ABĠd tahġRLĠ

 
 
«Dəli ər» sərhəd tanımır 
 
Sovet  dövründə  «Yaxın,  uzaq  Türkiyə»  ilə  qardaş  ölkəyə  sonsuz 
məhəbbətini izhar edən Xalq yazıçısı Elçin son illər Azərbaycan-Türkiyə  mədəni, 
ədəbi  əlaqələrinin genişlənməsinə, keyfiyyətcə  yeni  mərhələyə  qədəm  qoymasına 
öz töhfəsini verməkdədir… 
Ədibin  Ərzurum  Teatrında  fevralın  3-də  səhnəyə  qoyulan  «Mənim  ərim 
dəlidir» adlı tamaşası şəhərin mədəni həyatında hadisəyə çevrilmişdir. Tamaşanın 
rejissoru  Ankara  Dövlət  Teatrının  sənətçi  və  rejissoru  Ensar  Kılıncın  təbiri  ilə 
desək, «600 kişi əsəri ayaqda seyr edirdi». Premyeradan bu günədək əsər hər gün 
oynanılmış və hər dəfə tamaşaçılar tərəfindən hərarətlə qarşılanmışdır. 
Tamaşa Türkiyənin demək olar ki, bütün kütləvi informasiya vasitələrinin – 
qəzet,    məcmuə,  televiziya  şirkətlərinin  diqqətini  çəkmiş,  əsər  haqqında  maraqlı 
resenziyalar hazırlanmışdır. 
Rejissor  Ensar  Kılınc  tamaşanın  il  ərzində  Türkiyənin  əksər  teatrlarında 
səhnəyə qoyulacağını bildirdi və əlavə etdi: 
- Əsər fevralın 20-də Qarsda, 27-də Ərzincanda, martın 1-7-də Sivasda, 20-
27-də  Konyada,  apreldə  Antalya,  Adana  və  Ankarada  oynanılacaqdır.  Tamaşanın 
həmçinin  Qazaxıstan,  Özbəkistan,  Qırğızıstan,  Türkmənistan,  habelə  Çin  və 
Yaponiyada  səhnələşdirilməsi  nəzərdə  tutulmuşdur.  Bu  məqsədlə  may  ayında 
truppamız həmin ölkələrə 45 günlük səfərə çıxacaqdır. 

 
100 
Sovet  imperiyası  dağıldıqdan  sonra  keçid  dövrü  yaşayan  adamların 
problemlərinin,  güzəranının  və  həyat  tərzinin  bədii  təcəssümü  olan  «Mənim  ərim 
dəlidir» əsəri şübhəsiz, hələ minlərlə tamaşaçı qəlbini fəth edəcəkdir. 
 
 
 
 
 
 
 
