Adabiy tanqid nazariyasi

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. 0 ‘zbek adabiy tanqidchiligining paydo bu ‘Iis hi va shakllanishida matbuot qanday rol o'ynadi? 2. Jadid tanqidchilaridan kimlami bilasiz? Ular qarashlarining xususiyatlariga to ‘xtaling. 3. O‘zbek adabiy tanqidchiligiga oid dastlab ki ishlarga xos xususiyatlar nimalardan iborat? 1 Oybek.
4. «Turkiston viioyatining gazeti» o'zbek adabiy tanqidchiligining paydo bo‘lishida qanday roi o'ynaydi? Vnda qaysi munaqqidlar faoiiyat ko ‘rsatdilar? 5. 20-yillardagi o'zbek adabiy tanqidchiiigi Fitrat va Cho‘lpon ijodiga qanday munosabatda bo'lgan?
6. 0 ‘zbek adabiy tanqidchiiigidagi ikki yo ‘nalish haqida nimalar bilasiz? 7. Abdurahmon Sa'diy hayoti haqida nimalarni bilasiz? 8. Munaqqid tanqidni qanday tushungan va t a ’riflagan? 9. Sa ‘diyning o'zbek adabiyotshunosligini rivojlantirishdagi xizmatiari qaysi ishlarida ko ‘rinadi? «Go‘zal san'at dunyosida» maqolasida u
san 'atga qanday qaragan ? 10. Uning Fl.Oiimjonga munosabaii qanday bo'lgan?
1 G‘. Sa ’diy ijodida vulgar sotsiologizm belgilari qanday xususiyatlarda ko ‘rinadi ?


ADABIY TANQIDNING 0 ‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARi
REJA:
1. Adabiy tanqidning adabiy-tarixiy jarayonda o`rni.
2. Adabiy tanqid harakatdagi estetikadir.
3. Adabiy tanqid ilmiy — estetik hodisa sifatida.

Adabiy tanqidning adabiy-tarixiy jarayondagi o ‘mi. Adabiy tanqid hayotning badiiy o ‘zlashtirilish jarayonini o‘rganuvchi va shu jarayonga faol ishtirok etuvchi, undagi oqimlarga ta’sir ko‘rsatuvchi ijm, o ziga xos ijod turidir. Bu esa uning o ‘ziga xos talablari, xususiyatlari qonuniyatlari hamda ma’naviyatga, badiiyatga, hayotga ta’sir etuvchi kuchi borligidan dalolat beradi. Adabiy tanqid mohiyatidagi ana shu xosliklami aniqlamay turib, badiiy asar haqida chuqur ilmiy-estetik fikr yuritish mumkin emas.

A d a b iy jarayonda tanqidning roli haqida V.Belmskiyning quyidagi fikri e’tiborga molik: «Adabiyot va san’at tanqid bilan qo‘l ushlashib boradi va bir-biriga o ‘zaro ta’sir ko'rsatadi»1. Darhaqiqat, biron bir xalq va muayyan bir davming adabiy-tarixiy jarayonini, adabiy tanqidning ishtirokisiz tasawur etish mumkin emas. Hatto adabiy tanqidda vangi fikrlar aytish, yangi xulosalar chiqarish uchun unga, aslida badiiy asartar asos bo‘lsa-da, ba’zi xalqlarda ayrim tanxiy davrlarda, adabiy tanqidning yutuqlari adabiyot va san’atnmg yutuqlaridan ham salmoqliroq boMib, u m u m i y jarayondan bir qadar ilganlagan va hatto adabiyot va san’atning yangi-yangi yutuqlari uchun nazariy zamin hozirlashga xizmat qilgan. Masalan, V.G.Belinskiy «Tanqid haqida nutq» maqolasida aytgandek XVIII-XIX asr nemis adabiyotida tanqidiy fikming nvoji ko'p jihatdan badiiy adabiyot va san’atning taraqqiyot yo‘llarmi awaldan tayyorlab bergan. I.S.Turgenevning haqqomy e tiroficha, XIX asr rus adabiyoti taraqqiyotida tanqidchi V.G.Behnskiyning ayricha o ‘mi bor va u shu adabiyotning eng ko‘zga ko`ringan vakillari qatorida katta rol o ‘ynaydi. jarayoning shakllanishida adabiy qidning tutadigan mavqeyi - uning insoniylik pozitsiyasi barqaror xususiyatlandan hisoblanadi. Tanqid muhokamalari, xulosalari, ijtimoiy ngga adabiy taraqqiyotga muayyan shaklda, muayyan yo'nalishda ta Sir, 0 ‘tka*adi: Bung* eng qadimgi va eng yangi tarixdan, o tmishdan va bugundan istagancha mlsollar keltirish mumkin.
