AdigöZƏl bəy qarabağnamə

AĞA MƏHƏMMƏD ŞAH ÖLDÜRÜLDÜKDƏN VƏ 
İBRAHİM XAN BALAKƏNDƏN QARABAĞA 
QAYITDIQDAN SONRA BAŞ VERMİŞ 
HADİSƏLƏR HAQQINDA 
Mərhum (İbrahim) xan Qarabağa gəlib hökumət taxtında oturduğu zaman 
vilayətin əhalisi qəhətlik və məşəqqət nəticəsində var-yoxdan çıxıb olduqca pərişan 
idilər. Ellərin çoxu Gürcüstan, Gəncə,  İrəvan,  Şirvan və  hətta Rum vilayətlərinə 
dağılıb getmiş, mal-dövlətləri qarət olunmuşdu.  Ətrafdakı xanlar üzdə itaətdən, 
dostluqdan dəm vururdularsa da, gizlində öz xeyirlərinə çalışırdılar. Belə xanlardan 
biri də  şirvanlı Mustafa xan idi. İbrahim xan Balakəndə olan zaman Mustafa xan, 
İbrahim xanın kürəkəni Səlim xan Şəki hakimiyyətini ələ alıb, onun dövlətinə zərər 
yetirməsin deyə, Səlim xanın böyük qardaşını Şəkiyə hakim təyin etdi. 
Məhəmməd bəy mərhum Məhəmmədhəsən ağa tərəfindən xatircəm edildikdən 
sonra başqa xanların övladı kimi mərhum Pənah xan sülaləsi arasında heç bir qorxu 
hiss etmədən yaşayırdı. Buna baxmayaraq, cavanlığı üzündən və dövlətinə məğrur 
olduğundan Kür qırağına gedib, şəkili Məhəmmədhəsən xanla dostluq etməyə 
başladı. Məhəmmədhəsən xan onu aldadıb dedi: 
"Mən bir kor kişiyəm, Mustafa xanın hökmündən cana gəlmişəm. Gəl qızımı 
sənə verim, mənim yanımda qal; Şəki vilayətinin hakimiyyətini öz əlinə al". 
Məhəmməd bəy bu sözlərə aldanıb öz adlı-sanlı qohumundan, möhtərəm 
əmisindən əl çəkərək Məhəmmədhəsən xanın yanına getdi. Məhəmmədhəsən xan 
isə onu gəlcək tutub həbs etdi; yanında olan bütün cavahiratına, puluna və başqa 
şeylərinə sahib oldu. Mustafa xan qədimdən Məhəmməd bəylə qanlı idi, çünki 
atasının əvəzinə onun atasını və qardaşını öldürmüşdü. Mustafa xan Məhəmmədhəsən 
xanın yanına adam göndərib Məhəmməd bəyi öz yanına gətirərək öldürdü. 
Beləliklə, (Mustafa xan) mərhum  İbrahim xanın qardaşı  oğlunu öldürdüyündən 
qorxu çəkərək, yenidən Qarabağla düşmənçiliyə başladı. Digər tərəfdən 
Məhəmmədhəsən xan və Gəncə hakimi Cavad xan da Qarabağla düşmən oldular. 
 