«Azadlıq» qəzeti, 11 fevral 2000 
 
 
Sənətə, ədəbiyyata xidmət 
 
Azərbaycan  Yazıçılar  Birliyinin  «Yurd»  nəşriyyatı  Xalq  yazıçısı,  Əməkdar 
incəsənət  xadimi,  filologiya  elmləri  doktoru,  professor  Elçinin  həyat  və 
yaradıcılığından bəhs edən bülleten çap etmişdir. Maraqlı tərtibatı və materialları 
ilə  diqqəti  çəkən  nəşrdə  Azərbaycan  ədəbi-nəzəri  fikrinin  görkəmli  nümayəndəsi 
Elçin haqqında tanınmış tədqiqatçıların, söz ustalarının müxtəlif dövrlərdə qələmə 
aldıqları yazılardan seçmələr verilmiş, yeri gəldikcə Elçinin yaradıcılıqla, sənətlə, 
ədəbi  tənqidlə  bağlı  fikirlərindən  sitatlar  verilmişdir.  Anarın,  Bəxtiyar 
Vahabzadənin,  Məmməd  Cəfərin,  Məmməd  Arifin,  Həmid  Araslının,  Əziz 
Mirəhmədovun,  Kamal  Talıbzadənin,  Bəkir  Nəbiyevin,  Yaşar  Qarayevin,  Mirzə 
İbrahimovun  Elçinin  yaradıcılığı  ilə  bağlı  söylədikləri  onun  müasir  Azərbaycan 
ədəbiyyatındakı yeri və rolu barədə aydın, dolğun təsəvvür yaradır. 
«Mahmud  və  Məryəm»,  «Ağ  dəvə»,  «Ölüm  hökmü»  adlı  romanları,  «Bir 
görüşün  tarixçəsi»,  «Toyuğun  diri  qalması»,  «Dolça»  və  s.  kimi  povestləri, 
«Dəlixanadan dəli qaçıb, yaxud mənim sevimli dəlim», «Mənim ərim dəlidir» və s. 
kimi 
pyesləri, 
onlarla 
hekayəsi 
çoxlu  kinossenariləri,  sanballı  elmi 
monoqrafiyaları,  uğurlu  tərcümələri  ilə  ədəbi  mühitdə  özünəməxsus  yer  tutan 
Elçinin  təbirincə  desək,  bədii  yaradıcılıqla,  tədqiqatlarla  məşğul  olarkən  ən  əsas 
qayəsi,  məqsədi,  amalı  ideologiyaya  yox,  ədəbiyyata,  sənətə  xidmət  etmək 
olmuşdur. 
Elə  buna  görədir  ki,  onun  əsərlərini  azərbaycanlılarla  bərabər  rus,  ingilis, 
fransız,  alman,  ispan,  macar,  ərəb,  türk,  fars  … oxucuları da  məhəbbətlə  mütaliə 
edir,  elə  buna  görədir  ki,  onun  pyeslərinin  tamaşaları  anşlaqla  keçir,  elə  buna 
görədir ki, onun ssenarilərinin əsasında çəkilən filmlər ekranlardan düşmür. Elçinin 
əsərləri  məhz  müəllifin  ədəbiyyat  və  sənətə  xidmət  amalı  ilə  yazıldığı  üçün 
yaşamaq hüququ qazanmışdır. 
 
 
 
 
 
 
 
    «Ədəbiyyat qəzeti», 7 iyul 2000 
 
 
 
 
Senzura, yoxsa “bədii-estetik qamçı”?! 
 
“Tarixi  mərhələ,  xronoloji  əhatə  baxımından  o  da  (60-cı  illər  ədəbiyyatı 
nəzərdə tutulur – T.A.) “sovet ədəbiyyatı” idi, amma artıq klassik anlayışda “sovet 
ideologiyasına”  xidmət  etmirdi”  (Yaşar  Qarayev.  Azərbaycan  ədəbiyyatı  XIX  və 