Bashaiti yodgorliklar tanqid tufayli abadiy yashab mubolaga bo‘lmaydi»‘. Aytaylik, Alisher mamonasining shoir,an, o ‘z ustozlari va lzdoshlan to g nsida ma lumot berar ekan, ulaming ijodiy o ‘ziga xosliklanga alohida to'xtaladi, ayrim asarlardagi muayyan badiiy nuqsonlar xususida tanqidiy mulohazalarini aytadi, ayni vaqtda mualiflar hayoti va ljodimng muhim nuqtalarini yoritadi. Shu bois «Majohsun nafois» o z davrida ham, bugun ham ahamiyatini yo‘qotmay kelayotir. Yaratilgamga besh asr bo'lgan bu asar o ‘zbek mumtoz bU d3Vrini tadqitl etish’ nodir manba sifatida xizmat qilib kelmoqda. Ayniy, Hamza, H.Olimavhnnm asrmng 20-30-yillarida bildirilgan ayrim siyosiy j bnomalarga qaramay, Vadud Mahmud, Otajon Hoshim Olim Yoqubov- M- Shayxzoda kabi tanqidchilar vaqt,da so‘z»lar adabiyotimiz tarixidagi O nnlanni belgilashda muhim roi o‘ynadi arfihtyrim h !lardt mailiUrabozllkka berilib, adabiyot ravnaqiga va adiblar qismatiga, hatto mudhish ta’sir o ‘tkazib bo‘lsa-da, yuqoridagi bu ijobiy roli adab*yot tarixining har tanqid san’atkor mahoratining takomillashuviga, kitobxon estetik didining kamol topishiga ko'maklashadi.
U estetika an’analanm rivojlantirish bilan birga g‘oyaviy-badiiy jihatdan benladigan baho va mezonlarning ham teranlashuviga o ‘z ta'sirini o ‘tkarmog‘i joiz. Adabiy tanqid ilmiy-estetik tafakkur taraqqiyotida alohida ahamiyatga ega. Shu sababli tanqid tarixini o‘rganish faqat tarixiy-ma’nfiy jihatdan emas, balki ijtimoiy-estetik jihatdan ham dolzarb ahamiyat kasb etadi: adabiy-badiiy tanqid tarixi saboqlari san’at va adabiyotning bugungi hamda ertangi taraqqiyoti, yollari va vazifalarini tayinlashga yordam beradi. ...
Adabiy-badiiy tanqidchilik oldida estetika an’analanm nvojlantmsh vazifalari turadi. Demak, tanqid: I) ijtimoiy hayotda ham; 2) ijodkor faoiiyatida ham; 3) kitobxon estetik kechinmalarida ham o ‘z o ‘rniga ega V • a) ijtimoiy h a yo td a g i dolzarb m a sa la la rn i; b) ijodkor dunyoqarashi va mahoratini; d) kitobxonning estetik talab va badiiy ehtiyojlarini inobatga olgan holda san'atning o'z-o'zmt anglash shakli sifatida ko ‘rinadi, muayyan davr, xalq va millat estetik tafakkurining umumiy va ichki rivojlanish qonuniyatlarini oydinlashtiradi. Zero,Belinskiy ta ’kidiaganidekf «adabiyotning vazifasi tanqidning vazifasidir. «flukm qiluvchi tanqid bilan, hukm qilinuvchi adabiyotning mazmum Adabiy tanqid «harakatdagi estetika*dir.
