Adabiy tanqid nazariyasi

Ulug‘bck Hamdam. Badiiy tafakkur tadriji. - T.: Yangi asr avlodi ko‘pqirraii shoir: u — tabiat shoiri, u — falsala so‘qiydi, u — ijtimoiy adolat himoyachisi, u muhabbat kuychisi...»1. Shu tariqa Ulug‘bek keyingi yiUarda marhum shoirlar Asqad Muxtor, Sh. Rahmon. M. Yusuf ijodiga oid teran tadqiqotlar yaratdi. U.Hamdam hozirgi zamor. o‘zbck shc’iiyatining taraqqiyotini ham g‘oyat sinckovtik bilan kuzatib boradi. «Yangilaoish ehtiyoji» kitobining ikkinchi fasli «She'riyat yo‘llarida» deb ataladi. Unda aniqlik va izchillik, qiyosiy tahlil orqali ma’lum xuiosalarga kelish xususiyali ustuvor. Istiqlolning dasttabki o ‘n yilligida an ’anaviy she’riyatdan ham ifoda usuliga ko‘ra, ham mazmun-mohiyatiga kokra yetarlicha farqlanib turuvchi she’riy yo‘nalish paydo bo‘lgan!igini qayd etar ekan, tanqidchi uning asosiy xususiyatlarini, tamoyillarini belgilaydi. Voqcabandlikdan, tasvirdan, bayondan dcyarli voz kechish vabuning o*miga metafora va detallarga urg‘u berish, siqiqlik, butun haqida parcha orqali ma’lumot yetkazish, shoir «men»i uchun ko‘ngii.ning, uning holatiyu «dunyoga qarashi»ning birlamchi ekan tig j, shaklda o‘ziga xoslik, yoki shaklda shaklsizlik. Shu bilan birga u istiqiol davrining serqirra she’riyatini ifoda usuliga, mavzular olamiga ko ra tasnif qiladi, kechagi she’riyatdan farqli jihatlarini ochib beradi.
U.Hamdam munaqqid U.Nonnatov bilan suhbatida eksiztensializm adabiyoti, modemizm she’riyati va absurd tushunchasi mohivati haqida gapirib, «asaming chinakam absurd adabiyot namunasiga ko‘tarilishi uchun unda aks etgan absurd voqelik asar muallifi tomonidan to ‘la idrok etilgan, anglangan bo'lishi shart», deydi. Bugungi modemizm adabiyoti, she’riyati haqidagi qarashlari ham o‘quvehida yaxshi taassurot uyg‘otishi bilan qimmatiidir. Bu qarashlar uning sne'rshunos unaqqid sifatida mahorat qirralarmi egallayotganidan dalolat beradi. Shu bilan birga uning ham she’rshunos, ham shoir sifatida bugungi milliy she’riyatimizdagi jarayonlardan, qolaversa, zamonaviy jahon she’riyati, she’riyat Umi haqidagi yangiliklardan yaxshigina xabardorligini ham ko‘rsatib turibdi. UlugLbek Hamdam o‘zining nasriy, nazmiy, adabiy-tanqidiy asarlari bilan, ulardagi teran his-tuyg‘u!ari, keng ialsafiy qarashlari, adabiyot ilmiga foydali mulohazalari bilan, eng muhimi, adabiyotga sadoqati va fidoyiiigi bilan adabiyot muxlislarining, ilm ahlining ishonchini qozonib kelmoqda.
BAHODIR KARIMOV (Bahodir Karim) (1966) o ‘zbek tanqidi va ilmiy-adabiy maktab ana’analarini davom ettirib va boyitishga faol hissa qo‘shib kelayotgan adabiyotshunoslardan biridir. U «Nasrdagi nazokat» (1991), «Ingcborg Baldauf aytadiki...» (1993), «Vadudning nazari* (1994), «Fikr va muhit ziddiyati»
(1995) singari dastlabki tanqidiy maqolalari bilan ilmiy jamoatchilikning e ’tiborini qozondi. Bolajak tanqidchi ushbu maqolalaridayoq tirishqoqligi, badiiy so'zni nozik tushunishi, xolisligi va rostgo‘yligini ko‘rsata oldi. Karimov Bahodir 1966-yil Turkmanistonning Toshhovuz viloyatida ziyoli oilasida tug‘ildi. Maktabni bitirib, harbiy xizmatni o‘tadi. ToshDUning o‘zbek filologiyasi fakultetida (1986—1991) o‘qidi, uning aspiranturasi va doktoranturasida ilmiy chiniqishdan o‘tdi. Vadud Mahmud haqida nomzodlik (1995), Abdulla Qodiriy ijodi yuzasidan doktorlik (2002) disscrt-atsiyalarini himoya qildi. Ilmiy ishni tashkilotchilik faoliyati bilan qo‘shib olib bordi. 0 ‘zMU, o ‘zbek filologiyasi fakultetini (2003—2006) boshqardi, kafcdraga rahbarlik qildi. Shu dargohdagi fan doktori ilmiy darajasini beruvchi lxtisoslashgan Kengash raisi sifatida faoliyat ko‘rsatdi. Oliy Adabiyot kursiga yetakchi bo‘ldi.
B.Karimov Vadud Mahmud ijodini o‘rganar ekan, tanqidchiligimiz tamal toshini qo‘ygan Behbudiy, Fitrat, ChoMpon, A.Sa’diy, O.Hoshim asarlari va tanqidiy qarashlarini ham tadqiq ctdi. Bu yo‘nalishdagi izlanishlar «Jadid munaqqidi Vadud Mahmud» (2000) nomli monografiyada aks etdi. Unda V.Mahmudning o'ziga xos tanqidchi ckani, zanionaviy adabiyotga, mumtoz adabiy merosga inunosabati yoritildi.
