Adabiyotshunoslik asoslar

 
Keyingi komediyalarda bu kabi qoidalar bo`lmagan, biroq barcha 
voqealarning bir maqsadga qaratilganligi - harakat birligi saqlanib qolingan. 
Molperning har bir komediyasi jamiyatdagi biror illatni oxirigacha fosh etishga 
bag`ishlangan. Gogolpning «Revizor» komediyasida ijobiy Shaxs kulgining 
o`zidir. Komediyaning yaxshi namunalari - Mayakovskiyning «Klop», «Hammom» 
asarlari bo`lib, ularda fantastik grotesk usuli qo`llangan. 
 
Vodevilp ham komediyaga yaqin bo`lib, musiqali lahzalar va raqsni o`z 
ichiga oladi. 

---

Fars o`tkir groteskli fosh etuvchi komediya turidir. O`zbek adabiyotida 
tragediyaga nisbatan komediyaning namunasi bo`ladigan asarlar anchagina. Masalan, 
«Burungi saylovlar», «Toshbolta oshiq», «Oltin devor» kabilar. «Maysaraning ishi» 
komediyaning mumtoz namunasidir. «SHohi so`zana» dagi Hamrobuvi bilan Holnisa 
xarakterlarida komik kolliziya yaxshi berilgan, lekin bu asarning asosiy konflikti 
darajasiga ko`tarilmagan. Asarning asosida esa dramatik konflikt yotadi. Komediya 
deb atalayotgan ko`pgina asarlarda aslida komizm o`Sha asar tabiatidan kelib 
chiqmaydi. Ularda ataylab tomoShabinda kulgi qo`zg`otish uchun qiziqchiliklar, turli 
maynabozchiliklar beriladiki, bu hali komediya uchun etarli emas. 
Drama (yunoncha - harakat, faoliyat) keng ma’noda, borliqni dialoglar hamda 
personajlarning harakati asosida tasvirlovchi sahnaga mo`ljallangan asarlar yoki 
adabiy turlardan (epik, lirik, dramatik) birining nomi sifatida, tor ma’noda, dramatik 
turning keng tarqalgan janrlaridan (tragediya, komediya, drama) birining nomi 
sifatida qo`llaniladi. 
Drama asosida o`tkir xarakterlar va kuchli ehtiroslarning shiddatli to`qnashuvi 
yotadi. Drama ishtirok etuvchi Shaxslarning «harakati va qarshi harakatlaridan» 
yasaladi, «unda hamma narsa bir maqsadga, bir mo`ljalga qarab yo`nalishi kerak»,- 
deydi V.Belinskiy. Ikki kishi o`rtasidagi har qanday bahs, munozara drama 
bo`lavermaydi. «Bahslashuvchilar bir-birlaridan ustun chiqishi uchun, bir-birlarining 
xarakterlarining qanday bo`lmasin biron tomonini bosib qo`yishga yoki ruhning zaif 
tomonlarini chertib qo`yishga urinsalar va bu narsa orqali ularning xarakterlari 
ochilsa, nihoyat bahslashuvchi ularni bir-birlariga nisbatan yangi munosabatda 
bo`lishga majbur qilsa, - bu narsa drama deb atalishi mumkin» (V.Belinskiy). 
Dramada konfliktning keskinligi, xarakterlar qirralarining o`tkirligi, personajlar 
nutqining ifodaliligiga katta e’tibor beriladi. Personaj nutqi aytilgan payt, vaziyat va 
holat bilan bog`liq bo`lishi kerak, personajning xarakterini yorqin ifodalashi va 
maqsadga aniq borib tegishi zarur. O`tkir ijtimoiy muammolar, murakkab sotsial, 
psixologik ziddiyatlar drama materialidir. Dramada inson uchun ezgu va yaqin 
bo`lgan qadriyatlarning xavf ostida qolgan holatlari berilib, bu narsa «yuqori 
darajada» dramatizmni keltirib chiqaradi. 
Drama tragediya bilan komediya o`rtasidagi hodisa bo`lib, unda har ikki 
janrning xususiyatlari mujassamlangan. Drama tragediyadan engilroq, komediyaga 
nisbatan jiddiyroqdir. Unda tragediyaga qaraganda kolliziya kuchli bo`ladi, lekin 
fojia bo`lishi Shart emas, unda komediyadagi kabi engil, kulgili lahzalar bo`lishi 
mumkin. Lekin dramaning kulgili bo`lishi Shart emas. Dramada insonning jiddiy 
hayot sinovlari ko`rsatiladi. Unda kechinmalar keskin qilib qo`yiladi. Komediyada 
taqdirlar «baxtsizlikdan baxtga», tragediyada «baxtdan baxtsizlikka qarab» 
rivojlansa, dramada esa taqdirlarning echimi oldindan belgilanmaydi, unda ko`pincha 
qahramonlarning keyingi taqdiri uzil-kesil hal qilinmay, ochiq qoladi. 
Drama tragediya va komediyadan keyinroq Shakllangan bo`lib, XU111 asrga 
kelib janr holiga kelgandir. Bu davr dramasida oddiy kishining xususiy hayoti 
tasvirlangan bo`lib, uni «meshchanlik dramasi» deb ataganlar. Lessingning «Emiliya 
Galotti», SHillerning «Makr va muhabbat» dramalari meshchanlik dramasining eng 
yaxshi namunalaridir. Bundan tashqari, janrning oilaviy-maishiy, tarixiy, 
qahramonlik, falsafiy, psixologik xillari ham mavjud. XIX asrga kelib drama janri 