Adabiy tanqid adabiyot hodisalarini, adabiy asarlarni tahlil qiladi, ularga baho berar ekan, o ‘zining ichki xususiyatlarini kashf eta boradi. Ug‘or adabiy tanqid 1) badiiy asarlarni keng targ‘ib etishga; 2) xalqaro miqyosdagi ilg ortamoyillardan muayyan xalq adabiy jarayonini voqif qilishga; 3) kitobxonlaming estetik idroki va zavqini oshirishga; 4) solz san atkorlarining shaxs va ijodkor sifatidagi takomiliga xizmat qiladi. V.G. Belinskjy adabiy tanqid va Ijtimoiy fikr o ‘rtasidagi aloqani ko‘zda tutib, haqqoniy tanqid hamisha jamiyatning o ‘y va orzularini ifodalaydi, dcgan edi. Tanqid, yuqorida qayd ctilganidek, imkoniyatlar doirasida davr va ruhiyat uchun tamoman yangi haqiqatlarni kashf etib. zamonasining san’at va adabiyoti rivojida yangi bosqich boshlamshiga asos solishi mumkin.
Ammo bu hodisa, Belinskiyning ta’bin bilan avtganda, «buyuk va nodir hodisadir». Tanqid «o‘z zamonasining go‘zallik haqidagi hukmdor tushunchalanm aniqlash va omma1ashtirish»ni ham o'z oldiga vazifa qilib oladi. «Nazariya go‘zallik qonunlarining tizimli va uyg‘un birligidir ammo uning bir kemtik tomoni bor: u ma’lum vaqt doirasida qolib ketadi, tanqid esa beto'xtov davom etadi, olg‘a boradi, fan uchun yangi matenallar, yangi ma'lumotlar yig‘adi. Bu harakatdagi estetikadir " b a r c h a s I S ” ? ! *ususiya,i " “"ing publitsistika bilan chambarchas aloqadorligi. Adabiy jarayon hodisalarini va adiblarning ayrim asarlanm tahlil ctib, ularnmg qimmatini keng ommaga tushuntirib nshga va ommamng estettk didini tarbiyalashga mo‘ljallangan tanqid matbuot orqalali murojaat etadi.
Xalq va uning ayniqsa bo‘r t ‘ri“ adianay0tSan daVr' arda Yangi uyg‘onish davri hisoblangan XX asr tongidagi o ‘zbek iadid hamda Musta(lillikninS dastlabki yillahinlf , zbek ianq'dchiligi tanxi buning yorqin dalilidir. XIX asming brnnchi yarm.da Belinskiy: «Tanqid allaqachon bizning ommaning
H e c h '0shahlnlar ommasining) chtiyoji bo‘lib qoldi.dmavdL - r i l gazeta,aS ‘lid va bibliografiya bo'limisiz yashay ,hu h hamma madan‘y *alqlar tarixi etiiadi Xalqlari ,arixidagl daiillar bila" ham tasdiq mi,.tSh7 esda tu‘lsh' kerakki, tanqidning adabiyotshunoslikdan uning mustaqil qismi sifatida ajralib chiqishi qator xalqiarda, asosan tanqidchilik bilan adabiyotdi bir boglashdan avval biz eng avvalao bu dunyo tarixi saodatiga nda bir turtki bola oladigan abiyotshunoslik ko'pincha bir butun hodisa sifatida maydonga chiqqan. Inchunin, Belinskiyning hiLil JUnJ. (aytaylik: «Otechestvenniye zapiski») sahifalarida bos Igan aksanyat asarian ko‘p hollarda rus adabiyotining 0‘tmish tahlil qxlish uan boshlanar ediboshqa davrlardanmiSh davrga oid asarlar tahlil etil8ani hamda a!rim r t i l g a n i bilan' bu muloh“ a va chiqarugan adabiv iaravn S| adab‘y0t raVnaqi nuqtayi nazandan hozirgi ko‘ra fT amT ? " y ‘nallshida8i maqolalar ham mansubligiga bo‘lib " Umtv tahinf '*k ” unin8 XOS xus y a‘'aridan biri Ynznvrh < i , y mazmuna smeE3n holda namoyon boiadi t a r d i f hk h a nh-; 0r2u- istaklarini obrazlar vositasida qalbining maasad m! h 0G‘ quvchilar “ siga yetkazsa, asosiy q qilib o quvchilar ruhiy olamiga, ruhiyatiga ta’sir qilishni nazarda tutsa, adabiy tanqidchi o‘z fikr-mulohaza va qarashlarim faqat izchil mantiq vositasida muntazam va amq bayon qilish yo I bilangina emas, ularni ayni vaqtda ba’zan xayolga erk berish, obrazli va badiiy fikrlash bilan qo‘shib olib boradi.
