ unlisining ikki xil talaffuz qilinishini ajratishimiz mumkin. Talaffuz norma. Adabiy tilning og‘zaki va yozma shakli bo‘lgani mavjuddir. Talaffuz normalari til birliklarining og‘zaki nutq jarayonida adabiy til normasiga muvofiq kelishidir. Masalan, g‘isht, go‘sht kabi so‘zlarni talaffuz qilganimizda oxirgi undosh tushib qoladi. Imloviy norma. Imloviy norma, ya‘ni yozuv normasi adabiy tilning madaniylik darajasini belgilovchi asosiy mezondir. Imloviy norma talaffuz 7 normasidan farqli o‘laroq stixiyali ravishda shakllanmasdan til vakillari tomonidan ongli ravishda kelishilgan holda yuzaga keltiriladi va uning amal qilinishi maxsus imlo qoidalari orqali yo‘lga qo‘yiladi. Ma‘lum norma sifatida tavsiya etilgan til unsurlaridan foydalanish millat vakillari uchun majburiy sanaladi. Lug‘aviy norma. Adabiy tilda milliy tilning yashash va amal qilish qonuniyatlaridan kelib chiqib so‘z tanlash imkoniyatlari uning leksik normasini belgilaydi. Umumxalq tilidan o‘sib chiqqan adabiy til unda mavjud bo‘lgan so‘z variantlaridan lug‘aviy norma sifatida eng ma‘qulini, hamma uchun tushunarli bo‘lgan ko‘rinishini tanlab oladi, qolgan variantlar esa sheva va lahjalarda yashayveradi. O‘zbek adabiy tilining lug‘aviy normasi imlo lug‘atida o‘z ifodasini topgan. Yozuv (grafik ) norma. Yozuv me‘yori deganda har bir harfni kollegrafiya bo‘yicha yozish tushuniladi. Bu me‘yorga, asosan, boshlan g‘ich sinf o‘qituvchilarining yozuvi to‘g‘ri keladi. Ko‘p va tez yozish xatni hunuklashtiradi, kollegrafiyani buzadi. Noto‘g‘ri yozilgan shakl esa o‘qishni qiyinlashtiradi. Me‘yor tilning ijtimoiy vazifa bajarilishining asosiy sharti bo‘lib, unga amal qilish shu tilda so‘zlashuvchi va yozuvchilar uchun majburiydir. O‘zbek tilining qanchalik me‘yorga keltirilganligi va unga qanchalik amal qilinishi umummilliy o‘zbek madaniyatining taraqqiyot darajasini belgilovchi omillardan biridir Biz til birliklaridan fikr ifodalash, o‘z maqsadimiz, harakatimiz va his- tuyg‘umizni tinglovchiga yetkazish uchun foydalanamiz. Shuning uchun ham til birliklari fikr ifodalash vositasi sanaladi. Til birliklari sifatida esa quyidagilarni ajratish mumkin: Fonema - tilning eng kichik birligi bo‘lib, aloqa quroli uchun muhim ahamiyatli bo‘lgan farqlovchi belgilarning barqaror yig‘indisi: a, o, b, p kabi. Morfema - tilning xususiy ma‘noga ega bo‘lgan, boshqa ma‘noli qismlarga bo‘linmaydigan birligi: bir, ellik kabi. Leksema - jamiyat a‘zolari uchun tayyor, umumiy, majburiy bo‘lgan, shakl va mazmunning barqaror birikuvidan tashkil topgan, voqelikdagi narsa, belgi, xususiyat va munosabatlarni shakllantiruvchi, nutq va lug‘atda grammatik morfemalarni o‘ziga biriktira oladigan til birligi. Nutq birliklari quyidagilar: Tovush (nutq tovushi) - havo oqimining nutq a‘zolari orqali shakllanib, ma‘no ifodalash uchun xizmat qiladigan nutq birligidir. 8 Harf - tovushning yozuvdagi shartli belgisi. So‗z - leksemaning nutqda reallashgan shakli ( shuni ham ta‘kidlash kerakki, so‘z o‘ta serqmrra tushuncha bo‘lib, uning har bir xususiylik qirrasi alohida bir ta‘rif uchun asos bo‘lishi mumkin). Gap - nutqning bir va undan ortiq so‘z vositasida ma‘lum fikr ifodalash maqsadida hosil qilangan birligi. Til va nutq Til va nutq dialektikasi nazariy tilshunoslikning, shuningdek, amaliy tilshunoslikning hamda psixologiya, falsafa, mantiq kabi fanlarning ham muhim va murakkab muammolaridai