147 

Bu zaman xəbər çatdı ki, Ağa Məhəmməd  şah tərəfindən  Şiraza və Fars 
vilayətinə hakim təyin edilmiş  Sərdar Baba xan adlanan Fətəli  şah,  şahın qətli 
xəbərini eşitcək Tehrana gəlmiş  və padşahın malına, xəzinəsinə sahib olub, 
şahlıq taxtında  əyləşmişdir. Bu tərəfdən  Şuşa qalasından qaçmış Sadıq xan 
Şəqaqi, Azərbaycanı başsız görüb, səltənət iddiasına düşmüşdü. O, başına çoxlu 
adam toplayıb Tehranı almaq və girov aparılan ailələrini geri qaytarmaq əzmilə 
İraqa tərəf hərəkət etdi. Lakin Fətəli şah, Sadıq xanın qarşısına çıxıb, onu məğlub 
edərək qaçırtdı. Sonra böyük hörmətlə  mərhum  İbrahim xanın yanına elçi 
göndərib, Ağa Məhəmməd  şahın cəsədini tələb etdi və  İbrahim xanın ona tabe 
olmasını arzu etdiyini bildirdi. 
Qarabağ vilayətinin vəziyyəti olduqca çətin olduğundan, ətrafı isə düşmən və 
bədxahlar bürüdüyündən, İbrahim xan mülayimlik etməyi məsləhət bilərək, Ağa 
Məhəmməd şahın cənazəsini böyük ehtiramla Tehrana göndərdi. 
Fətəli  şah  İbrahim xanın belə  hərəkətini özü üçün xoşbəxtlik sanıb, onun 
adamların xələt və  ənamla geri qaytardı. Ona xələt, qılınc göndərib, Qaradağın 
hökumətini bütün mədaxili ilə  İbrahim xana bağışladı  və onunla qohum olmaq 
istədiyini bildirib dedi: "Hər iki tərəfin xatircəmliyi üçün əziz və möhtərəm 
qızınız Ağabəyim ağam bizim hərəmxanaya layiq bilməlisiniz. O bizim 
hərəmxanamızın xanımı olmalıdır". (Xan) müşavirədən sonra bu işi məsləhət 
bildi. 
O tərəfdən şah böyük tədarük görüb, yüksək xanları (İbrahim xanın) yanına 
göndərdi. Böyük hörmət və izzətlə  Ağabəyim ağanın kəbinini kəsdirdi; onu 
qadınlarının möhtərəmi və hərəmbaşısı etdi. İbrahim xanın oğlu Əbülfət ağanı öz 
yanına apartdırıb, yüksək xanlar sırasında öz məclisində oturtdu. Onun xatirini 
həmişə  əziz və möhtərəm tutardı. Hər il Fətəli  şahın adından mərhum  İbrahim 
xana və  mərhum Məhəmmədhəsən xana xələt, qılınc, qızıl yəhər,  əsbablı at və 
başqa bəxşişlər göndərilərdi. Bu vəziyyət yüksək Rusiya dövlətinin böyük 
imperatorunun sərdarı qoşunla Gürcüstan vilayətinə  gələrək, müstəqil halda 
Tiflis şəhərində yerləşdiyi günə qədər davam edirdi. 
Rusiya dövlətinin başçıları  İrəvan, Gəncə,  Şirvan və Qarabağ vilayətlərini 
zəbt etmək fikrində olmadıqları zamanda belə, mərhəmətli padşah mərhum 
Yekaterina vaxtından başlayaraq, qüdrətli Rusiya dövlətinin məhəbbəti İbrahim 
xanın ürəyində yerləşmiş və 
 
