A qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti maktabgacha ta

Birinchi davr (hayotining 1 — 2-yili). Bu davrda nutqning dastlabki 
urinishi shakllanadi va nutqiy rivojlanish boshlanadi, aloqaga kirishishga asos 
solinadi va uning h a ra kalian Live hi kuchi bilan muloqotga ehtiyoj paydo 
bo'ladi. Bu yoshda po'stloq nutq zonalarining birmuncha jadal rivojlanishi sodir 
bo'ladi, xususan Broka zonnsi. Uning rivojlanishida bola hayotining 14—18 
oylari keskin davr hisoblanadi Bi! davrda hattoki sezilarsiz tuyulgan noqulay 
omillar bola nutqining rivojUui isliida onksini ko'rsatishi mumkin. 
Ikkinchi davr (3 yosli) boglangan nutq jadal rivojlanadi. Vazivatii 
mUqdiin kontekstli nutqqa o'liladi. Bu markaziy nerv sisteimsi (MNS) isliida 
katta muvollqlikni talabetadi (nutq-liarakal me.xanizmini, diqqatni, xolirani va 
h.k.). MNS isliida vujudga keluvchi ayrim nomuvofiqlik xulqdagi o'zgarishlarni 
keltirib chiqaradi, qaysarlik, negativizm va h.k. lar kuzatiladi. Bulaming 
liammasi nerv tizimining zararlanisliiga bo‗lgnn xavlhi belgilaydi. Duduqlanish, 
mutizm yuzaga kelishi mumkin, nutq rivojlanishinitig orqada qolishi kuzatiladi. 
Bola nutqiy muloqotga kirishishdan bosh tortadi, kattalar qo‗yg:m talablariga 
qarslii qat'iy norozilik bildiradi. 
Bu davrda yuzaga keluvchi duduqlanish nutq funksinnal tizimining va turli 
xil psixik lunksiyalarning notckis shakllanisliidan bo'lishi mumkin. Gohida 
adabiyotlarda bu holat "evolutiv" termini bilan yuritiladi, ya‘ni yosli davrlari 

---

33 
bilan bogMiq rivojlanish. Masalan: "evolutiv dudLiqlaiiisli".
Uchinchi davr (6 — 7 yosh) yozma nutq rivojlani.shining boshlanishi. 
Bolaning markaziy nerv sistemasi (MNS) ga tushuvehi yuklama oshib boradi. 
Bolaga kattaroq talablar qo'yilganda duduqlanish hosil bo'lishi bilan nerv 
taoliyatida "portlash" yuz beradi. 
Bolada bor bo‗lgan nutq llinksiyasining liar qanday buzilishi bu keskin 
davrlarda birmuncha kuchli namoyon bo'ladi. Btmdan lashquri vangi nutq 
kamchiliklari ham paydo bo'lishi mumkin. Logoped bola nutqining 
rivojlanishida keskin davrlami yaxslii bilishi va o‗zining kundalik isliida sliLini 
hisobga olislii kerak. 
Nulq rivojlanishida keskin davrlar moyillik vazifasini bajaradi. Bu davrlar 
mustaqil ahamiyatga ega bo'lgani singari boshqa zararli omillar bilan — genetik, 
bolaning u mu mi u zniflashuvi va hoka/olar bilan uyg'unlashadi. 
Nutqning yosliga qarab rivojlanish dinamikasi hayotining birinchi yillarida 
organizm genotipiga va unga ta‘sir qiluvchi atrof-muhilga bog'liq ravishda 
o‗zgarib turadi: nutq funksional tizimining rivojlanishi ucjuni MNS ning normal 
yetukligi va ishlab turishi muliim. 
Nutq buzilishlarining kelib cliiqishida ekzogcn va organik omillar ko'proq 
rol o'vnaydi. Bu sabablar guru hi M.Ye. Xvatsev tasnill bo'vicha jarohal joyiga 
qarab organik markaziy va organik periferik guruhlarga kiritiladi. 
Bola nutq yordamida yangi ma'lumotlarga ega bo‘lishi bilan birga, uni 
yangicha o‘zlashtirish imkoniga ega boladi. Tilning leksika-grammatika 
tomonlarini o‘zlashtira borgan sari bolada aqliy (intellektual) vazifalarni 
(solishtirish, tahlilqilish, tub mazmunga etish) ham amalga oshirish imkoni boladi. 
Nutqning boshqaruv vazifalarini shakllantirish old miyaning peshona qismining 
etilishi bilan bog‘liqdir. 
Bolaning bir yoshga to‘lishi vaqtida nutq asoslari paydo boladi. Bu vaqtda 
bola oddiy so‘zlarni (istak, iltimos, ko‘rsatmalarni) masalan «menga ber», 
«ko‘zingni ko‘rsat» kabi so‘zlarni tushunib, unga amalqiladi. Bunday holda asosiy 
e'tibor – fe'l so‘z turkumiga qaratilgan bo‘lib, predmet esa ikkilamchi bo‘lib qoladi. 
Bolani harakatga da'vat etish muomalaning birinchi shakli boladi. 
Markaziy nerv sistemasining organik lat eyishi bog‘liq nutqdagi kamchiliklar, 
odatda bolaning nerv-psihologik o‘sishdagi og‘ishlar bilan bog‘liq boladi. Bu hol 
ko‘proq intellektual, ba'zan his tuyg‘uli va qattiqqo‘llik doirasida kuzatiladi. 
Nutq kamchiligining ko‘plab ko‘rinishlari bosh miyaning rivojlanishi bilan 
bog‘liq bo‘lib, natijada u qadar ko‘zga tashlanmaydigan ko‘rinishlarda 
(harakatdagi nuqsonlar, hotiraning bo‘shligi, diqqat va hulqdagi kamchiliklar, 
Nutqning turli hil buzilishlari) ko‘rish mumkin.