 
101 
XX  yüz  illər,  Bakı,  “Elm”,  2002-ci  il,  səh.699).  Bədii  yaradıcılığı  ilə  sovet 
ədəbiyyatı,  ideologiyası  və  rejiminə  xidmət  etməyən  ədəbi  nəslin  görkəmli 
nümayəndələrindən  sayılan  Elçinin  ədəbiyyatşünaslığın  və  ədəbi  tənqidin  aktual 
problemlərinə dair sanballı və çoxsaylı məqalələri də həqiqi ədəbiyyatın yaranması 
və inkişafı naminə yazılırdı. “… öz varlığı, öz mövcudluğu ilə qeyri-bəşəri, qeyri-
humanist cəmiyyətə qarşı həmişə daxili bir müxalifətdə duran həqiqi ədəbiyyat”ın 
(Yaşar  Qarayev,  yenə  orada,  səh.  699)  yaradıcılarından,  təəssübkeşlərindən  və 
nəhayət,  keşiyində  duranlardan  və  bütün  bunları  özünün  vətəndaş-yazıçı-tənqidçi 
borcu bilən Elçin bu gün də – “ədəbi mühitin 80-ci illərin meydan havalığı” (Bəsti 
Əlibəyli.  “Bastiliya”  pilləkanında  təzad  və  ya  yoxluqdan  tənqid,  «525-ci  qəzet», 
№92,  18  may  2002-ci  il)  dövründə  də  əqidəsinə,  amalına  sadiqdir,  sədaqətlidir: 
eyni  istək,  eyni  həvəs  və  eyni  məsuliyyətlə  həmin  vəzifəni  yerinə  yetirməkdədir. 
Bu  mənada  Elçinin  yaxınlarda  qələmə  aldığı  «Müasir  dövrdə  Azərbaycan  ədəbi 
tənqidinin  yaradıcılıq  problemləri»  («525-ci  qəzet»  №224, 225, 226, 227, 26, 27, 
28,  29  noyabr  2002-ci  il)  adlı  son  dərəcə  ciddi  elmi-nəzəri  əhəmiyyət  kəsb  edən 
əsəri diqqəti çəkir. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, əgər Elçinin «Ədəbi düşüncələri» 
(QAPP-Poliqraf, Bakı, 2002, 295 səh.) «bədii aysberqlərin görünməyən hissəsinin 
duymağın  yollarını  öyrədir»sə  (Həsən  Həsənov.  Elçinin  düşüncələr  doğuran 
«düşüncələr»i,  «Xalq  qəzeti»,  11  yanvar  2002-ci  il),  yaxud  bəşərin  ədəbi  irsinə 
kamil bir baxış, nəzərdirsə, onun bu məqaləsi ədəbi-tənqid tarixinə, ədəbi tənqidin 
yaranması  və  inkişafı  yoluna,  bugünkü  ağır  vəziyyətinə  və  ondan  çıxış  yollarına 
dair təcrübə və istedadın diqtəsi ilə hasil olan yazıdır, «ədəbiyyat yoxdursa, deməli 
millət yoxdur» söyləyən müəllifin narahatlığı, harayıdır.  
Tənqidçinin  təşvişi,  təlaşı,  həyəcanı  nədənsə  böyük  Mirzə  Cəlilin  «Molla 
Nəsrəddin»  jurnalının  birinci  nömrəsinə  yazdığı  proqram-məqaləsini,  onun  ilk 
cümlələrini xatırlatdı: «Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım! O 
kəsləri deyib gəlmişəm ki, mənim söhbətimi xoşlamayıb, bəzi bəhanələrlə məndən 
qaçıb gedirlər,  məsələn,  fala baxdırmağa,  it boğuşdurmağa,  dərviş nağılına qulaq 
asmağa,  hamamda  yatmağa  və  qeyri-növ  vacib  əməllərə.  Çünki  hükəmalar 
buyurublar:  «Sözünü  o  kəslərə  de  ki,  sənə  qulaq  vermirlər  («Molla  Nəsrəddin», 
№1, 7 aprel 1906-cı il). Bütövlükdə cəmiyyətə xitabən deyilən bu sözlər konkret 
fərdlərə aiddir, onlara ünvanlanmışdır və həmin tipləri, xarakterləri hər kəs görür, 
tanıyır.  XX  əsrin  əvvəllərində  bu  cür  «fala  baxdıranlar»,  «it  boğuşduranlar» 
«dərviş nağılına qulaq asanlar», «hamamda yatanlar» XXI əsrin başlanğıcında elə 
bil ki, məşğuliyyət sahələrini, həyat və düşüncə tərzini bir qədər dəyişmişlər: indi 
onlar  şair-ədib,  yaxud  tənqidçi  adı  ilə  müxtəlif  qəzet  səhifələrində  cürbəcür 
«izmlərlə»  baş  girləyir,  dedi-qodu  edir,  ünvanlı-ünvansız  böhtan  yağdırır,  vaxt 
keçirirlər.  Bu  bir  yana  qoçaqlar  –  yaratmaqdan  daha  çox  dağıtmaq  hərisləri  – 
herisçilər,  alatorandan  işığa  getmək  əvəzinə,  geriyə-zülmətə  qayıdanlar,  «azad 
yazarlar»  –  təkəbbür  və  hikkə,  təməlsiz  iddia  sahibləri  «mətbuatımızın  piri» 
(M.Ə.Rəsulzadə),  «mədəniyyətimizin  pioneri»  (C.Hacıbəyli)  H.Zərdabini,  onun 
işinin  davamçılarını  –  xalqın  tarixində  və  taleyində  əvəzsiz  xidmətlər  göstərmiş 
böyük  xadimləri,  onların  irsini  özlərini  xarakterizə  edən,  öz  tərbiyə  və 
səviyyələrinə uyğun ifadələrlə yumşaq desək, təftiş edirlər. 