148 

ona qiyabi olaraq səmimiyyət və  rəğbət bəslərdi. Bu səmimiyyət xüsusilə 
general-anşef Zubovun gəldiyi zaman daha da artdı. Ondan əvvəl belə İbrahim 
xan Gürcüstan valisi ilə dost olduğundan, bir-birinin mənafeyi və xeyrini 
gözlədiklərinə görə, xan valinin məsləhəti üzrə öz elçisini valinin elçisi ilə 
birlikdə Mazdok xəttində  sərdar olan qraf Qudoviçin yanına göndərib, Rusiya 
dövlətinə qarşı olan itaət və  səmimiyyətini bildirmişdi.  İndi də  (İbrahim xan) 
Tiflisə gəlmiş Rusiya dövləti sərdarının yanına elçi vasitəsilə məktub göndərib, 
özünün qədim səmimiyyətini təzələdi. 
Sabiq Sərdar (Qudoviç) qayıtdıqdan sonra sərdarlıq vəzifəsinə general 
Kavalevski təyin olundu. (Xan) yenidən Kavalevskinin yanına elçi ilə hədiyyələr 
göndərib, öz dostluğunu bildirdi. Həqiqətdə də general Kavalevski elçiləri böyük 
hörmətlə qarşılayıb, xüsusi sovqat və töhfələr göndərərək mərhum İbrahim xanın 
haqqında olduqca mehribanlıq göstərdi. 
Nəhayət, böyük sərdar knyaz Sisianov Gürcüstana gəldi
1
. Böyük knyaz 
qeyrətli və cəsur sərdar olduğundan başqa sərdarların əksinə olaraq, Car və Tala 
ləzgilərinin bir para hərəkətlərinə və Gəncə hakimi Cavad xanın intizamsızlığına 
dözə bilməyərək, Gürcüstan əhalisinin rahatlığını təmin etmək üçün Car və Tala 
ləzgilərini və Cavad xanı tənbeh etməyi lazım bildi. 
O, xristian tarixilə 1803-cü ilin axırlarında gəlib, Gəncəyə neçə  dəfə adam 
göndərib, Cavad xanı böyük imperatorun itaətinə və qalanı təhvil verməyə dəvət 
etdisə də
2
 bir fayda vermədi. Haman il, ramazan ayının axırıncı gecəsi, orucluq 
bayramının axşamı hücum edərək qalanı aldı
3
. Cavad xan, oğlu Hüseynqulu ağa 
ilə ümumi qırğında öldürüldü, bütün əhli-əyalı  əsir oldu. Şəhər  əhalisinin bir 
parası qırıldı, yerdə qalanı isə nicat tapdı. 
(Knyaz), mayor Lisaneviçi Gəncə qalasından mərhum İbrahim xanın yanına 
göndərib, onu mərhəmətli Rusiya padşahına itaət      
                                                 
1  Knyaz Sisianov Gürcüstana 1803-cü ilin fevral ayında gelmişdir (bax: AKAK, c. III, sənəd 1, səh. 4). 
2 B a x: Knyaz Sisianovıın Cavad xana yazdığı 1803-cü il 29 noyabr və 9, 11, 26, 28, 29 dekabr tarıxli məktublar 
(AKAK, c. II, sənəd 1172, 1175-1179, səh. 588, 590-591). 
3 Gəncə qalası 1804-cü il yanvar ayının 3-də səhər açılan zaman alınmışdır. B a x: Knyaz Sisianovun Qafqaz mülki 
qubernatoruna yazdığı 1804-cü il 8 yanvar tarixli, 5 nömrəli təliqə (AKAK, c. II, sənəd 1182, səh. 592).
 