Asosiy maqsad qihb kitobxon aqligagina emas, ruhiyati va tuyg‘ulariga ham ta sir qilishm nazarda tutadi. , . , , Binobarin, tanqidchi badiiy asarlami baholash jarayomda shu asar tufavli qalbda tug‘iluvchi his-hayajonni ham ifodalab benshi lozim. Shu nuqtada adabiy tanqidning Um va san’at bilan uyg unlashgan o ‘ziga xos xususiyati ko‘zga tashlanadi: tanqidchi ilmiy tafakkunga, mantiqiga o ‘z badiiy tafakkurini singdirganda, ulaming o zaro birligini ta’minlagan da vazifasini teran ado etadi. Chunki his-hayajon va obrazlilik bilan charxlangan fikr sovuqqon, hissiz fikrga msbatan o ‘quvchida kuchli ishonch hosil qiladi va ifoda etilayotgan tuyg u ham muayyan balog‘at kasb etadi. Tanqidchi obrazli fikrlashi kerak, lekin obrazli fikrlash zo rmazo‘ raki bolmasligi, haddan ortiq estetchilikka bcnlib ketmasligi kerak. U ilmiy fikrlashga bo‘ysunishi va bu tabiiy ravishda kechishi shart.
Bunda tanqiddagi obrazlilikni adabiyotdagi obrazlilik tushunchasiga tenglashtirmaslik, badiiy tafakkurni ilmiy tafakkurdan yuqon qo ymaslik lozim Rus yozuvchisi E.Vinokurov: «Men adabiy-tanqidiy maqolalar to'plamini roman kabi o (qishni xohlardim*, - degan.da tanqidiy asardan roman fazilatlarini emas, uning o ‘qishhligidagi jozibam, fikrlash tarzidagi esse uslubini, fikrlar ifodalashdagi ommaboplik nazarda t utadi. Tanqidchi, albatta, obrazli fikrlashi mumkin, obrazli fikrlashi shart ham, biroq obrazli tafakkur ilmiy tafakkurga bo ysumshi va tabiiy bo‘lmog‘i lozim. .Afsuski, o'zbek adabiy tanqidchiligida ba’zan ilmiy hk «o ta» kuchli bo‘lgani holda badiiylik zalvori deyarli sezilmaydigan maqolalar oz emas Bunday tanqidchilar ilmiy «fikrlash*, mantiqiy fikrlash»dan boshqasini tan olmaydilar. Oqibatda ularning asarian «akademizm» illatiga mubtalo bo‘Iib, uni keng kitobxonlar ham, so z san atkorlan ham o'qishga qiynaladilar. Bunday asarlarda ehtirossiz, quruq hukm va xulos alar asosiy o ‘nnni egallaydi.
Bu hukm va xulosalarga keluruvchi rang-barang dunyo shu hukm va xulosalami yaratuvchi jonli tahhl, tanqidchining o ‘z qalbi ko‘rinmay qoladi. Holbuki, adabiy tanqidga xos obrazli tafakkurgina tanqidchilikni ilm bilan bir qatorda, san at asari ham deb baholashga imkon beradi. Rost, obrazli tafakkur mashhur fiziolog l.P. Pa vlovdan tortib, matematika turlarigacha uchrab turadi.
Ammo bu asarlaiga biz san’at asarian sifatida qarash lozimligini yaxshi bilamiz Adabiy - tanqidiy asariarda esa san’at sifatlarini ham ko‘igimiz keladi.Bu shunchaki istak emas, ayni vaqtda biologik jarayon hamdir. Lekin bundan qat i nazar, adabiy-tanqidiy fikmi badiiy tafakkur sintezidan o tkazishning o zigma adabiy tanqidni san’at deyish uchun asos b o ‘la oimaydi.