 
102 
Nadanlığın,  nankorluğun,  əsilsizliyin  intişarı  üçün  münbit  zəmin,  şərait 
yaranmışdır:  bazar  iqtisadiyyatının  problemləri  sözü  də  divara  qısnamışdır,  ona 
təklif də, tələb də azalmışdır, qəzet səhifələri xarabazarı, yazılar bayquş ulamağını 
xatırladır.  Savadsız  müəlliflər  meydan  sulayır,  ədəbi  mühit  bulanıq,  çirkli  suya 
çevrilmişdir.  Reket-jurnalistlər  ciblərə,  «izm»bazlar  beyinlərə  təcavüz  edir, 
mənəviyyatı, şüurları zəhərləyir, zədələyirlər. Bax, belə bir şəraitdə zaman Elçinin 
sözünü  yetişdirdi,  onu  zəruri  etdi,  Elçinin  haqqında  bəhs  etdiyimiz  əsəri  bir 
tərəfdən  dərin  analitik  təhlili,  zəngin  müşahidələri,  dolğun  və  faydalı  elmi-nəzəri 
mülahizə  və  mühakimələri,  qənaətləri  ilə,  digər  tərəfdən  etik-estetik  biçimi, 
təmkinliliyi,  müdrikliliyi  və  aqilanəliyi,  fikirlərin  aydınlığı,  ardıcıllığı,  dilinin  və 
üslubunun sadəliyi, eyni zamanda kəskinliyi ilə yadda qalır. 
Elçin  bir  tərəfdən  klassik  irsin  –  istər  ədəbiyyat,  istərsə  tənqid  –  fərqi 
yoxdur,  təəssübünü  çəkirsə,  digər  tərəfdən  ədəbi  mühitə  yenilik  gətirmək 
istəyənləri təqdir edir, üçüncü bir tərəfdənsə, sözün yaxşı mənasında vurnuxanlara, 
təzə nə isə demək istəyənlərə, istedadlara özlərini ifadə üçün meydan göstərir. O, 
M.F.Axundov satirası ilə «Molla Nəsrəddin» ədəbi məktəbi arasında təbii və üzvü 
bağlılıqdan, varislikdən bəhs etdikdən sonra yazır: «Mən yalnız kiçik bir nümunə 
gətirdim,  ancaq  klassik  Azərbaycan  ədəbiyyatı  ilə  bağlı  nə  qədər  kəşflər,  sovet 
ideologiyasının  ört-basdır  etdiyi  və  bu  gün  üzə  çıxa  bilməsi  üçün  minbir  zəmin 
yaranmış  nə  qədər  bədii-estetik  qatlar,  laylar  hələ  də  açılmamış  qıfıllar 
arasındadır». 
Yaxud, Elçin «60-cılar» barədə yazanda haqlı olaraq bu istilahı «Azərbaycan 
ədəbiyyatı tarixində daha artıq dərəcədə bədii-estetik anlayış, bədii-estetik məktəb» 
adlandırır və  qeyd edir: «Azərbaycanda «60-cılar»dan çox yazıblar və bu gün də 
yazırlar  (mən  avam  və  sadəlövh  kin-küdurəti  nəzərdə  tutmuram),  amma,  elə 
bilirəm  ki,  bu  ədəbi  (və  ictimai!)  hadisəni  vəhdətdə,  xalqın  XX  əsrdə  həm  bədii-
estetik,  həm  də  ictimai-fəlsəfi  və  siyasi  tarixi  kontekstində  araşdırılması,  təhlil 
olunması da müasir tənqidimizin qarşısında dayanan məsələlərdən biridir”. 
60-cı  illərin  ədəbi  tənqidi,  ədəbi  mühitin  tələbatını  kifayət  qədər  ödəyirdi. 
Bununla belə, diqqəti 80-90-cı illərin ədəbi tənqidçilərinin də daha çox 60-cılardan 
yazmasına  yönəldən  Elçin  bu  faktorun,  hadisənin,  faktın  ədəbi  tənqid  tərəfindən 
obyektiv qiymətinin verilməsini, müqayisəli elmi təhlilin və bədii-estetik təsnifatın 
aparılmasını, ideoloji xüsusiyyətlərinin açıqlanmasını da vacib hesab edir. 
Elçin ədəbi-tənqidi ədəbiyyatda kövrək addımlarını atan yazarlara diqqətlə, 
həssaslıqla  yanaşmağa,  onların  hisslərinin  «bədii  ifadəsinə  gözüyumulu  «söz 
yığını» damğası» vurmamağa, əksinə ciddi, obyektiv, elmi, qərəzsiz təhlilə dəvət 
edir:  «Ədəbi  tənqid  cavan  ədəbiyyatı,  cavan  qələm  sahiblərini  qiymətləndirə 
bilmək  üçün  onları  başa  düşməyi  bacarmalıdır  və  bu,  cavan  istedadlara 
münasibətdə əsas prinsiplərdən biri, bəlkə də başlıcası olmalıdır». 
Ədəbi tənqidin rolu, vəzifəsi barədə çox deyib, çox yazıblar. Amma indiki 
şəraitdə – «bu gün bir sıra hallarda ədəbi tənqidin yerini yazıçılara qarşı nadan və 
qatı bir kin-küdurətin ifadəsi tutmağa başlayanda» ədəbi tənqidə verilən tələblər də 
bir  qədər  artır:  «…  ədəbi  tənqid  yaxşıya  da,  pisə  də  qiymət  vermək  iqtidarında 
olmalı,  ədəbiyyatın  inkişafı  naminə  yaxşıdan  istifadə  etməyi,  pisə  qarşı  isə 
mübarizə aparmağı, onu ədəbiyyata yaxın buraxmamağı bacarmalıdır». 

