Adabiy tanqid nazariyasi

MAHMUDXO‘JA BEHBUDIY (1 8 7 5 -1919). Mahmudxo‘ja Behbudiy o ‘z davriningijtimoiy-siyosiy harakatlarida faol qatnashgan eng yirik namoyandasi, yangi zamon o ‘zbek madaniyatining asoschisi edi. Turkiston jadidlarining yo'lboshchisi, mustaqil jumhuriyat g‘oyasining yalovbardori, yangi maktab g ‘oyasining zariyotch'si va amaliyotchisi» (B. Qosimov),birinchi dramaturg, munaqqid, teatr-,. shunos. noshir va jumalist, o ‘tkir publitsist edi. «Mahmudxo‘ja Bchbudiy uyg‘onish davri o*zbek adabiyotida birinchi o ‘rinni olurga loyiq zotdur», deb yozadi Hoji Muin ibn hukruuo. Mahmudxo ja Behbudiy 1875-yilning 19-yauvarida Samarqand yaqimdagi Baxshitcpa qishlog‘ida ruhoniy oilasida dunyoga keladi Otas» Behbudxo'ja Solihxo‘ja o ‘g ‘li turkistonlik, Ahmad Yassaviyning avlodlaridan, ona tomondan bobosi Niyozxo‘ja urcanchlik bo‘lib,amir Shohmurod zamonida Samarqanaga kelib qolgan. 1894-yiida otasi vaibtidan kevin tog‘asi qozi Muhammad Siddiqning tarbiyasida o stb voyaga yetadi. Arab tilini o'rganadi, maktab, madrasada o ‘qiydi yosfcdan qozixonada mirzoiik qiia boshlaydi. Samarqand, Buxoro madrasalarida yaxshigina tahsil ko‘rgan yosh Mahmudxo‘ja dunyoqarashming shakllanishida jadidchilik harakatining asoschisi Ismoilbek G‘aspiralining xizmati katta bo‘lgan.
1899-1900-yillarda Behbudiy buxorolik do‘s ti Hoji Baqo bilanhaj sa.ariga chiqadi. Bir qancha mamlakatlarda bo‘lib, u yerdagi maktablaming o ‘qitish usullari bilan tanishadi. Bu tanishuv izsiz kctmaydi, umng yangi maktab haqidagi qarashlarini mustahkamlaydi. Natyada Behbudiy tashabbusi va g ‘ayrati bilan 1903-yilda Samarqand atrofdagi qishloqlarda yangi maktablar tashkil topadi. Adib ushbu maktablar uchun darsliklar tuza boshlaydi. Ma’nfat uchun birgma maktab kifoya qilmasdi. Zamon va dunyo voqealar bilan timshib borish miliat va Vatanning ahvolidan, hayotidan ogoh bo hsn kerak edi Mana shu ehtiyoj va zarurat Behbudiyni teatr va matbuot sari boshladi.»Padarkush» dramasi shu tariqa maydonga keldi.
1913-yildan Behbudiy matbuot ishlari bilan shug‘ullanadi. Unmg say’-harakati bilan «Samarqand» gazetasi nashr etildi. Unda «Sayyohi hindi» asarining fors tilidan rus va o ‘zbek tillariga taijima qilinganhgi, tez orada kitob holida nashrdan chiqishi haqida e ’ion-maqola benldi Maqolada Fitratning bu asarini rus tiliga fors-tojik tihm yaxshi biigan polkovnik A.Kondratov, ma’rifatparvar shoir va dramaturg Hoii Muin o ‘zbek tiliga o ‘girgani ma’lum qihnadi. Shu yilning 20-avgustidan u «Oyina* jurnalini chtqara boshlaydi. Bu suratli haftalik jurnal bo'lib, asosan, o‘zbek tilida unda ixcham forsiv she’r, maqol alar, ruscha e ’ionlar ham berib bonlardi.