---

34 
Ekzogen-organik omillar deganda bola MNS ga va bola organizmiga yaxlit 
ta‘sir etuvchi turli xil zararli ta‘sirlarni tushunamiz. Bu omillarning ta‘sir etish 
vaqtiga qarab quyidagilarga bo‘linadi: 
!. Homilalik, ya‘ni (perinatal) bolaning ona qornidaligi vaqtidagi ta‘sirlar. 
2. 
Tug'ruq vnqtidagi jarohatlar (natal). 
3. Turli xil zararli omillarning lug'mqdan keying) davrda ta'siri (post- 
Ko'pindia homilalik patolugiyasi tug‘ruq paytidn bola nerv li/imining 
jarohatlanishi bilan qo'sliilib yuzaga kcladi. ISunday uyg'imlnsluiv /nnmnaviy 
tibhiy adabivotlardn "perinatal palologiva" termini bilan bdgilanadi. Nerv 
ti/imining bunday jarohatlanishi turli xil patologik hohiikirni, homiladoriik 
davrida turli xil zararli omillarning homilaga ta‘sir etishi, tug'ruq pavtida va 
tug‘ruqdan so'ng dastlabki davrlarda zanirli omillarning ta‘sir elishini 
birlasluiradi. Perinatal patologiya onaning homiladoriik vaqtidagi kasal!ik 1 ari, 
infeksivalar. intoksikatsiyalar, homiladoriik toksikozlari, shuningdek, turli 
ko‘rinishdagi akushcrlik patologiya I ari (tos suvagining torligi, clm'zilgan yoki 
tezlashgan tug‗ruq, muddaidan Ilgari suv ketishi, kindikka o'ralish, homilaning 
uoto‗g‗ri vonshi vn h.k.) asosida yu/aga kcladi. 
Nerv tizimining perinatal patologiyasida dastlabki o'rinlarni asfiksiya va 
tug‗ruq travmasi egallaydi. 
Homiladoriik davrida homila rivojlnnishidagi buzilishlar tug'ruq travmnsi 
va asliksiyani (lug'ruq paytida hoinilaga kislorod yetishmasligi) keltirib 
chiqaradi. Bu esa homilaning himoya va adaptatsiya mexanizmini pasaytiradi. 
Tug'ruq travmasi va asfiksiva homila miyasining notoVri rivojlanish ini 
kuchaytiradi. 
Tug'ruq travmasi kalla suvagi icliiga qon quyiiishi va nerv huflVralarining 
o'lishiga olib kcladi. Kalla suvagi icliiga qon quvilishi bosh miya po'stlog‘ining 
nutq zonalariga ham o'z ta'sirini o'tkazishi mumkin, Huning oqibatida bosh miya 
poMlog'i laraqqivoti jarayonida turli xil nulq buzilishlari kelib chiqadi (alaliya). 
Chala tng‗ilgan bolalarda kalla suyagi icliiga qon quvilishi xavfi ko'proq bo'ladi. 
Iiunga ulaming tomir devorlarining /.aifligi sabab bo'ladi. 
Nutq harakat mexanizmini ta'minlovdii miyaning ma'lum bir sohasidagi 
jarohat o‗diog‗i natijasida asosan nutqning tnvush talafiliz tomonida buziltshlar 
vujudga keladi -- dizartriya. 
Nutq buzilishlari etiologiyasida ona va homila qonining immunologtk 
jihatdan mos kelmasligi ham muhim rol o'vnaydi (rezus-omtl, eriirotsit 
antigenlari bo'yicha). Rczus yoki rmtiielo guruhlari yo‗ldosh orqali o'lib homila 
eritrotsitlarining bo‗linishini keltirib chiqaradi. 
Bulling natijasida eritrotsitlardan MNS uchun zaharli bo'lgan tnoda 