 
103 
Bəzən yaradıcılığın psixologiyasını sənətdəki psixologiya ilə qarışdırıldığını 
göstərən  Elçin  yaradıcılıq  psixologiyasının  öyrənilməsinin  də  ciddi  elmi  uğurlara 
gətirib  çıxaracağına  şübhə  etmir.  Müəllif  müasir  ədəbi  tənqidin  qarşısında  duran 
digər  ən  ciddi  problemlərdən  biri  kimi  dünya  elmi-nəzəri  ədəbiyyatının 
Azərbaycan  dilinə  tərcümə  edilməsinin  vacib  olduğunu  yazır.  Bu  sözləri  «ədəbi-
bədii fikrimizin qarşısında duran heç bir problemi də məhdud milli çərçivədə həll 
etmək  mümkün  deyil»in  (Əsəd  Cahangir)  təsdiqi  hesab  etmək,  yaxud  tənqid 
idxalının vacibliyi kimi anlaşmaq yox, elə Elçinin təbirincə desək, «…bu, əlbəttə, 
heç  vəchlə  o  demək  deyil  ki,  sənətdə  və  ictimai  fikirdə  millilik  arxa  plana 
keçməlidir». 
Elçin «Tənqid xobbi deyil» – yazanda çox haqlıdır. Sözün həqiqi mənasında 
tənqidçi,  resenzist  səlahiyyət  sahibidir:  o,  əsərin  mövzusuna,  məzmununa, 
ideyasına  münasibət  bildirir,  obrazlar  qalereyasını  təhlil  süzgəcindən  keçirir, 
onların xarakterik cəhətlərini, dialoqlarını, davranışlarını, həyat və düşüncə tərzini 
izləyir,  əsərdə  cərəyan  edən  hadisələrin  ardıcıllığını,  dinamizmini,  təbiiliyini 
dəyərləndirir, əsərin süjet  və kompozisiyasını qiymətləndirir,  bədii təsvir  və  ifadə 
vasitələrinə,  dil-üslub  xüsusiyyətlərinə,  müəllifin  sənətkarlıq  məharətinə, 
yeniliklərə, fərqli, orijinal xüsusiyyətlərə diqqəti çəkir, müqayisələr aparır, nəhayət 
elmi-nəzəri-ədəbi  qənaətlərə  gəlir.  Bütün  bunlar  üçün  Elçinin  təbirincə  desək, 
tənqidçinin «baqajı», zəngin mütaliəsi olmalıdır. 
Əks  təqdirdə  «sovet  vaxtı  oxunmayıb  söyülənlər  (Ə.Ağaoğlu, 
Ə.Hüseynzadə, Məmməd Əmin Rəsulzadə Əlimərdan bəy Topçubaşov və onların 
silahdaşları nəzərdə tutulur – T.A.), bu gün oxunmayıb təriflənirlər» (Ə.Ağaoğlu, 
Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov və onların silahdaşları 
-  nəzərdə  tutulur  –  bunu  təkrar  yox,  təkrir  kimi  qəbul  edin  –  T.A.).  Fikrimizcə, 
tənqidçi bir müəllifin ümumən yaradıcılığına müraciət edəndə də, yaxud müəllifin 
bir əsəri haqqında yazanda da üz tutduğu əsərlərlə, yaxud əsərlə kifayətlənməməli, 
mütaliə  dairəsini  genişləndirməlidir.  Belə  olmayan  halda  uğurlu  resenziyadan, 
tənqiddən  söhbət  gedə  bilməz.  Tutaq  ki,  tənqidçi,  Anarın  bədii  yaradıcılığına 
müraciət edir. Heç şübhəsiz ki, o ilk əvvəl yazıçının bütün irsi ilə, onun haqqında 
yazılanlarla  tanış  olmalıdır.  Bu,  sanballı  tənqid  üçün  kifayət  deyildir.  Tənqidçi 
dövrün  xarakteristikasını,  ictimai-siyasi-ədəbi  mənzərəsini  və  ona  aparan  yolu 
öyrənmək, 
yazıçının 
toxunduğu 
mövzunun 
aktuallığını, 
əhəmiyyətini 
dəyərləndirmək üçün əlavə tarixi-bədii əsərlər də mütaliə etməlidir. 
Fikrimizcə, bunlar da kifayət deyil. Yazıçının toxunduğu mövzunun, ortaya 
qoyduğu problemin, yaratdığı obrazların yerli və xarici ədəbi nümunələrlə oxşar və 
fərqli  cəhətlərini  açmaq,  araşdırmaq,  qiymətləndirmək  üçün  yenə  oxumağa, 
mütaliə  etməyə  ehtiyac  yaranır.  Belə  «baqaj»la  Anarın,  yaxud  istənilən  qələm 
sahibinin irsinə obyektiv ədəbi-elmi-nəzəri qiymət vermək olar. Bu, o demək deyil 
ki, belə «baqaj»ı olmadan yazıçı, yaxud əsər haqqında heç nə demək olmaz. Söhbət 
professional  tənqiddən,  Belinski  tənqidindən  gedir,  adi  oxucu  rəyindən,  fikrindən 
yox!  Heç  adi  yox,  dahi  oxucunun  rəyi  də  (Elçinin  məqaləsindən:  «Lev  Tolstoy 
Şekspir  haqqında  kəskin  tənqidi  fikirlər  söyləyirdi.        …  İvan  Turgenev  əksinə, 
Şekspir haqqında heyranlıqla danışırdı…») ictimai fikri formalaşdırmaq qüdrətində 
deyil – fikrini irəli sürən Elçin haqlıdır. 

