A qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti maktabgacha ta

suv, osmon, yer, tosh, tog’, bog’, daraxt, uy, devor, ko`cha, vodiy, sahro, qum 
kabi; sifatlarda – oq, qizil, sariq, qora, katta, kichik, keng, tor, uzun, qisqa, 
chiroyli, aqlli, dono, barno kabi; sonlarda – bir, ikki, uch, to`rt, besh, olti, yetti, 
sakkiz, to`qqiz, o`n, yigirma, o`ttiz, qirq, oltmish, yetmish, sakson, to`qson, yuz, 
ming, million kabi; olmoshlarda – u, bu, shu, ana, mana, siz, biz kabi; fe‘llarda – 
bor, kel, ket, yur, tur, o`tir, uxla, yot, ayt, qo`y, o`t kabi; ravishlarda – tez, sekin, 
oz, kam, ko`p kabi; bog‘lovchilarda – va, ham, ammo, lekin, biroq, goh, yoki, 
yoinki kabi; yuklamalarda – -u, -ku, -da, -yu kabi; undovlarda – oh, voh, voy, 
dod, uh, ura kabi
6
.
Keltirilgan so`zlar adabiy tilda ham, tilning noadabiy shakli – umumxalq tili 
doirasida qaraladigan lahja va so`zlashuv nutqida ham qo`llanilaveradi. Bu esa 
ana shu til vositalarini bir tilning umumiy me‘yorlari qurshovida qarashga asos 
bo`ladi. 
Xususiy me‘yor ma‘lum til umumiy me‘yorlarining yashash shaklidir. 
Shunday ekan, yuqorida sanab o`tilgan o`zbek adabiy tili, lahja va shevalari 
hamda ijtimoiy tarmoqlarining me‘yori xususiy me‘yor sanaladi. Xususiy 
me‘yorlarni yanada aniqroq tasavvur qiladigan bo`lsak, har bir shaxsning tildan 
foydalanish me‘yorini ham, o`zbek tilida mavjud bo`lgan beshta – rasmiy, ilmiy, 
publisistik, badiiy, so`zlashuv uslublari doirasida amal qiladigan me‘yorlarni 
ham xususiy me‘yorlar deb tushunishimizga to`g‘ri keladi.
Adabiy til esa umumxalq tilining yashash shakllaridan biri bo`lib, uning 
boshqa ko`rinishlaridan mukammalligi bilan bir qadar farq qiladi. Uning qamrov 
doirasi umumxalq tilining boshqa shakllariga nisbatan keng. U butun bir 
millatga oliy darajada xizmat qilishga mo`ljallangan. Shuning uchun chegara 
bilmasdan, xalq orasiga chuqur kirib boradi va keng tarqaladi. 
5
Бегматов Э., Маматов А. Адабий норма назарияси, II қисм. – Тошкент, 1998, 78-б. 
6
Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент, 1981, 11-12-б. 

---

14 
Millat manfaati va madaniyatining yuksalishiga xizmat qiladigan adabiy 
tilning o`ziga xos xususiyati, uning umumxalq tilidan farq qiluvchi jihati ko`p 
bo`lib, ular orasida me‘yoriylik markaziy o`rinda turadi. O`zbek adabiy tilining 
o`zbek 
xalqi 
uchun 
umummajburiyligi, 
ko`pvazifaliligi 
va 
uslubiy 
tarmoqlanganligi kabi xusu-siyatlarning birontasi me‘yoriyliksiz amalga 
oshmaydi. 
Adabiy tilning me‘yoriyligi umumxalq tilining boshqa xususiy me‘yorlaridan 
tubdan farq qiladi. Uni tavsiflaydigan va farqlaydigan muhim belgilar sifati-da 
quyidagilarni ko`rsatish mumkin: kodifikasiyalangan-lik – ongli aralashuv yo`li 
bilan tanlanganlik va ongli boshqarish, ongli o`zlashganlik va anglanganlik, 
egal-langanlik va tushunilganlik, qat‘iy qoidaga va tartibga solinganlik, yozuvda 
mustahkamlanganlik, xalqchillik va umumqo`llanuvchanlik, umummajburiylik 
va namunaviy-lik, turg‘unlik va barqarorlik, ayni paytda, ularning nisbiylik, 
an‘anaviylik va izchillik, zamonaviylik va tipiklik, dinamiklik va tarixan 
o`suvchanlik, variantli-lik va uslubiy tarmoqlanganlik, reallik va obe‘ktivlik 
kabilar.
Me‘yorlar haqida gap ketganda, ko`pincha, «ongli tanlash» tushunchasi esga 
olinadi. Tildagi elementlarning me‘yorlashuvida tanlashning ahamiyati katta, 
albatta. Jamiyat a‘zolari orasida bu jarayon xuddi tabiiy tanlanish singari amalga 
oshiriladi, lekin u ong yordamida boshqariladi. Kishilar nutq jarayonida o`zlari 
uchun tushunarli, muddaosini, fikr-mulohazalarini ma‘qul tarzda ifodalay 
oladigan, hatto talaffuzda ham qulay bo`lgan variantlarni tanlab ishlata 
boshlaydilar va bu variant asta-sekinlik bilan me‘yoriy ko`rinish sifatida e‘tirof 
etiladi.
Tanlanish uchun variantlar bo`lishi lozim. Ammo variantlarning paydo 
bo`lishi til taraqqiyotida ma‘lum vaqtning o`tishini taqozo qiladi. Demak, 
ungacha, haqiqiy ma‘noda me‘yorlashgunga qadar til birliklari nutqda yana 
qandaydir 
bosqichlarni 
bosib 
o`tadi 
va 
tanlanish 
jarayoni 
tilning 
me‘yorlashuvida keyingi bosqichlardan biri sanaladi. 
Nutq jarayonidagi odat va ko`nikmalarni ana shunday bosqichlar deb 
tushunsak to`g‘ri bo`ladi. Chunki ma‘lum predmet yoki tushunchaning ifodasi, 
atamasi bo`lgan birlik tilda paydo bo`lar ekan, undan foydalanishga til vakillari 
dastlab o`rganishi, odatlanishi lozim. Bu birliklarni qanday talaffuz qilishdan 
tortib, u anglatgan ma‘noni fahmlash, anglab yetishgacha bo`lgan jarayon yuz 
berishi kerak. Shunday ekan, kishi ongi va amaliyotida til birligi 
me‘yorlashishining birinchi bosqichi odatlanish bo`lib hisoblanadi. Bu 
elementlar tinimsiz, takror-takror ishlatilaverishi oqibatida jamoa orasida 
ko`nikma hosil bo`ladi. Ko`nikmalar esa me‘yorlashishni bir qadar 