Ayn vaqtda tanqidchi obrazli fikr yuritsa-yu, san’atkor tomomdan yaratilgan asarm hayot bilan taqqoslash asosida jonlantirib ko rsata olmasa, u o ‘zim haqiqiy adabiy tanqidchi sifatini namoyon etolmaydi, chunki haqiqiy tanqidchi tahlil jarayonida kitobxonga baduy asarm faqat tushuntirib berish bilan cheklanmaydi, o ‘qilgan narsam birgahkda o ‘zlashtirib olishga yordam beradi. Badiiy asardan kitobxon oigan zavq, qayg‘u va shodlikni, badiiy taassurotni toMatadi, jonlantiradi. Kitobxonga ana shu taassurotni yuqori saviyada ravshan va tushungan holda yana bir karra boshidan kechirishga, mazkur asar naqida to g n tasavvur hosil qilishga imkoniyat beradi. Qisqasi, kitobxon tanqidiy asardagi munaqqidning jo ‘shqin hissiyotim ehtirosini sezib turishi lozim. Ana shundagina tanqidiy asarlar qo ldan-qo Iga o ‘tadi, tez tarqaladi. Tanqidchilar ham muayyan arajada san atkorga o ‘xshab kitobxonlarning hurmat-ehtiromiga sazovor bo ladilar V.G. Belinskiy tajribasiga nazar solaylik. U qaysi janrdagi asarni tahlil qilmasin, shu janrda so ‘z san’atkori yaratgan n qayladan yana bir marta yaratadi, ulami boyi- ’ takomillashtiradi, tarashlaydi, kamchiliklarini aniqlaydi.lz qalbi yaratgan badiiy qaytadan Uning «qo‘li tegishi» bilan badiiy asar bamisoli hayotdan yangi kuch-quvvat oladi: undagi obrazlar ravshanlanadi, teranroq ifodasini jarayondagi adabiy oqinining, tamoyilning kuchl Sa y ki uni totg‘ri y l,Sa solib yuborishga Fltrat va Cho‘lpon kabi munaqqidlar ijodida obrazli tanqidiy taffakkuming turli ko‘rinishlari uchraydi. I.Sulton, M. Qo‘shhTmV I a f haraflddinov» 1-G‘afurov kabi tanqidchilar ijodi haqida h a m shu flkrni ayusb mumkin. Adabiy tanqidning bu xususiyati tanqidchimng ma ium ma’noda san’atkor ham bo‘Hshini taqozo qiladi.
Adabiy tanqidchi asami ham tafsilotlarda, ham qismlarda yaxlit ko ra bilish qobiliyatiga ega bo‘lmog‘i darkor. chidan ilmiy teranlik qalorida hayotm ma'lum darajada obrazli anglashni talab qiladi. U badiiy asarni qayta yaratish jarayomda ijtimoiy va axloqiy muammolarni asardagi jonli obrazlar, xarakter ar r z tahlil etlsh orqali namoyon etadi. Asarda ko‘tanlgan mas alaming ijtimoiy-estetik mohiyatim ochadi. Shu ma noda adabiy tanq a d a b i y o t s h u n o s l i k n in g muayyan bir qismi boMish bilan birga, badny adabiyotning o ‘zi kabi ma’lum darajada o ziga xas insonshunosligi arn<.Tanqidchilikning ahvoli bevosita butun adabiyotning ma’rifatit a a - iasini ko‘rsatadi, - deya tanqidm fan qatonda ko radi A.S. PusJ*111-So'ngra yana quyidagilami e’tirof etadi, - tanqid san at va adabiyot asaridagi latifliklar va kamchiliklami kashf etuvchi fandn> . O zbek adabiyotida A.Oripov, R.Parfi kabi noyob iste’dodlarnmg asarian ayTim mafkuraviy korchalonlar hamda didi o‘tmas ba’zi k'to xon'ar nohaq qoralanib va qabul qilinmay turgan kezlarda, didli, haqiqy asarning qadriga yeta oladigan tanqidchilik bu asarlarning qadr qimmatini to‘g‘ri belgilay oldi va ular ijodining rol o'ynadi. Mafkura botqog‘iga botgan tanqidchilik Qodiny, Cho Ipon Fitrat Usmon Nosir asarlarini yer bilan yakson qilib tugan bir paytda ilg‘ormillatparvar tanqidchilar (V.Mahmud, Oybek, H.Yoqubov va boshq.) ular asarlaridagi qadriyatni to‘g‘ri bahojad. va bu tamoyil vaqt 0‘tishi bilan o ‘zbek tanqidchihgida ustuvor bo,'lb )ld" . . .