 
104 
Elçinin «Mən son illərdə mətbuatda bircə dənə də olsa, prinsipial və səriştəli 
məqaləyə gəlmişəm ki, kobud şəkildə desəm, ən elementar ədəbi-estetik meyarlara 
söykənərək,  vətəndaş  cəsarəti  ilə  həmin  müəllifin  (qrafoman-yazarlar  nəzərdə 
tutulur  –  T.A.)  yaxasından  yapışıb  silkələsin:  Şəhidlərdən  bu  cür  zəif  şerlər, 
Qarabağ  ağrısından  bu  cür  primitiv  hekayələr,  milli  hissiyyatdan  bu  cür  dar  və 
məhdud  düşüncənin  məhsulu  olan  esselər  yazmaq  olmaz»  –  desin»  -  fikri  ilə 
razılaşmamaq  olmur.  Digər  tərəfdən  Elçinin  artıq  istedadlı  tənqidçi  kimi  özünü 
təsdiq  etmiş  Tehran  Əlişanoğlunun,  Əsəd  Cahangirin,  Arif  Əmrahoğlunun, 
Fərqanə  Zülfüqarovanın  …  tədqiqatlarını,  tapıntılarını,  təşəbbüslərini  təqdir  edir, 
dəyərləndirir.  Bunu  əvvəlki  fikrin  inkarı,  yaxud  təkzibi,  toqquşması  kimi  yox, 
davamı kimi qəbul etmək lazımdır. Elçin tənqiddə işıq, işartı axtarır. Bununla da o, 
bir  tərəfdən  tənqidçiləri  yeni  axtarışlara  həvəsləndirir,  ruhlandırır,  digər  tərəfdən 
hərdən bir qədər də səxavətlə gözlədiyi, inandığı gələcək uğurların avansını verir… 
Elçinin YB ilə bağlı qeydləri, iradları haqlı və yerindədir. Ədəbi ictimaiyyəti 
təngə  gətirmiş  bu  mövzuya  ətraflı  toxunmaq  niyyətimiz  yoxdur.  Yalnız  iki 
məsələyə  münasibət  bildirəcəyəm.  Əvvəla,  alternativ  qurumların  YB-nə  soyuq, 
qısqanc,  kobud  münasibətinə.  YB-ni  söyməklə  özünü  təsdiq  etmək  təşəbbüsü 
perspektivsizdir. Bu, təbii seçimdən qorxanların, onun ziddinə  gedənlərin - iddiası 
ilə  istedadı  arasında  yerlə  göy  qədər  fərq  olanların  yoludur:  qaranlıq  və  iflasa 
məhkum. 
Toxunmaq  istədiyim  ikinci  məsələ.  Bir  neçə  il  bundan  əvvəl  səhv 
etmirəmsə,  Pekində  tarixi  100  ilə  yaxın  bir  körpünün  uçması  ilə  əlaqədar  şəhər 
meri  istefa  vermişdir.  Halbuki,  əslində  faciə  ilə  nəticələnən  bu  hadisədə  şəhər 
merinin  heç  günahı  da  yox  idi.  Amma  o,  rahatlıq  üçün  mənəvi  məsuliyyəti  öz 
üzərinə  götürdü.  Bu  gün  ölkədə  iki  populyar,  nüfuzlu  qəzet  varsa,  biri  «525-ci 
qəzet»dir,  hər  nömrəsində  mədəniyyət,  ədəbiyyat  mövzusuna  toxunan  «Ədalət» 
həftədə  3  dəfə  ədəbiyyat  əlavəsi  buraxır,  «Yeni  Azərbaycan»  uğurlu  ədəbiyyat 
səhifəsi ilə oxucuların böyük rəğbətini qazanmışdır və s. və i. 
Bütün bunlar bir tərəfdən ədəbi mühitdəki çalxalanmaya, canlanmaya dəlalət 
edir,  digər  tərəfdən  oxucularda  daha  ciddi  mövzulara  meylin,  marağın  artdığını 
deməyə əsas verir. YB-nin üzvləri, rəhbərliyi də daxil olmaqla qələm sahiblərinin 
böyük  əksəriyyəti  «525»-ə  üz  tutur.  Bütün  bunları  YB-nin  orqanlarının  – 
«Azərbaycan»  jurnalının,  «Ədəbiyyat  qəzeti»nin  redaktorları  görür,  müşahidə 
edir…  Lakin  təəssüf  ki,  nəticə  çıxarmırlar.  Təbii  sual  çıxır:  onların  nəticə 
çıxaracaqlarının tənqidə təsiri və dəxli varmı?! Cavab sadə, aydın və birmənalıdır: 
var,  özü  də  birbaşa,  həm  tənqidə  və  həm  də  ümumiyyətlə,  ədəbiyyata.  Əkrəm 
Əylislinin «Azərbaycan»ını, Anarın «Qobustan»ını, Sabir Əhmədovun «Ədəbiyyat 
qəzet»ini xatırlamaq kifayətdir. 
 