 
149 

etməyə dəvət etdi. Mərhum İbrahim xan cənab mayora xoş cavablar verərək, onu 
böyük ehtiramla və hörmətlə yazılmış məktublarla yola saldı. 
1804-cü ilin bahar zamanı  Fətəli  şahdan qorxusu olan İrəvan hakimi 
Məhəmməd xan və  Fətəli  şahdan qaçaraq İrəvanda yaşayan Naxçıvan hakimi 
Kəlbəli xan sərdar Sisianovun yanına elçi göndərib kömək istədilər. (Onlar 
dedilər:) "Fətəli  şah öz oğlu və  vəliəhdi Abbas Mirzəni  İrəvan üzərinə 
göndərmişdir.  Əgər sərdar təşrif gətirib bizə kömək etsə, biz İrəvan qalasını 
sərdara verib, yüksək Rusiya dövlətinə tabe olmağı qəbul edərik". 
Ona görə sərdar Sisianov İrəvana hərəkət etdi. Qızılbaş dövləti tərəfindən isə 
vəliəhd naibüssəltənə  Qızılbaş qoşunu ilə  gəlib çatdı. Arada vuruşma başlandı. 
Qızılbaşlar məğlub oldular
1
. 
Bu xəbər Fətəli şaha çatdıqda İrəvanın Rusiya dövləti əlinə keçməməsi üçün 
özü knyaz Sisianovun müharibəsinə  gələrək, güclü qoşunla  İrəvana girdi. Bir 
tərəfdən Fətəli  şah, digər tərəfdən naibüssəltənənin qoşunu və başqa tərəfdən 
sərdarla bağladıqları əhdi pozub, qalanı ona təslim etməyən Məhəmməd xan və 
Bəlbəli xan Rusiya qoşununu dörd tərəfdən halqaya alıb, hətta Rusiya qoşununun 
azuqə yollarını da kəsdilər
2
. Bu qədər zəhmətə baxmayaraq, Rusiya qoşununa 
qalib gələ bilmədilər. Hər iki tərəfə çoxlu ziyan dəydi. Nəhayət, sərdar Sisianov 
Tiflisə qayıtmağı  məsləhət bilib köçüb getdi. Fətəli  şah da Azərbaycana və 
(oradan da) Tehrana getdi. 
Şah, mərhum  İbrahim xanla Rusiya sərdarı arasında dostluq əlaqəsinin 
olmasını  və elçilərin gedib-gəlişini eşitdiyinə görə,  İrəvandan qayıtdığı zaman 
Əbülfət xana beş min nəfərlik qoşun verib, atasına yardım və kömək göstərmək 
adı ilə Qarabağa, İbrahim xanın yanına göndərdi və tapşırdı ki, Məhəmmədhəsən 
ağanı bir neçə Qarabağ bəyzadələri ilə Fətəli şahın hüzuruna göndərsin. Əbülfət 
xan                     
                                                 
1 Müharibə 1804-cü il iyun ayının 19 və 20-də, Üçkilsə (Eçmiədzin) yaxınlığında olmuşdur. Bu vuruşmada Sisianovun 
qoşunu Baba xan oğlunun sərkərdəliyi altında olan İran qoşunlarının hücumunu dəf etdi. B a x: Knyaz Sisianovun İrəvan 
hakimi Məhəmməd xana yazdığı 1804-cü il 22 iyun tarixli 316 nömrəli məktub (AKAK, c. II, sənəd 1231, səh. 615). 
2 Bu hadisə 1804-cü il iyul ayının 2-də Rusiya qoşunları  İrəvan qalasını mühasirə etdikdən sonra baş vermişdir 
(AKAK, c. II, sənəd 1168, səh. 810). Müqayisə et: Mirzə Adıgözəl bəy. "Qarabağnamə", bu kitabda səh. 104.
 