Adabiy tanqidchilik ilmiy-estetik hodisa sifatida. O zbek adabiy tanqidchiligi rang-barang, barakali, lekin murakkab, og ir yo lm bosib o'tdi u n d ii ijobiy va salbiy hodisalarni tarixiylik talab an asosida haqqoniy tahlildan o ‘tkazish zarur. Endi har bir ishimizda m i l l i y mafkura asos bolishi kerak. Chunki «milliy mafkura, avalambor o muqaddas an’analarimizni anglash tuyg‘ulanm, xalq.mizmng ko p asriar davomida shakllangan ezgu orzulanm, jamiyatimiz oldiga bugu qo‘yilgan oliy maqsad va vazifalarm qamrab olishi shart» .Eng muhimi shundaki, yozuvchi qaysi davrda yashab ijod ctgan boimasin, asosiy maqsad: uning asarlanda hayot haqiqati qanday uslub va vositalar orqali qay darajada yontilgam yoxud yoritilmaga , qanday toMaqonli, yangi obraz, xarakterlar yarat.lganm. M i y a i - maganini; bu obrazlar davr ruhini chuqur aks ettira o ganm, yoki yo'qligi; ular hozirgi zamonga qaysi qirralan bilan mushtarak bo lib, o ‘quvchilar tafakkurini o‘zgartirishga ishtirok etishi yoki etmasligini aniqlash; nihoyat, bularning barchasi mohiyatini barkamol ilmiyestetik tahlil orqali ko‘i>iatish tanqidchiJikmng diqqat markazida b o lmog‘ i lozim. Zero, I.A. Krilov ta’kidlaganidck: «Tanqid faqat tanqidchilikning ko‘rsatkich barmog‘j bilan asaming kamchilik, yutuqlarini ko'rsatishgina emas, balki uning nozik did, nafosat bilan yaratuganligini ko‘rsatish h amdir*. Bunda tanqid yozuvchining hayot haqiqatini badiiyhaqiqatga aylantirgan yoki aylantira olmaganini baholay bilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Hoziigi adabiy jarayonda, unda ro‘y berayotgan xilma-xil o ‘zgarishlar, yangilanishlaming mohiyatini, sababini yoritish va natijalarini aniqlash ilmiy-estetik tahlil zimmasiga yuklaliladi. Aytiladigan har bir fikr, badiiy ijod, hayot hodisasi xususidagi mulohazalar va xulosalar ilmiy-estetik tahluda namoyon bo'ladi. Ular tahlil orqali isbotlanmasa,o ‘z qadr-qimmatini topishi qiyin kechadi. San’atga muhabbat bo'lmagan joyda tanqid ham bo‘lmaydi. Shu o ‘rinda nemis faylasufi Vinkelmanning quyidagi so‘zlari yodga tushadi:»Badiiyat donishmandi bo‘lishni istaysizmi? San’atkorni seving, uning asarlaridan go‘zallik axtaring». Har bir maqola, taqriz, tadqiqoi salmog‘i, qimmati tahlil mazmuni bilangina emas, tanqidchining asardan go ‘zailik izlay bilishi, uni aniqlash va dalillash hamda shularni kitobxonga ham o ‘tkaza bilish qobiiiyati bilan belgilanadi. Tahlil ilmiy-estetik haqiqatni yuzaga chiqaradigan asosiy vosita bo‘lib, asardan real voqelik tomon intiladi, ijtimoiy hodisalar va hayotdagi inson, uning ruhiyati bilan badiiy asarlami bir-biriga taqqoslash orqali o'zligim