 Elçinin  müasir  ədəbi  tənqidin  yaradıcılıq  problemləri  haqqında  yazısı  ilə 
bağlı  təəssüratların  yekunu  kimi  bir  məsələyə  də  toxunmaq  istərdim.  Bir  qism 
qələm  əhli  ədəbi  xaosdan  xilas  olmaq  üçün  geriyə-senzuraya,  bədii  şuraya,  digər 
inzibati-cəza  aparatına  qayıtmağın  zəruriliyindən  bəhs  edirlər.  Təbii  ki,  bu  haqlı 
qayğının,  narahatlığın  ifrat  təzahürüdür.  Elçinin  haqqında  bəhs  etdiyimiz 

 
105 
məqaləsini mən həm də, müasir dövrün senzurası, bədii şurası, müəllifin öz ifadəsi 
ilə desək, «bədii-estetik qamçı»sı adlandırardım. 
 
*  *  * 
 
Və  sonda.  Elçin  bu  məqaləni  Yaşar  Qarayevin,  müəllif  üçün  həmişə  əziz 
olacaq  xatirəsinə  ithaf  etmişdir.  Bu  fakt  təqdirəlayiq  olduğu  qədər  də  ibrətamiz, 
düşündürücüdür, səmimi və təbii duyğuların təzahürüdür. Fikrimizcə, bu, həm də 
XX  əsr  Azərbaycan  xalqının  qadir  olduğu  təfəkkür  qüdrətinin,  nəhayətsiz 
təxəyyülünün,  dərin  və  nadir  analitik  düşüncə  tərzinin  təzahüratı  Yaşar  Qarayevə 
başqa bir böyük sənətkarın «Nigaran qalma, rahat uyu» deməsidir. 
 