150 

İbrahim xanın həyatının axırına qədər vəkil sifətilə Qarabağda qalsın və 
Əbülfət xandan icazəsiz və məsləhətsiz heç bir iş görülməsin. 
Mərhum  İbrahim xan Fətəli  şahın belə  təkliflərindən inciyib, Əbülfət xana 
ağır cavablar verərək, yazdı ki, Qarabağ torpağına girmədən geri qayıtsın. 
Əbülfət xan möhtərəm atasının sözünə baxmayıb,  İbrahim xan və 
Məhəmmədhəsən ağa Dizaq mahalının Tuğ  kəndində olduqlarından, Qızılbaş 
qoşununu götürüb, o tərəfdəki dağların qoçaq tüfənglilərini, özünün işgüzar 
nökərlərini və başqalarını toplayıb, tam bir sürət və böyük izdihamla mərhum 
İbrahim xanın və öz böyük qardaşı mərhum Məhəmmədhəsən ağanın hüzuruna 
gəldi. Haman gecə Mehdiqulu xan da gəlib çatdı. 
Səhər Əbülfət xan böyük dəstə ilə Tuğ kəndinə hücum etdi. Mərhum xanın 
və  oğlanlarının yanında olan qoçaq rüfənglilər və adlı-sanlı atlılar hücuma 
keçərək, Qızılbaş qoşununu məğlub edib, (düşmən) ordusunun bütün at və 
heyvanını qarət etdilər. (Düşməndən) çoxlu əsir düşən və ölən oldu. Əbülfət xan 
Arazın o tayına qaçdı. 
Fətəli şah bu xəbəri eşitdikdə, İbrahim xanın Qızılbaş dövlətindən bütünlükdə 
əl çəkməməsi və Rusiya dövlətinə meyil göstərməməsi üçün yumşaq hərəkət 
edərək, iki-üç nəfər xanı elçi adı ilə İbrahim xanın yanına göndərdi, Əbülfət xanı 
isə danlayıb məzəmmət etdi. Kərim xan, Rəhim xan və Abdulla xandan ibarət 
olan bu elçiləri mülayim və şəfqətli sözlər, möhkəm təəhhüdlər və qəliz andlarla 
dolu fərmanilə  İbrahim xanın yanına göndərib söz verdi ki, bütün Qarabağ 
mahalını, şah xəzinəsinə çatmalı olan mədaxili ilə birlikdə əbədi olaraq mərhum 
İbrahim xan nəslinə verəcəkdir; övladlarından iki nəfərini də  Şuşa qalasına, 
İbrahim xanın yanına girov göndərəcəkdir. Müqabilində  İbrahim xan Şuşa 
qalasının üç ağaclığında, Tiflis və Gəncə yolunun üstündə olan Əsgəranın hər iki 
qalasını (Qızılbaş) qoşununa təhvil verməlidir. Rus qoşununun qabağını kəsmək 
üçün hər iki qala möhkəmləndirilib, içərisində qoşun saxlanmalıdır. Habelə 
qalanın bir ağaclığında olan çay, Şuşa qalasının üç verstliyindəki səngərlə 
birlikdə  Qızılbaş qoşununun ixtiyarına verilməlidir. Beləliklə, hər iki çay, 
keçidlər və qalanın yolları  Qızılbaş qoşununun  əlində olmalıdır. Rusiya 
dövlətinin qoşunu  Şuşa qalasına gəlmək istədikdə onun qabağını almaq üçün 
buralarda möhkəm səngərlər qurulmalıdır. Bir nəfər sərdar iki-üç min atlı ilə 
Şahbulağında oturmalı, Tiflis və Yelizavetpol tərəflərinin 
 
151 

işindən xəbər tutmalı  və oralarda qətl qarət etməlidir. Heç bir kimsə  İbrahim 
xanın itaət və  əmrindən boyun qaçırmamalıdır. Qızılbaş qoşununun bütün 
məxarici Fətəli şahın xəzinəsindən veriləcəkdir. Kimsə Qarabağ vilayətinin zərrə 
qədər  şeyinə belə tamah gözü ilə baxmayacaqdır. Qoşuna lazım olan sursat və 
başqa  şeylər pulla satın alınmalıdır. Bunlardan məqsəd odur ki, Allahın  əlilə 
yaradılmış, Gürcüstanın və  Şirvanın qapısı olan möhkəm  Şuşa qalası Rusiya 
dövləti qoşununun əlinə keçməsin. 
Mərhum  İbrahim xanın qızı  Ağabəyim ağa Fətəli  şahın baş  hərəmi, oğlu 
Əbülfət xan isə əmirəlüməra və hörmət sahibi olduqlarına baxmayaraq o, yüksək 
Rusiya dövlətini  əbədi, böyük imperatorun ədalət və  mərhəmətini daimi sanıb, 
imperatorun mərhəmətinin dəyişilməz olduğuna inamı var idi. (Buna görə  də) 
İran dövlətinə  və onun mərhəmətinə  məhəl qoymayıb, yenidən Tiflis şəhərinə 
elçi göndərdi. Sərdar Sisianovla görüşmək və itaət şərtlərini qurtarmaq istədiyini 
bildirdi. 
Sərdar knyaz Sisianov İbrahim xanın elçisini hörmət və ənamla geri qaytarıb 
xəbər vermişdi ki, görüş yazda vilayətin yaxınlığında olacaqdır. 
Buna görə 1805-ci il may ayının 1-də  mərhum  İbrahim xan, oğlanları 
general-mayor Məhəmmədhəsən ağa, general-mayor Mehdiqulu ağa, polkovnik 
Xanlar ağa və Qarabağın başqa əyanı ilə birlikdə böyük sərdar knyaz Sisianovun 
yanına getdi
1
. (Knyaz) onlardan qabaq gəlib, Kürəkçay kənarında ordu 
qurmuşdu. İbrahim xan etimadlı adam göndərib, kürəkəni olan Şəki vilayətinin 
hakimi Səlim xanı da buraya gəlməyə təşviq etdi və onu Şəki vilayətinin əyam 
ilə böyük sərdarın hüzuruna apardı. 
Kürəkçayın qırağında bir neçə gün bayram, şənlik və qonaqlıq oldu. Sonra 
traktat və  əhdnamə yazıldı.  İbrahim xan və  Şəki hakimi Səlim xan ona möhür 
basdılar, böyük sərdar isə ona qol çəkdi
2
. Bir- 
                                                 