ko'rsatadi. Shu sababli adabiy tanqid hayotda, sokz san’atida qanday g o ‘zal, nodir va noyob xususiyatlar bo‘lsa, ularni asioydil sevishga; qayerda jaholat, nopoklik Uchras a, kuchli g‘azabimizni uyg‘otib, ularga qarshi kurashmoqqa turtki beradi.Ammo ba’zan tanqidchilikda (uning ayrim vakillari qarashida) chetga og‘ishlar kuzatilgan hollar ham bo‘ladi. Ayniqsa, 60-80-yi!Iarda ba’zan badiiyat haqida !lmiyasoslangan fikrlar aytish o ‘rniga, mantiqan go‘yo to‘g‘ridek ko‘rinsa-da, aslida badiiyat qonunlarini yetarli anglab yetmaslik rnfayli tug‘ilgan da’volarni pesh qilishga o'xshagan soxta talabchanlik sezilarli darajaga ko‘tarilgan hollar sodir boldi.Bu holatni
N.Xudoybergan ovning ayrim maqolalarida, shuningdek, O.Tog‘ayevning A.Oripovning «Ayol» she'riga oid mulohazalarida kuzatish mumkin. G‘ndilikda adabiy tanqid ko‘nguchanlik va amalga qarab baho berish illatidan forig* bo‘lib bormoqda. lstiqlol davriga kelib, tanqidchilik sho‘ro davridagi sinfiylik, partiyaviviik kabi illauardan iamomila x oli bo‘ldi. Adabiy tanqid jiddiy faoliyatdir. Tanqidchi qaysi asar haqida so‘z yuritmasin, mulohazalarni oshkora aytsa, xulosaiar salmog‘i, y o ‘nalishmi kimningdir ko'ngli, istagi. amali va martabasiga moslamasa, asami xolis ilmiy-estetik tahlildan olkazsa – adabiyoi ravnaqida qanday mavqe cgallay olishini to ‘g‘ri belgilasa, o ‘zi va tanqidchuikning jamivatdagi o ‘rni, hurrnatini saqlagan bo'ladi.
Aks hoida buning teskarisi ro;y berishi tabiiydir. Xullas,, adabiy jaruyo nda, yozuvchilar faoliyatida qanday ijobiy yoki salbiy, murakkab yoxud ziddiyatli hodisa ro‘y bermasin ~ barchasini, asosan, so‘z san’ati. badiiylik talablarining ichki qonuniyatlariga binoan yoritilishi zarur. Shundagina tanqidchi adabiy tanqid mohiyatini to'g‘r i anglagan bo'ladi, to‘g‘ri umumlashma va xulosaiar chiqaradi, o'zining va yozuvchilar bilan munosib saviyada bahslaiha olish qiyofasini namoyon etadi. Bunday iste’dod sohibi o‘z usluhi, salmoqli ukr-o‘yi. mulohazasi. hatto ohang va shakl-shamoyili bilan alohida ajralib turadigan maqolalar, taqrizlar, tadqiqotlar yaratib.
faqat adabiy jarayongina emas, hayotni ham turfa ziddivaiiar va go‘zalliklar garmoniyasida gavdalantiradigan olam ichidagi iimiy-estetik olamni kashf etadi, so‘z san’ati haqidagi fanning chinakam zahmatkashi sifatida obro‘-e'tibor qozonadi. Tanqidchilikning yana bir xususiyati uning milliyligidadir. Badiiy adabiyotdagi milliylik kabi tanqidchiiikdagi milliy asos va milliy qiyofa ain muhim ahamiyatga egadir. Lekin bundan qat’i nazar milliylik va unmminsoniylik dialektikasi hozirgi zamon adabiy tanqidchiligidagi o ‘zak masalalardan biri sanaladi.