---

35 
- 
bilirubin ajraladi. Lining ta‘siri ostida miyaning po'slloq osti bo
1
li ml ari, 
eshituv yadrolari jarohatlanadi. Bu csa eshituvning buzilishi bilan biigalikda 
nutqning tovush talalHiz tomoninmg buzilishiga olib keladi. 
Ona qornidaligida miyaning jarohatlanishi natijasida birmuncha og'ir nutq 
buzilishlari vujudga keladi. Bu nutq buzilishlari qoidaga ko‗ra boshqa polimorf 
nuqsonlar bilan qo'shilib keladi (eshituv, ko'ruv, tayanch harakat
Nutq kamchiliklarini tahlilqilish vaqtida logoped bola sog‘lig‘ining umumiy 
holati, harakat qismlari, ko‘rish, eshitish organlari, intellekt (aqliy) darajasi, tana 
tuzilishlariga diqqatqilishi kerak. Nutq kamchiliklarining ko‘p ko‘rinishi (ayniqsa, 
nevrotik holatlardagi) bolalarning tug‘ma nevropatik holati bilan bog‘liq boladi. 
Bunday bolalar yoshligidanoq barcha tashqi ta'sirlardan tez aziyat chekishadi, 
ularning nerv sistemasi, shakllanishiga ta'sirini ham o‘rganish kerak. Masalan, 
bolaning markaziy nerv sistemasining lat eyishi (zararlanishi) oqibatida nutq 
apparati muskullarning harakatlanishi ham buzilishi mumkin. Bu narsa 
artikulyatsiyasidagi (nutq bilan bog‘liq organlarning harakati) cheklanishga olib va 
fikrni ifodalash jiddiy qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Biroq, nutq nuqsoni bu bilan 
cheklanmaydi. Tovushlarni chiqarishdagi qiyinchiliklar nutqni qabo‘lqilish 
organlarining faoliyatiga ta'sirqiladi. Chunki, nutqni hosilqilish va eshitish 
analizatorlari o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik tufayli, bu jarayon ham sekinlik bilan 
kechadi. Tovushlarni noaniq qabo‘lqilish o‘z navbatida so‘zning tovush holatini 
shakllantirishning sekinlashuviga sabab boladi. Bu narsa o‘z navbatida yozma 
hatni o‘zlashtirishda qiyinchiliklar tug‘diradi, ya'ni, tilning lug‘at qismining 
sekinlik bilan o‘sishiga, nutq hotirasining bo‘shligiga sabab boladi. 
Shundayqilib, bolaning nutq faoliyatidagi cheklanishi so‘zlarni qiynalib 
ifodalashga olib kelishi mumkin. 
Nutq nuqsonlarini rivojlanish nuqtai nazardan tahlilqilish – etakchi nuqsonni 
va u bilan bog‘liq ikkilamchi buzilishlarni ajratib olish imkonini beradi. Nutq 
nuqsonlari diagnostikasida bu juda muhim ahamiyatga egadir. 
Psihologiyaning bugungi kundagi yutuqlari asosida nutq buzilishi tahlili 
faoliyatga yondoshishi tamoyili bilan bog‘liqligini tasdiqlamoqda. Bolaning 
faoliyati, uning kattalar bilan o‘zaro munosabat davomida va turli davr uchun 
ta'sirchan boladi, arazchi, qo‘rqoq, badani tez qizarib yoki oqarib ketadigan, tez 
terlaydigan, ba'zi hollarda oshqozon ichak yo‘lida buzilishlar kuzatiladi. Bunday 
bolalar bilan ish olib borilganda, ularning yoshi, ijtimoiy va oilaviy sharoitlari, 
hamda boshqa faktorlarni o‘rganish zarur. Nutq buzilishini o‘rganishda va 
tuzatishda logopediya nutq va fikrning o‘zaro bog‘liqligi haqidagi, anomal 
bolaning rivojlanishidagi umumiy va mahsus qonuniyatlarning o‘zaro 
munosabatlari to‘g‘risidagi nazariy qoidalarga, nutq va faoliyatning hamkorlikda 