Behbudiy shu yiUari nashr ishlari bilan qizg‘in shuglullandi. «Nashriyoti Behbudiya « nomi bilan o‘z xususiy nashriyotim ochdi. Fitratning «Sayyohi hindi» asarini nashr etdi. Turkiston xaritasini tuzib bosmadan chiqardi. Kutubxonani yo‘lga qo'ydi. «Oyina» jurnali ma’rifat va madaniyat tarqatishdajuda katta xizmat aildi. Unda miliat va uning haq- huquqi, tarixi, til-adabiyot masalalan, dunyo ahvoliga doii qiziqarli maqolalar, bahslar berib borilgan. A>rmqsa, til masalalari muharriming hamisha diqqat markazida bo‘lgan. Masalan, jumalning birinchi sonidayoq u «Ikki emas, to'rt «il team» degan maqola bilan chiqqan edi. Behbudiy adabiy tanqidga katta e tibor berdi Bir necha asrlik sukunatdan keyin bu sohanmg o ziga xos xususiyatlarini tayin eub, adabiyotda uning teng huquqligi masalasmi o'rtaga qo‘ydi- «Tanqid saralamoqdur» (1914) deb nomlangan jiddiy maqolalaridan biri shu mavzuga bag‘ishJangan edi. «Oyina» jumalining 32-sonida chiqqan bu maqola tanqidnmg o sha davrdagi ahvoli to‘g‘risida ma’lumot beradi: « 0 ‘qilgan kitobiami ma nan taftish etib, undagi nuqsonlami bayon etmak tanqiddur, va dushmanlik emas.
Bizni Turkistonda yangi maktablar ancha bordur, yangi risolalar xiyla bosilib turibdur, jandalarda maqola va ash orlar o'qilib turibdur, ammo hanuz tanqid davriga etushgammiz yo q». ^ Behbudiy gazeta va jurnallarning asosiy xususiyati tanq'dda, ya ni saralamoqda deb hisoblaydi. Carronar aqchani, tujjorlar matom saralaganidek, muharrirlar ham umumiy hol va maishatg a taalluq tnrin G‘T sarateydurki, boshqa so‘z ila «tanqid» atalur» Behbuditanqidning mohiyatim juda to‘g‘ri tushungan holda, hali biz tanaid avnga yetishganimiz yo‘q deb afsuslanadi, tanqidning shaxsiv va jtimoiy turlanm ko‘rsatadi: «Ammo bir muallim yo mudarris va muharrirni ishidan, shaxsiyatidan xaloyiqg‘a zarar kelsa andan ham e td Z -Zrh'Hlaqtf b’ nS° la’ ‘ahrir Va maslakimizn> bir kishi tanqid ^ r H Ch,day,0l? r iZ' qqat ila munaqq'd so'zini tinglamaymiz»' Behbudiyning bu fikrlari bugungi kunda ham cskirmagan va Z m a " ni yo otmaganligi yaqqol ko'rinib turibdi. Vaqtli matbuot milliy adabiyot bilan birga o'zbek tanaidrh.lioi nvoji uchun ham o'ziga xos minbarga aylana bordi Kashr etilgan badiiy va tarjima axarl arga vaqtli matbuot o ‘z sahifalarida taarizlar bera boshladi; bu taqrizlar adabiy tanqidning rivojiga y o ‘l ochdi Bundan shunday xulosaga kelish mumkin: hozi^i adabiy tano°dninE eng ommav,y, eng ko‘p tarqalgan janrlaridan b.rUaqrizrnn^ ug^ nvoj amshi bevos.ta milliyuyg‘onish davri bilan bogl.q T a q S m in « e Hboriidir a"q,d# mkni ° S,ida Ch° P etila boshlagani ham Vaqtli matbuot o'z sahifalarida adabiy tanqid,uning ahamivati roli hi HSa ^ lj° bly ta’siri' umuman, adabiyotning taraqqiyotidagi ol haqida qirnmath ,lmiy maqolalar chop eta bordi, C h u n o S va Uning adab'y°t sohasiga ilk bor kinb kelayotganhg, xususida Ahlullo maqolasida berilgan sharhni eslatah mumkm. Maqola muallifi bu davrga kelib, «tanqid. Istilohining butunlay yangi ma no kasb etganligini aytish bilan birga adabiyotning kelgusi taraqqiyoti bevosita vaqtli matbuot va adabiy tanqidga bog‘iia Lgin. qayta-qayta ta’kidlaydi. Xulosa qilib aytganda y' lardag, o'zbek vaqtli matbuot, yang? adabiy“ ning ™ keltshi va shakllanishida muhim ro! o ‘ynadi.