0 ‘zbek adabiyol shunosugida ilk bor Vadud Mahmudning «Tanlangan asarlar»ini (2007) to‘plab, so‘zboshi va izohlar bilan nashr ettirdi.
«XX asr o'zbek adabiyotshunosligida talqin muammosi (qodiriyshunoslik misolida)» mavzuidagi doktorlik ishida (2002) tushunish, tushuntirish, talqin, tahlil, ianqid masalalarida respublikadagi adabiyot ilmida birinchilar qatorida jahon adabiyotshunosligidagi ilg‘or tadqiqot metodi, jumladan, germenevtika — talqin nazariyasidan unumli foydalandi.
Tadqiqotni ijobiy baholagan M.Qo'shjonov bu ilmiy isb yangiyangi tadqiqotlar uchun asos bo‘lishini ta’kidladi. 0 ‘zimiz va xorijda bundan buyon Qodiriy ijodi haqida fikr yurituvchi mulaxassislar, shubhasiz, olimning bu tadqiqotlaridagi nazariy qarashlariga tayanib, ish ko'radilar. B.Karimovning ushbu tadqiqoti o ‘zbek adabivotshunosligida ilmiy-adabiy talqinning yangi, jahon adabiyotshunosligida sinovdan o'tgan, o'ziga xos milliy talqin yo'nalishini boshlab berdi. Tadqiqot negizida nashr etilgan «Abdulla Qodiriy: tanqid, tahlii va talqin» (2006) nomli monografiyasida Qur’oni Karim tafsirlari, Hadislardagi sharh, talqinlarga xos xususiyatlar, «sharqona germenevtika* sifatida, shuningdek, qodiriyshunos olimlaming talqin usullari yoritildi. G ‘arb olimlari M.Xaydegger, G.Gadamer, rusolimlari M.Baxtin, Yu.Borevlaming nazariy qarashlari qodiriyshunoslik talqiniga tatbiq etildi.
Qodiriyshunoslik tarixi tizimli o ‘rgani!di. Kitobning maxsus bir bo‘timi «Xorijda qodiriyshunoslik»da E.Olvort, N.Tun, E.Nabi, X.Murfi, I.Baldauf, Z.Klaymixel kabi olimlarning asarlariga jiddiy va xolis munosabat bildirildi. B.Karimovning adabiy-tanqidiy qiziqishlari o‘zbek jadid adabiyoti va XX asr adabiyoti, jahon tanqidchiligidagi nazariy muammolar, metodologiyaga doir muhim masalalarga qaratilgan. Shu ma’noda «Rivoyat ichida roman», «Taqdir shamoli*. «Obraz mohiyati va talqin doirasi», *DaloyiI» o‘qiyotgan Yusufbek hoji», «Ko‘z»ning poetik mohiyati», «Shoiming o'tkir so'zi», «A’zam shoiming o ‘klam ovozi» kabi maqolalarini ta’kidlash joiz. Munaqqidning «Qodiriy qadri* (2003) noinli kitobidagi «Kim nimadan kuladir» («Xotira daftamni varaqlaganda) maqolasida Kalvak Mahzum obrazi orqali Qodiriyning davr illatlarini hajviy yo‘sinda asosli, ishonarli fosh etganini poetik mahorat nuqtayi nazaridan talqin etadi. B. Karimov ayrim maqolalarida so‘zning poetik ko'lami, nasriy asar ohangi, adabiy makon va zamon masalalarini muhokama qiladi. «Yangilanish sog‘inchi» (2004) to'plamida XX asrning 20-30- yillari adabiy tanqidchiligi haqida fikr yuritiladi.
*Taijimon»da bosilgan ChoMponning zaspirinskiyga yo‘Uagan maktubini ilk bor ilmiy muomalaga kiritadi va shoiming matbuotdagi dastlabki chiqishi sifatida talqin etdi. «Cho'lpon va tanqid» kitobida esa Cho'lpon haqidagi tanqidiy maqolalarni jamlab, so‘zboshi yozib jamoatchilikka taqdim qildi. B.Karimov adabiyotshunoslikda tashabbuskor tashkilotchilardan biridir. «XX asr o ‘zbek she’riyati antologiyasi» (2007), «XX asr o‘zbek hikoyasi antologiyasi* (2009), «XX asr adabiyotshunosligi antologiyasi» ruknida bosilgan « 0 ‘zbek adabiy tanqidi» antologiyasi (2011) kabi kitoblarning bevosita g‘oya muallifi, nashrga tayyorlovchisi hamda so‘zboshi muallifidir. Faol rnehnat qilayotgan olimning xaiqaro miqyosda dadil qadam tashlayotgani ham quvonarlidir. Uning maqolalari Germaniya, Turkiya, Ukraina, Turkmanistonda bosilgan. Olim Turkiya (Istanbul, 2004, Anqara. 2005), Germaniya (Leypsig, 2005, Berlin, 2008), Xitoy (Pekin, 2005)da o‘tkazilgan xaiqaro anjumanlar ishtirokchisidir. Tayanch tusimochalar: tahlil, talqin, semiotika, ontologiya, biografik yondashuv, uslubiy tahlil, mikrotahiu, matn, struktura, (uzilma, makromir, ozod a*h, yangilanish ehtiyoji.