---

g`oyaviy-badiiy yuksaklikka ko`tarildi, unga sotsial fosh etuvchi xususiyatlar kirib 
keldi. A.P.CHexovning «Olchazor», A.Ostrovskiyning «Sepsiz qiz», G.Ibsenning 
«O`yinchoq xonadon» dramalarida burjua voqeligi ichki ziddiyatlari ko`rsatildi. 
Keyingi bosqichlarda yaratilgan dramalar ichida G.Xauptmanning «Hayot shomi», 
B.Brextning «Karrar xonim miltiqlari», A.Korneychukning «Front», M.Karimning 
«Oy tutilgan tunda», O.Abdullinning «O`n uchinchi rais», D.Pounellning «Ustasi 
farang», 
shuningdek, 
N.Pogodin, 
A.Afinogenov, 
A.Arbuzov, 
V.Rozov, 
A.Gelpmanning dramalari mashhur. Urushdan keyingi bosqichda keng tarqalgan 
konfliktsizlik nazariyasi drama taraqqiyotiga jiddiy zarar etkazdi, yuzakichilik va 
sxematizmning kuchayishiga olib keldi. SHu davrlarda G`arb mamlakatlarida 
«absurd dramasi» deb nomlangan «bema’ni drama» paydo bo`ldi. Unda ma’nisiz 
xarobazor muhit, nursiz hayot, ilojsizlik g`oyalari ifodalanadi. Biroq uning eng 
yaxshi namunalarida oddiy insonning g`aribona hayoti, xor-zor va ayanchli qismati 
butun dahShati bilan ro`y-rost tasvirlanadi. 
O`zbek dramasi asoschilarining boshida Behbudiy, A.Qodiriy, Hamza 
turadilar. Behbudiyning «Padarkush», A.Qodiriyning «Baxtsiz kuyov», Hamzaning 
«Zaharli hayot» asarlari o`zbek adabiyotida yaratilgan ilk drama namunalaridir. 
Keyingi bosqichlarda Hamzaning «Paranji sirlari», CHo`lponning «YOrqinoy», 
U.Ismoilovning «Rustam», K.Yashinning «Gulsara», H.Olimjonning «Muqanna», 
Uyg`un va I.Sultonning «Imon», S.Azimovning «Qonli sarob», O`.Umarbekovning 
«Qiyomat qarz» kabi asarlari janrning sara namunalari hisoblanadi. Hozirda o`zbek 
adabiyotida M.Boboev, SH.Boshbekov, E.Vohidov, A.Ibrohimov drama sohasida 
jiddiy izlanishlar qilmoqdalar.