1 B a x: Knyaz Sisianovun knyaz Çartoriyskiyə yazdığı 1805-ci il 9 may tarixli 298 nömrəli məkrub (AKAK, c. II, 
sənəd 1435, səh. 702). Müqayisə et: Knyaz Sisianovun, general-mayor Portnyakinə göndərdiyi 1805-ci il 23 may tarixli 605 
nömrəli təliqə (AKAK, c. II, sənəd 1438, səh. 707). B a x: bu kitabda səh. 82. 
2 İbrahim xanın Rusiya təbəəliyinə keçməsi haqqındakı traktat 1805-ci il may ayının 14-də, Səlim xanın isə Rusiya ilə 
bağladığı traktat həmin il may ayının 21-də imzalanmışdır (AKAK, c. II, sənəd 1436, 1437, səh. 705).
 
152 

birinə böyük hörmət və ehtiram göstərdikdən sonra geri qayıtdılar,  şərtə görə 
Məhəmmədhəsən ağanın ikinci oğlu Tiflisdə girov qalmalı oldu. Mərhum 
İbrahim xanın xahişinə görə bir dəstə rus qoşunu topxana ilə  həmişə  Şuşa 
qalasında xanın yanında qalmalı idi. Haman yığıncaqda İbrahim xana və Səlim 
xana general-leytenantlıq, mərhum Məhəmmədhəsən ağaya və Mehdiqulu xana 
general-mayorluq, mərhum Xanlar ağaya isə polkovniklik rütbələri verilməsi 
haqqında sərdarın vasitəçiliyi ilə padşaha  ərizə yazıldı. Dörd aydan sonra bu 
iltifat və daimi məvacibli dərəcələrin verilməsi haqqında fərman gəlib çatdı. 
Kürəkçay yığıncağından qayıtdıqdan sonra mayor Lisaneviç sərdarın əmri ilə 
bir dəstə yeger və topxana ilə qalanın 10 verstliyində olan Xanbağına gəldi. Bu 
zaman Qızılbaş qoşununun Araz qırağına yaxınlaşması xəbəri gəlib çatdı. Arazın 
suyu qalxmışdı. Çayı körpüdən başqa heç yerdə keçmək olmazdı. Buna görə 
Məhəmmədhəsən ağa Qızılbaş qoşununun Qarabağ torpağına girə bilməməsi və 
vilayətdəki ellərin, kəndlərin əkin yerlərinin tələf olmaması üçün yeger dəstəsini 
və mayoru götürüb, Qarabağın adlı-sanlı atlıları ilə birlikdə körpüyə tərəf getdi. 
Lakin Qızılbaş (qoşunu) onları qabaqlayıb körpüdən keçmiş  və Qarabağ 
torpağına girmişdi. Qızılbaşlar Cəbrayılh bağları yaxınlığında rus və Qarabağ 
əsgərlərinə rast gəldilər. Bərk vuruşma oldu. Gecə  mərhum Məhəmmədhəsən 
ağa Şuşa qalasının mühafizəsini məsləhət bilib, qoşunla qalaya qayıtdı. Qızılbaş 
qoşunu qalanın dörd ağaclığında olan Ağoğlana girdi. Beş minə yaxın qoşun isə 
Əsgəran qalası ətrafına gəlib, iki tərəfdən qalanı almaq fikrində idilər. 
Mayor bu əhvalatı  sərdara yazmışdı. Bu aradan İranın naibüssəl-tənəsi 
Çanaxçı kəndinə gəlib Əsgəran qoşununun yolunu gözləyirdi. 
Polkovnik Karyagin və podpolkovnik Kotlyarevski böyük sərdarın  əmrinə 
görə qoşun və topxana ilə Şahbulağı qalasının yaxınlığına çatdılar. Naibüssəltənə 
Çanaxçıdan köçüb, polkovnik Karyaginin üstünə getdi. Bunlar vuruşa-vuruşa 
Əsgəranın yaxınlığına çatdılar. Qızılbaş qoşunu hər yeri, bütün yolları  və 