 
“525-ci qəzet”, 10 dekabr 2002  
 
 
 
Səməd Ağaoğlu və onun “Atamın dostları” kitabı 
 
Türk-islam dünyasının parlaq simalarından sayılan Əhməd bəy Ağaoğlunun 
həyat və fəaliyyətindən, zəngin və dəyərli irsindən, polad xarakterindən, tükənməz 
enerjisindən, qeyri-adi istedadından, türk toplumu qarşısında böyük xidmətlərindən 
çox  yazılmışdır,  bundan  sonra  da  çox  yazılacaqdır.  Ə.Ağaoğlu  şəxsiyyətinə 
azalmayan maraq onun fəaliyyətinin çoxşaxəli, məhsuldar, faydalı, həyat yolunun 
mürəkkəb  və  qeyri-adiliyindən  qaynaqlanır.  Digər  tərəfdən  Əhməd  bəyin 
tərcümeyi-halının, fəaliyyətinin öyrənilməsi dövrünün ədəbi-mədəni, ictimai-siyasi 
mənzərəsini  işıqlandırmağa,  türk  tarixinə  əbədi  möhür  vurmuş  bir  sıra  digər 
qüdrətli insanları da axıra kimi, bütün cizgiləri və detalları ilə xarakterizə etməyə 
də imkan verir. 
Bu  baxımdan  oğlu  Səməd  Ağaoğlunun  Türkiyədə  dörd  dəfə  (1956,  1958, 
1969,  1998)  nəşr  edilmiş  «Babamın  arkadaşları»  kitabı  xüsusilə  diqqəti  çəkir. 
Burada  müəllif  Ə.Ağaoğlunun  ünsiyyətdə  olduğu,  əməkdaşlıq  etdiyi  Mustafa 
Kamal  Atatürkün,  Ziya  Göyalnın,  Nuri  Paşanın,  Yusuf  Akçuranın,  Əli  bəy 
Hüseynzadənin,  Fuad  Köprulunun,  ümumiyyətlə,  30  nəfərədək  şan-şöhrətli  elm 
adamının, şair və yazıçının, partiya və dövlət xadiminin, millət vəkilinin, eləcə də 
Ağaoğlular  ailəsinin  bəzi  üzvlərinin  həyatının  unudulmaz  məqamlarından  bəhs 
edir. 
Yeri gəlmişkən, qısaca da olsa, Səməd Ağaoğlu haqqında. Səməd Ağaoğlu (1909 – 
Şuşa, 1982 – İstanbul) zəngin, mənalı olduğu qədər də çətin, ağır, əzablarla dolu 
şərəfli  bir  həyat  yolu  keçmişdir.  Demokrat  Partiyasının  liderlərindən  biri 
S.Ağaoğlu  Türkiyə  Cümhuriyyəti  Baş  nazirinin  müavini  vəzifəsinədək 
yüksəlmişdir.  Mendereslə  birlikdə,  o  da  mühakimə  edilmiş  və  ömürlük  cəzaya 
məhkum olunmuşdur. Sonradan ona da bəraət verilmişdir. 

 
106 
Səməd Ağaoğlu hüquqşünas kimi Türkiyədə çox məşhur idi (bacısı Sürəyya 
Ağaoğlu  isə  türk-islam  dünyasının  ilk  qadın  hüquqşünası  olmuşdur).  Lakin 
S.Ağaoğlu yazıçı-publisist kimi də Türkiyədə böyük nüfuz qazanmışdı. O, «Aşina 
üzlər»  (1965),  «Dostum  Menderes»  (1968),  «Mərmərədə  bir  ada»,  «Strasburq 
xatirələri»  (1945),  «Zürriyyət»  (1950),  «Qafur  müəllim»  (1953),  «Böyük  ailə» 
(1957),  «Hücrədəki  adam»  (1964),  «Qatırın  ölümü»  (1965)  kimi  əsərlərin 
müəllifidir. 
Səməd  Ağaoğlu  Əhməd  Muhip  Dranas  və  Behçət  Kamal  Çağlarla  birlikdə 
«Həp  gənclik»  adlı  qəzet  də  nəşr  etmişdir.  Doğrusu,  S.Ağaoğlu  kimi  böyük  bir 
siyasət xadiminin, istedadlı  yazıçı və mahir publisistin ölkəmizdə hələ də kifayət 
qədər tanınmaması acı təəssüf doğurur…  
Maraqla qarşılanacağını nəzərə alaraq, əsərdən bir parçanı – Atatürk və Ziya 
Göyalpla bağlı hissəni oxucuların diqqətinə təqdim edirəm. 
 
Kitabı  əldə  etməyimə  köməklik  göstərdiyi  üçün  Türkiyə  səfirliyinin 
mədəniyyət üzrə müşaviri Fəthi bəy Gədikliyə minnətdarlığımı bildirirəm.