---

15 
mustahkamlaydi, deb bemalol aytish mumkin. Ana shuning uchun ham tanlash 
imkoniyati tilning amalda bo`lishining keyingi davrlariga – til ham shaklan, ham 
mazmunan boyigan, adabiylik darajasiga ko`tarilgan paytlarga to`g‘ri keladi.
Ungacha esa til, olimlar ta‘biri bilan aytganda, «sodda til», «xom til», 
«ishlanmagan til» ko`rinishlarida bo`ladi. Tilning sheva va lahjaviy shakllarini 
ana shu ko`rinishlar sifatida baholash mumkin. 
Garchi umumxalq tilining hamma ko`rinishlarida, barcha til jamoalarida 
o`ziga xos tarzda amal qiladigan me‘yorlar mavjud bo`lsa ham 
kodifikasiyalashtirilgan, ya‘ni ma‘lum qoidalarga kiritilgan me‘yorlar faqat 
adabiy tilga xos xususiyatdir. Faqat adabiy tildagina, - deydi V.A. Iskovich, - 
qanday gapirish va qanday gapir-maslik; me‘yoriy grammatikalarda, lug‘atlarda, 
ma‘lumot-nomalarda qayd etilgan; maktablarda o`rganiladigan qoida va 
ko`rsatmalar amal qiladi. Shuning uchun ham adabiy tilning umumxalq tilidan 
farq qiluvchi tomoni unda yagona me‘yorning qat‘iy amal qilishi hisoblanadi. 
Patologiya (yun. pathos — kasallik va..logiya) — nazariy va klinik tibbiyot 
sohasi; kasallikning paydo boʻlish sababi, rivojlanish qonuniyati, kechishi va 
oqibatini oʻrganadi. Patologik jarayonlarning umumiy qonuniyatlari va sabablari 
umumiy patologiyada, ayrim aʼzo va sistemalar kasalliklari xususiy patologiyada 
oʻrganiladi. Patologiya. patologik anatomiya va patologik fiziologiyaga boʻlinadi. 
Bundan tashqari, eksperimental, qiyosiy, klinik patologiya, oʻlka patologiyasi, 
paleo-patologiya, 
shuningdek, 
kimyoviy 
va fizikkimyoviy, 
professional, 
molekulyar va boshqa patologiyalar bor. Eksperimental patologiya odamlar 
(xayvonlar)da uchraydigan kasalliklarni tajriba hayvonlarida sunʼiy yoʻl bilan 
paydo qilib, uning avj olish mexanizmlarini, qiyosiy patologiya odam va 
hayvonlarda 
uchraydigan 
kasalliklarning 
kechishi 
va 
rivojlanishidagi 
xususiyatlarni qiyoslab oʻrganadi. Klinik patologiya aʼzo va sistemalarning 
funksional holatini aniqlash maqsadida bemorni tekshiradi, shuningdek, kliniklab, 
biokimyoviy va boshqa tekshiruvlar oʻtkazadi; oʻlka patologiyasi kasallikni turar 
joyning oʻziga xos xususiyatlariga bogʻliq holda oʻrganadi; ishlab chiqarishdagi 
zararli taʼsir etuvchi omillarni oʻrganadigan kasb patologiyasi ham bor. 
19-asrning oʻrtalarida nemis olimi R. Virxov asos solgan sellyulyar 
patologiya (hujayra patologiyasi) nazariyasiga koʻra, kasallik hujayra va 
aʼzolarning tuzilishidagi oʻzgarishlar oqibatidir. Bu kasallik mohiyatinioʻrganishda 
oʻz ahamiyatini yoʻqotgani yoʻq. 

---

16