Əsgəran qalasını tutub möhkəmləndirdiyinə görə qoşunun və topların hərəkəti 
çətinliyə düşdü. Buna görə bir dəstə rus qoşunu orada səngərə girib, on bir gün 
ərzində, gecə-gündüz bütün Qızılbaş qoşunu ilə vuruşdu. Bundan başqa, rus 
qoşununun səngəri sudan da uzaq idi. 
 
153 

On bir gündən sonra polkovnikin və Kotlyarevskinin yaralandığına və rus 
qoşununun yarısının davada tələf olduğuna və yaralandığına baxmayaraq, üç yüzə 
yaxın soldat bütün topları götürüb, Vanya yüzbaşının bələdçiliyi ilə  Şahbulağına 
qayıtdılar. O müharibədə böyük xidmətlər göstərmiş Vanya yüzbaşı indi Məlik 
Vanyadır. 
Rus qoşununun qalaya girə bilməməsi üçün Şahbulağında çoxlu Qızılbaş piyadası 
qoyulmuşdu. Buna baxmayaraq, (ruslar) həmin gecə hücum edərək qalanı 
Qızılbaşların əlindən aldılar. Bir nəfər Qızılbaş xanı neçə nəfər piyada ilə birlikdə 
öldürüldü. (Ruslar) üç gün orda qaldıqdan sonra yenə Məlik Vanyanın bələdçiliyilə 
Goncəyə getdilər. 
Fətəli şah özü də bütün Qızılbaş qoşunu ilə Qarabağa gəlib, Şuşa qalasının altı 
ağaclığında ordu qurmuşdu. Naibüssəltənə Abbas Mirzə  də polkovnik Karyagin 
Gəncəyə getdikdən sonra Şahbulağının yaxınlığında ordu qurmuşdu. Bu zaman 
böyük sərdar Sisianov naibüssəltənə və Fətəli şahı məğlub etmək üçün rus qoşunu 
ilə Qarabağ torpağına daxil oldu. Naibüssəltənə Gürcüstanı viran və qarət etmək 
niyyətilə öz ixtiyarında olan qoşunla Qarabağdan köçərək Tiflisə tərəf getdi. Fətəli 
şah Ağoğlanda qalmışdı. 
Bu zaman Rəştdən Fətəli şaha xəbər çatdı ki, rus qoşunu Xəzər dənizi yolu ilə 
Talış  və  Rəşt vilayətinə  çıxmışdır.  Şah bu xəbərə  və  sərdar Sisianovun gəldiyinə 
görə köçüb Ərdəbilə tərəf getdi. 
Sərdar Sisianov Ağoğlanın iki ağaclığında olan Xonaşenə qədər irəlilədi. Burada 
şahın köçüb getdiyini eşitdikdə Şuşa qalasına gəldi. Burada bir para işlərə baş çəkib, 
yuxarıda adı çəkilən şərt və təəhhüdlərlə İbrahim xanın yanına elçi sifətilə gəlmiş üç 
nəfər Qızılbaş xanını özü ilə götürərək, böyük hörmət və razılıqla Tiflisə getdi. 
Haman ilin qış  fəslində (knyaz) böyük Rusiya dövlətinin qoşunu ilə Kürdən keçib, 
Şirvan, Bakı, Quba və Dərbəndi tutmaq üçün Şəkiyə tərəf hərəkət etdi. 
Böyük Rusiya dövlətinə  səmimiyyət bəsləyən  İbrahim xan öz istəkli oğlu 
Mehdiqulu ağanı Qarabağ qoşunu və bir neçə bəyzadə ilə birlikdə padşah əsgərləri 
sırasında tapşırılan vəzifələri yerinə yetirmək üçün sərdarın hüzuruna göndərdi. 
Böyük (Rusiya) dövləti itaəti altında olan Şəki hakimi Səlim xan sərdarı lazım olan 
tədarükat və layiqli peşkəşlərlə  Şəki vilayəti sərhədindən ötürüb Şirvan vilayəti 
sərhədinə çatdırdı. 
 