biri bo`lib, ayni masala jahon tilshunos-ligining doimiy diqqat markazida turgan va hozirda ham shunday. XX asr tilshunosligining - sistem tilshunoslikning bosh, asosiy mezoni til va nutq munosabati, til va nutq hodisalarini, birliklarini farqlash bo`ldi. Ushbu muammo tarixiga nazar tashlasak, prof. H.Ne‘matovning ma‘lumot berishicha, til va nutq hodisalarini o`zaro farq-lash dastlab VII-IX asrlarda shakllangan arab tilshunos-ligining til o`rganish usullarida ko`rish mumkin. Prof.A.Nurmonovning tadqiqotida esa temuriylar davri o`zbek tilshunosligining sardori bo`lgan Alisher Navoiy asarlarida til va nutq hodisalari farqlangani, alloma shu masalaga alohida e‘tibor bergani qayd etiladi. 3 Ta‘kidlash shart, til va nutq dialektik munosabati o`zining dastlabki haqiqiy, mukammal ilmiy-nazariy yechimini tilshunoslik fanida keskin burilish yasagan buyuk tilshunos olim Ferdinand de Sossyur asarlarida topdi. Til va nutq dialektikasida til o`ziga xos murakkab tuzilishga (strukturaga) ega bo`lgan bir butun sistema sifatida faoiyat ko`rsatadi. Demak, F.de Sossyur mutlaq to`g‘ri ta‘kidlaganidek, til sistemadir. Til sistemasi-ning bir-biri bilan uzviy bog‘langan tovush tomoni, lug‘at tarkibi, grammatik qurilishi mavjud bo`lib, ular birgalikda bir butunlikni, sistemani tashkil qiladi. Demak, til sistemalar sistemasi – supersistema, mak-rosistema sifatida jamiyatga xizmat qiladi, ijtimoiy ahamiyatga ega bo`ladi, ijtimoiy-amaliy vazifa bajaradi. Tilning ijtmoiy mohiyati jpaamiyatda aloqa-aralashuv quroli bo`lishida ko`rinadi. Ijtimoiy-psixik jarayon bo`lgan til o`zining jamiyat-dagi kommunikativ - umuman har qanday vazifasini nutq shaklida, nutq, ko`rinishida, nutq orqali amalga oshiradi. Nutq til sistemasining so`zlashuv, fikr almashuv jarayonidagi yoki yozuvdagi - matndagi muayyan ifodasidir, ko`rinishidir, holatidir. Shunga kura S.Usmonov "Til qachon ma‘lum funksiyani bajarishi mumkin? Til nugq sifatida namoyon bo`lgandagina ma‘lum funksiyani bajari-shi mumkin", deydi. 9 Miyamizda (ongimizda) obyektiv olamning ta‘siri tufayli hosil bo`lgan tushunchalar, tasavvurlar, turli xil fikrlar, demak, ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan til (nutq) orqali voqyelashadi. Yana ham aniqrogi, har qanday fikrni ifodalash, boshqalar bilan aloqada bo`lish, faqat til materiali orqali amalga oshadigan real, jonli nutq jarayonida sodir bo`ladi. Til aloqa quroli, insonlar orasidagi munosabat vositasi deb baholanganida til materialiga asoslangan... nutq ko`zda tutiladi. Til va nutq o`rtasidagi bog‘liqlik, o`zaro aloqadorlik yana quyidagilardan ham ma‘lum bo`ladi. Til nutq asosida tashkil topadi va nutq orqali reallashadi. Til bir vaqt-ning o`zida ham asos, ham nutq mahsuli. Til aloqa uchun material bersa, nutq shu materialdan fikr shakllan-tirishdir. Bizningcha ham, nutq sistemadir, sistem xarakterga egadir. Ammo u tilga nisbagan ikkinchi darajali sistema bo`lib, til sistemasiga asoslanadi, undan imkoniyat sifa-tida foydalanadi. Til sistemasi asosida nutqiy sistema, nutq faoliyati, fikrniip ifodalash sistemasi yuzaga keladi. Tilning yashashi, mavjudligi, taraqqiyoti nutq orqali bo‘ladi. Masalan, men o`z nutqimda o`zbek tilidan foyda-lanib gapiryapman, demak, bu o`zbek tilining mavjudligi, uning yashayotganligidir. Demak, tilning har bir aniq ko`rinishi real nutqdir, nutq faoliyatidir. Til inson xotirasida mavjud lisoniy (lingvistik) birliklardan va qoidalardan iborat xazinadir. Nutq esa ushbu birliklarning muayyan qoidalar asosidagi faol harakati, muayyan ijtimoiy vazifa bajarishi, ya‘ni nutq jarayondir, amaliyotdir. Til ham, iutq ham ijtimoiy hodisadir. Ijtimoiy xarakterga ega bo`lgan til va nutq biri ikkinchisi orqali amalga oshadi, ya‘ni til nutq orqali, nutq esa til orqali voqyelashadi, namoyon bo‘ladi. Til va nutq o`zaro aloqador, bir-biri bilan bog‘liq, biri ikkinchisisiz mavjud bo`lmaydigan, ammo bir-biridan farqli bo`lgan ijtimoiy hodisalardir. Til mavhumdir, nugq esa aniqdir, ya‘ni nutqni eshitamiz, akustik qabul qilamiz va ko`ramiz (matnda). Nutq doimo aniq bo`lib, muayyan o`rinda (joyda) va muayyan vaqtda yuz beradi. Nutq so`zlovchining, tinglovchining va predmetning – fikr yuritilayotgan predmetning mavjud bo`lishini talab qiladi. Nutq - alohida shaxsga, individga bog‘liq, Til esa alohida shaxsga, individga bog‘liq emas. Tilning ijodkori, yaratuvchisi xalq, A.A.Potebnya aytganidek, til xalqning mahsulidir. Nutqning esa ijodkori individdir, insondir. Nutq baland va past, tez yoki sekin, uzun yoki qisqa, mimikali yoki mimikasiz, qo`l harakati bilan (jest) yoki qo`l harakatisiz, aniq yoki noaniq bo`lishi mumkin, tilga bunday ta‘rif-tavsif to`g‘ri kelmaydi. 10 Nutq ham monologik, ham dialogik bo`la oladi. Til esa monologik ham, dialogik ham bo`la olmaydi. Til - aloqa quroli, nutq - aloqa usuli. Til - imkoniyat, nutq - voqyelik, ta‘sirchanlik. Til - umumiylik, nutq - xususiylik, alohidalik. Nutq kelib chiqishiga ko`ra birlamchi, ya‘ni oldin nutq - nutq tovushlari paydo bo`lgan, til esa ikkilamchi, nutq asosida shakllangan, tashkil topgan. Til tahlil qilish yo`li orqali, nutq esa qabul qilish va tushunish orqali bilinadi. Tilning hayoti uzoq, xalqning hayoti bilan bog‘liq, nutqning hayoti esa qisqa, ya‘ni aytilgan vaqtdagina mavjud. Tilning alohida vazifasi bo`lgan nutq psixologiya, tilshunoslik (uslubshunoslik, nutq madaniyati va b.), fiziologiya (nutq apparatining tuzilishini o`rganadi), informasiya nazariyasi va boshqa fanlar tomonidan tekshiriladi. Til - tilshunoslik, falsafa, mantiq, tarix, semiotika va boshqa fanlar tomonidan o`rganiladi. Til va nutq orasidagi dialektik munosabat shundaki, nutq faoliyati natijasida nutq shakllanadi. Nutq esa til birliklaridan tuziladi va til birliklariga ajralib ketadi. Til birliklari yana nutq faoliyati - faolligi uchun xizmat qiladi 1 . Ma‘lumki, «Til madaniyati, deganda, ana shu tildagi ifoda vositalarining ongli aralashish natijasida, hamma tushunadigan va qo`llay oladigan darajaga keltirilgan- ligi, ma‘lum davr uchun mosligi, ishlatilish qonun-qoidalari va me‘yorlarining qay darajada aniq va mukammal ishlanganligi, sayqal topganligi tushuniladi. Boshqacha aytganda, til madaniyati deganda, til birliklari (ajdodlar tomonidan ishlatishga to`la yaroqli holga keltirib qo`yilgan ifoda vositalari: tovushlar, so`zlar, qo`shimchalar, qoliplar kabilar) va ular imkoniyatlari taraqqiyotining, ular o`rtasidagi o`zaro munosabatlar hamda shu munosabatlarni ta‘minlovchi qoidalarning ishlanish darajasi tushuniladi». «Qaysi tilda bu qonun-qoidalar past darajada ishlangan bo`lsa, o`sha tilni madaniy til sifatida baholab bo`lmaydi. Til madaniyati-ning pastligi esa, oxir-oqibatda shu til vakillari nutq madaniyatining ham past bo`lishi uchun sabab bo`ladi» 2 . Me‘yor tushunchasi 3 Me‘yor - jamiyat a‘zolari tomonidan qabul qilingan, ma‘qullangan va ularga tushunarli bo`lgan til birliklari-ning nutq jarayonida qo`llanish holati va imkoniyatidir. 