A. X. Mamirov − JizPI, "qm va K" kafedrasi katta o’qituvchisi

Takrorlash uchun savollar: 
1.
Portlandsement va uning turlari haqida nimalar bilasiz? 
2.
Tez qotuvchi va sulfatga bardoshli portlandsementlar haqida nimalar bilasiz? 
3.
Oq va rangli sementlar haqida nimalar bilasiz? 
4.
Portlandsement xom-ashyosi va ularni talqon qilish usullari haqida nimalar 
bilasiz? 
Ma’ruza. № VI/2 
Mavzu: Portlandsement ho‘l usulda xom – ashyoni talqon qilish. 
 
Reja: 
1.Portlandsement ishlab chiqarish va uning usullari
. 
2.Ho’l usulda Portlandsement xom-ashyosini talqon qilish
. 
Tayanch so‘z va iboralar: 
portlandsement; klinker, xo’l usul. Maydalash, talqon 
qilish, saralash. 
 
Portlandtsementni ishlab chiqarish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 
a) xom-ashyoviy moddalarni konlardan qazib olish va zavodga tashib keltirish; 
b) xom-ashyoviy aralashmani tayyorlash; 
v) pishirish uchun xom-ashyoviy aralashmani kuydirish va klinker xosil qilish; 
g) klinkerga gips qoʼshib tuyish va portlandtsement xosil qilish; 
d) tayyor maxsulotni idishlarga joylash, saqlash. 
Barcha texnologii operatsiyalar lozim boʼlgan tarkibli va sifatdagi klinker olishni 
taʼminlashga qaratilgan. Xom-ashyoviy aralashmani tayyorlash belgilangan nisbatdagi 
komponentlarni maydalab tuyish va aralashtirishdan iboratki, bu komponentlar oʼrtasida yuz 
beradigan reatsiyalarning tuligʼini amalga oshishini va klinkerning bir jinsli boʼlishini 

---

44 
taʼminlaydi. Xom-ashyoviy aralashma quruq, xul va chatishtirilgan usullar bilan chala quruq 
qilib tayyorlanadi.
Eng keng tarqalgan xom-ashyoviy moddalarni tuyish va ularni gomogenlashning 
soddaligi bilan diqqatni jalb etadi. Bundan tashkari, bu usulda xizmatchi xodimlarning ishlashlari 
uchun eng yaxshi
sanitar-gigienik sharoitlar yaratiladi. Biroq bu usul katta quvvat sarfini talab qiladi. 
Quruq usul xul usulga nisbatan katta quvvat sarfini talab qiladi. Quruq usul xul usulga nisbatan 
katta ustunlikka ega - kuydirishda issiqlik sarfi 40% gacha kamayadi. Texnologiyasining 
murakkabligi xamda koʼp texnologik asbob-uskunalar talab kilinishi bu usulning kamchiligi 
xisoblanadi. 
Biroq texnik-iktioodiy koʼrsatkichlar majmuasiga koʼra klinker ishlab chiqarishning 
quruq usuli xul usulga nisbatan tejamliroqdir. Shu sababli mamlakatimizda bu usul ancha keng 
qullaniladi. 
Xul usul 
Bu usul agar xom-ashyo mayda boʼlsa xamda katta namlikka ega boʼlsa qoʼllaniladi va 
quyidagi texnologik rejada oʼtib boradi: 
Yumshoq jinslar (gil va bur) maydalagich (drobilka) da 10 sm oʼlchamli 
boʼlakchalargacha maydalanadi va soʼngra loyqorgichda qoriladi. Suyuq oquvchi modda - shlam 
koʼrinishidagi xom ashyoviy aralashma 35—45% namlikka ega boʼladi. Loyqorgich - diametri 
10m ga balandligi 2,5-3,5 m li dumaloq temirbeton rezervuar boʼlib, ichi chuyan plitalar bilan 
qoplangan boʼladi. Qorgichning oʼrtasida gilni maydalash uchun pulat xaskash maxkamlangan 
krestovina aylanadi. Gil qorgichga suv bilan birgalikda uncha katta boʼlmagan qismlar bilan 
solib turiladi. Xaskashlar katta boʼlaklarni oʼlchamlari 3-5 mm dan katta boʼlmagan mayda 
donachalarga boʼladi, ular esa suvda osongina erib ketadilar. Xosil boʼlgan shlam maytsalangan 
ohaktosh bilan birgalikda tuyish uchun surgichlar bilan xom ashyoviy tegirmonning sarflovchi 
bunkerlariga oʼtkaziladi. Аgar karbonat xom-ashyosi sifatida burdan foydalanilsa, u xolda uni 
avval (maydalangandan sung) gil bilan birgalikda qorgichda qori¬ladi, soʼngra esa tegirmonda 
tuyiladi. Gilning yirik, erimagan donachalari idishning tubida yigʼilib qoladi va vaqti-vaqti bilan 
chiqarib tashlanadi. 
Xom-ashyoviy 
aralashmaning 
ikkinchi 
komponenti 
- 
ohaktosh 
- 
bolgʼali 
toshmaydalagichda maydalanadi va tashuvchi qurilmalar yordamida gilli shlam bilan birgalikda 
tuyish uchun xom-ashyoviy aralashmaning komponentlari oʼrtasida aniq nisbatni saqlab turishga 
imkon beruvchi avtomatik boshqaruvchisi boʼlgan uzluksiz ishlab turuvchi tarozli 
dozatorlarorqali sharli tegirmonga yoʼnaltiriladi. Xom-ashyoni tuyish to №008 - elakda uning 8-
10% dan ortiq boʼlmagan qismi qolguncha davom ettiriladi, yaʼni xom-ashyo zarralarining 90% i 
80mkm dan kam boʼlgan oʼlchamga ega. Tegirmonda tuyilgandan soʼng shlam gorizontal va 
vertikal shlambasseynlarga surib oʼtkaziladi. Bu shu bilan bogʼlanganki, xom-ashyo bir jinsli 
boʼlmasligi tufayli uning kimyoviy tarkibi oʼzgarishi mumkin, sementiing sifati esa 
kuydiriladigan xom ashyoviy aralashmaning kimyoviytarkibigabogʼlik. Tegirmondagi shlam 
avval birinchi vertikal basseynga uzatiladi. Sozlangan shlam katta xajmli gorizontal 
shlambasseynlarda saqlanadi, undan esa surgichlar yordamida aylanib turuvchi pechga surib 
oʼtkaziladi. Pechdan u 1000- 1100°C xaroratda chiqadi va panjarali sovutkichga (kolosnikovыy 
xolodilьnik) ka yoʼnaltiriladya. Bu yerda u oʼzi orqali oʼtuvchi xavo vositasida 30-50°C gacha 
sovutiladi. Xozirgi vaqtda koʼproq "Volga" sovutkichi qullanilmoqda. Sovutkichdan klinker va 
qoʼshimchalar maydalash asbobiga va bunkerga tushadi. Maydalangan klinker tashuvchi 
vositalar yordami bilan omborga uzatiladi. Uni saqlash vaqtida baʼzan erkin CaO moddada tutib 
qolinadi va xavoning namida soʼnadi va bu xolatda klinkerning xususiyati yaxshilanadi.