Zero, san’atning milliy o ‘zigaxosligi bilan umurninsoniylik dialektikasi, turli miUatlar badiiy madaniyatlarining bir-biriga o ‘zaro ta'siri va bir-birini boyitishi hozirgi xalqaro miqyosdagi adabiy -badiiy jarayonning ichki ham tashqi cstetik mohiyatiga tegishli jahonsbumul muammolaridir. Hozirgi turli xalqlarga mansub adabiy badiiy jarayonning o ‘zi milliy hayot va milliy ong estetik in’ikosi sifatida harakat qilsa-da, chinakam xalqchil tanqidchilik bu muammoiarni o ‘z tahlilidan chetda qoldirmaydi. Adabiy tanqid tor muammo va mavzular doirasida o ‘ralashib qolmasligi va umurnestetik mezonlami yo‘qotib qo‘ymasligi uchun adabiy jarayonning yetakchi tamoyillarini tinmay kuzatib turishi, u yoki bu yozuvchi uslubiga xos qirralarni, ijodiy yo'Iiga xos xususiyatiarrii yoritishi, badiiy asarni hozirgi davrning ruhiy, ma’rifiy, ijtimoiysiyosiy va axloqiy-ma’naviy muammolari bilan aloqadorukda talqin etishi kerak bo‘!adi.
Adabiyot, zamon-makon - inson muammolari va badiiy ehtiyojlarini qahramonlarini tarixiylik tamoyili asosida qay darajada aics ettirayotgani tanqidning diqqat markazida turishi va u badiiy asarnirig g‘oyaviy-esteiik tahliliga shu nuqtayi nazardan yondashuvi muhim ahamiyatga egadir. Tanqidiy fikr qanchalik haqqoniy va talabchan bo‘!sa, hoziigi adabiyotimizning muhim masalalarini qanchaiik dadillik bilan ko‘tarsa ~ uning mavqeyi shunchalik kuchli, natijasi esa shunchalik samarali kechadi. 50-yillarda A.Muxtorning «Daryolar tutashgan joyda» qissasi, 60- yiliarda A.Oripovning «Tilla baliqcha» she’ri. 70-yillarda E.Vohidovning «O‘zbegim» asari, 80-yiilarda R.Parfiningasarlari tufayli sodir bo‘!gan tanqidiy chiqishlar ular kelgusi ijodida qanchalik katta roi o ‘ynagani ma’lum.
Timoq ostidan kir qidirish emas, mafkura zirhig a burkanish emas,shu xildagi xolis millatparavariik ruhi bilan sug‘orilgan adabiy-tanqidiy kuzatishiar hozirgi kunda, mustaqillik g‘ovalarini mustahkamlash ma’naviy-estetik ehtiyojga ayJangan bir sharoitda, yanada rivqjlantirilishi loziro. Shundagina adabiy ianqid ilmiy-estetik hodisa sifatida i&liqlol davri o'zbek adabiyotining taraqqivotiga. samarali ta’sir kokrsatadi.
«Xalqimizning kelajakka - tanlagan y o ‘iimizning to‘g ‘ri!igiga, erkin va ozod hayot qurish, Vatanimizm obod qilish, adolatli fuqaroiik jamiyati barpo etishdek oliy maqsadimizga b o ‘lgan ishonchining yanada oshishiga adabiyot ham, shu jumladan, adabiy tanqid chin dildan xizmat qiladi»'. Xulosa qilib aytganda, I) matbuot va adabiy jaravon bilan bog‘- hqlik; 2) asarni hayotga qiyoslab o'rganish; 3) tafakkuming o'ziga
xos tarzi; 4) tashviq ot vositasi sifatida ish kosrishi; 5) o'ziga xos sodda va o'tkir uslubga egaligi; 6 ) hoziijavoblik; 7 ) harakatdagi esteiika ekanligi; 8) asesan, badiiy adabiyotning ichki qonuniyatlariga tayanish, 9) ilraiy va badiiy sinkretizm adabiy tanqidning o'ziga xos xususiyatlaridir. Tayanch tushum'halar: harakatdagi estetika.hukm qiluvchi tanqid, obrazli tafakkur-ilmiy tafakkur bilan badiiy tafakkuming uyg‘unlashuvi, adabiy tanqidda obrazlilik, adabiy tanqid ilmiy-estetik hodisa, adabiy
tanqidda milliylik va umuminsoniylik dialektikasi, akademizm. Adabiy tanqidda birlamchi va ikkinchi til.