1 Расулов Р. Умумий тилшунослик. – Тошкент, 2006, 19-25-б. 2 Тожиев Ё., Маллабоев М. Ўзбек нутқи маданияти ва услубияти асослари (оммабоп қўлланма). 1- қисм. – Тошкент, 2006, 8-б. 3 Мазкур мавзуни ѐритишда асосан қуйидаги дарслик материалларидан фойдаланилди: Каримов С., Маматов Х., Бўриев И. Юристнинг нутқ маданияти. Дарслик. – Тошкент, 2004. 11 Me‘yor - tilning yashash shaklidir. Til va nutq tizimida me‘yor o`ziga xos o`rniga ega. Til material sifatida nutq jarayonida xizmat qila boshlagan lahzalardanoq uni me‘yorlashtirish jamiyat ehtiyojiga aylangan va me‘yoriy muammolar kun tartibiga qo`yilgan. Nutq madaniyati to`g‘risida gap borar ekan, tabiiyki, nutqda so`zlarning o`rinli va o`rinsiz ishlatilishi to`g‘risida ham bahs boradi. Qo`llangan til birligini to`g‘ri yoki noto`g‘ri deyilganda, albatta, ma‘lum bir o`lchovga asoslanamiz. Mana shu o`lchov tilshunoslikda adabiy til me‘yori deb yuritiladi. Har bir lahjaning, so`zlashuv tilining, adabiy tilning o`z me‘yorlari bo`lganidek, nutqning alohida ko`rinishlari bo`lgan argolar, jargonlar ham o`z me‘yoriga ega. Xususiy me‘yorlar quyidagicha ko`rsatiladi: 1. Dialektal me‘yor. 2. So`zlashuv nutqi me‘yori. 3. Argolar, jargonlar me‘yori. 4. Adabiy til me‘yori 4 . Jamiyat taraqqiyoti bilan baravar holda til va nutqdagi me‘yoriy holatlarni o`rganish, tahlil qilishga ham ehtiyoj kuchayib borgan va bu muammolarni hal qilishda xalqning maishiy, ma‘naviy-ma‘rifiy turmushi, ijtimoiy-falsafiy va estetik dunyoqarashi, urf-odatlari singari qator omillar e‘tiborga olingan. Til hodisa-larini, uning me‘yoriy jihatlarini tadqiq etishda yana tilning milliy xususiyatlarini hisobga olmaslik ham aslo mumkin bo`lmagan. Demak, me‘yor milliylik va tarixiylik mazmunini kasb etadi, necha yuz, ming yillar davomida shakllangan an‘anaviylikka ega bo`ladi. Tildan foydalanishdagi an‘anaviy me‘yorlarning davrlar o`tishi bilan o`zgarib, yangilanib turishi ham tarixiy jarayondir. Til me‘yorini belgilash muammolarini hal qilish har bir milliy til madaniyatini rivojlantirishning uzviy qismiga aylanadi. Shuning uchun ham me‘yor masalalari-ning nutq madaniyati doirasida o`rganilishi bejiz emas. Tildagi me‘yoriy muammolarni, qiyinchiliklarni qisqa muddatda hal qilishning imkoni yo`q. 1989 yilda O`zbekiston Respublikasining «Davlat tili haqida»gi љonuni љabul љilinishini katta voљyea bo`ldi. Ammo uning hamma moddalarini birdaniga va tezlikda bajarishning imkoni bo`lmadi. O`sha paytda qonuniy bo`lmasa-da, amaldagi ish yuritish tili rus tili ekanligi, bir qism o`zbek millatiga mansub kishilarning sharoit taqozosi bilan rus tilida savod chiqarganligi, farzandlarini ham bog‘chalar va maktablarda ana shu tilda ta‘lim- tarbiya olishga jalb qilganligi ana shunday tabiiy to`siqlardan bo`lib turdi. Oqibatda ma‘lum muddat muomala jarayonida, rasmiy ish qog‘ozlarini yuritishda, turli darajadagi anjumanlarni o`tkazishda rus tilidan foydalanishdagi mavjud an‘analar o`z kuchini saqlab turdi. 4 Расулов Р., Ҳусанов Н., Мўйдинов Қ. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. – Т.: Iqtisod-moliya, 2006, 15-б. 12 Til elementlarining ma‘lum bir me‘yorga keltirili-shi, bir tomondan, til mutaxassislari tomonidan boshqarib borilsa, ikkinchi tomondan, tabiiy ravishda ham yuz beradi. Ammo, fikrimizcha, bir narsa ma‘lum - tilning amalda bo`lish holatlariga tazyiq o`tkazib bo`lmaydi. Lekin tegishli yo`l-yo`riqlar, ko`rsatmalar, tavsiyalar berib borilishi zarur. Imlo va talaffuz qoidalari asosida yozish va so`zlashni xalqimiz orasida ommalashtirish, bu qoidalarni lug‘atlar shaklida mustahkamlash, har bir sohada ham tildan foydalanish me‘yorlarini belgilash bugunning dolzarb vazifalaridan bo`lib qolmoqda. Xalqimizning nutq madaniyatini yanada yuksaltirish masalasi ham muhimligicha turibdi. Chunki milliy istiqlol g‘oyasi talablarini to`la bajarish, yurtdoshlarimizni ma‘naviy yangilanish va islohotlar jarayonining faol ishtirok-chisiga aylantirish, yoshlarimizni erkin, yangicha fikr-lashga o`rgatishga til madaniyatisiz erishib bo`lmaydi. Til birliklarini me‘yorlashtirish, hamma uchun umumiy va tushunarli bo`lgan bir qolipga keltirish umuman tilshunoslikning vazifasi sanaladi. Nutq madaniyati tilda ma‘lum me‘yorda keltirilgan til birliklarining nutqda qo`llanish shart-sharoitlarini, qonuniyatlarini nazariy jihatdan asoslaydi hamda bu me‘yorga amal qilishni ma‘lum ma‘noda nazorat ham qilib boradi. Nutqdagi yutuљ va kamchiliklar tahlil qilinib, bu kamchiliklarni tugatishning eng ma‘qul yo`llari ko`rsatib turiladi. Til elementlarining me‘yorlashishidek uzluksiz jarayonda eskilik bilan yangilik o`rtasida kurash hamisha davom etadi. Tilda yashab turgan so`z va iboralar ularning o`rniga kelayotgan yangilariga osonlikcha o`rnini bo`shatib bermaydi. Ma‘lum muddat ular teng darajada, parallel yashab turishi va vaqtlar o`tishi bilangina o`rnini bo`shatib berishi mumkin. O`zbek milliy adabiy tili garchi umumxalq tilidan o`sib chiqqan bo`lsa ham, unda mavjud bo`lgan dialektlar va shevalardan, jargonlardan, oddiy so`zlashuv tilidan, umuman, xalq tilidan ba‘zi jihatlari bilan farq qiladi. Chunki umumxalq tili o`zbek tilida uchraydigan barcha elementlarni o`z ichiga oladi va ishlanmagan shaklda bo`ladi. Adabiy til esa undan o`zbek millati uchun tushunarli bo`lgan va foydalanishda qulay deb topilgan variantlarini tanlab oladi hamda ularni millat vakillari uchun me‘yor sifatida tavsiya etadi. Har qanday til me‘yorlarini ikki guruhga – umumiy va xususiy me‘yorlarga bo`lib o`rganish maqsadga muvofiq bo`ladi. Me‘yorga nisbatan qo`llaniladigan umumiylik va xusu-siylik til me‘yorlarining faoliyat doirasi, qamrovi va ularning biri ikkinchisiga nisbatan olinganda anglashi-ladigan tushunchalardir. Shu ma‘noda o`zbek umumxalq tilidagi barcha me‘yorlar yig‘indisini umumiy me‘yor, adabiy, lahjaviy, turli 13 ijtimoiy qatlamlar tiliga oid me‘yorlarni xususiy me‘yorlar sifatida qabul qilish mumkin. Shunday qilib, bir tomondan, o`zbek tiliga tegishli bo`lgan barcha me‘yorlar yig‘indisini umumiy me‘yor deb tushunamiz. Ikkinchi tomondan esa, qo`llanish doirasi chegaralanmagan hamda tilning hamma iste‘molchilari va tildagi barcha vazifaviy uslublar uchun baravar bo`lgan birliklar majmuini anglaymiz. «Umumiy norma tushuncha-si o`zbek milliy tilining barcha ijtimoiy vazifaviy ko`rinishlari, nutq tiplari va uslublari uchun mushtarak bo`lgan vositalari tizimi ma‘nosini ham anglatadi» 5 . «O`zbek tili leksikologiyasi» kitobida bu kabi keng iste‘moldagi so`zlarning barcha so`z turkumlarida uchrashi qayd qilib o`tilgan. Masalan otlarda – daryo, Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|