---

36 
rivojlanishi haqidagi, ichki va tashqi omillarning o‘zaro ta'siri haqidagi, ruhiy 
rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchlari haqidagi nazariyaga tayanadi. 
Shundan kelib chiqib, logopediya quyidagi asosiy tamoyillarga tayanadi: 
sistemalilik, komplekslilik, rivojlanish printsipini, nutq buzilishini bolaning psihik 
rivojlanishidagi boshqa tomonlari bilan o‘zaro bog‘liq holda qarab chiqish, 
faoliyatli yondoshuv, ontogenetik printsip, etiologiya va mehanizmlarni hisobga 
olish printsipi (etiopatogenetik printsip), nuqsonli nutqning buzilish alomatlari va 
tuzilishini hisobga olish, umumdidaktik va boshqa printsiplar. 
Ulardan ayrimlarini ko‘rib chiqamiz. 
Sistemalilik tamoyili til haqida murakkab funktsional sistema to‘g‘risidagi 
tushunchaga tayanadi. Uning tuzilish komponentlari o‘zaro chambarchas aloqada 
boladi. Shu munosabat bilan nutqni, uning rivojlanishi jarayonlarini va buzilishini 
tuzatishni o‘rganish nutq qurilishi sistemasining barcha komponentlariga, barcha 
tomonlariga ta'sir etishini nazarda tutadi. 
Nutq buzilishlarining o‘hshash turlarini logopedik hulosalash, tabaqalashtirib 
diagnostikalash uchun nutqli va nutqsiz belqilarni, tibbiy, psihologik, logopedik 
jihatdan tekshirish natijalarini, bilish faoliyatining rivojlanish darajasi va nutq 
rivojlanishi nisbatlarini, nutq holati va bolaning sensomotor rivojlanishidagi 
muhim jihatlarni tuzatish nuqtai nazaridan tahlilqilish zarur boladi. Bunday 
hollarda nutq buzilishlarini tuzatish kompleksli, tibbiy-psihologik-pedagogik 
hususiyatga ega bo‘lishi kerak. 
Shundayqilib nutq buzilishlarini o‘rganish va tuzatishda komplekslilik 
tamoyili muhim o‘rin tutadi. 
Nutq buzilishlarini o‘rganish va ularni tuzatish jarayonida anomal bolalar 
rivojlanishining umumiy va o‘ziga hos qonuniyatlarini hisobga olish muhimdir. 
Rivojlanish tamoyili, shuningdek bolaning yaqin rivojlanishi doirasidan o‘rin 
olgan ma'lum vazifalar, qiyinchiliklar bosqichlarni logopedik ish jarayoniga 
ajratishni ham ko‘zda tutadi. 
Nutqi buzilgan bolalarni tekshirish, shuningdek ular bilan olib boriladigan 
logopedik ishni tashkilqilish bolaning etakchi faoliyatlarini (predmetli-amaliy, 
o‘yin, tashkiliy) hisobga olgan holda amalga oshiriladi. 
Tuzatish – logopedik ta'sir metodikasini ishlab chiqish nutq shakllari va 
vazifalari namoyon bo‘lish izchilligini, shuningdek bolaning ontogenezidagi 
(ontogenetik tamoyil) faoliyat turlarini hisobga olgan holda olib boriladi.