154 

Öz dövlətinə, gücünə və ölkənin çətin yollarına qürrələnən Mustafa xan bir neçə 
gün sərdara qürurla cavablar yazaraq, itaətdən boyun qaçırdı. Lakin qüdrətli rus 
əsgərləri, Qarabağ və Şəki qoşunu qarşısında müqavimət göstərə bilməyəcəyini və 
Qarabağ qoşununun flirsət tapıb  Şirvan kəndlərinə  əl uzatdığını gördükdə o, 
Mehdiqulu xanla Səlim xanın göstərişi ilə itaət edəcəyinə yalandan söz verdi, 
İbrahim xan və Səlim xan kimi müqavilə və əhdnamə yazıb, üzdə Rusiya dövlətinin 
itaəti altına girdi
1
. 
Böyük sərdar Şirvandan keçib Bakı tərəfə hərəkət etdi. Bu zaman mərhum İbrahim 
xanın xəstə olan böyük oğlu general-mayor Məhəmmədhəsən ağa Allah rəhmətinə 
getdi. Bu kədər gətirən hadisədən Qarabağ vilayətini qəm və  pərişanlıq basdı. 
Ürəkdə rus dövlətinə itaət etməyə razı olmayan bir para adamlar Məhəmmədhəsən 
ağanın vəfatından, Mehdiqulu ağanın vilayətdən uzaqlaşmasından, mərhum İbrahim 
xanın xəstəliyi, yaşının çoxluğu və qüvvəsinin azlığından istifadə edərək, müqavilə 
və  əhdnamənin  əksinə olan işlər görməyə başladılar. Buna görə böyük sərdar 
Mehdiqulu xanı Qarabağ qoşunu ilə birlikdə geri göndərməyi məsləhət bilərək, onu 
ehtiram, izzət, layiqli ənam və xoş  xəbərlər ümidi ilə Qarabağa qaytardı. Mərhum 
general-mayor Məhəmmədhəsən ağaya xüsusi səmimiyyəti və  məhəbbəti 
olduğundan hörmətli cənab polkovnik Cəfərqulu ağaya sevgi və ehtiramını andıran 
məktub yazıb, mərhum Məhəmmədhəsən ağanın vəfatından son dərəcə təəssüfləndiyini, 
ona məhəbbət bəsləyib, qeydinə qalmağa hazır olduğunu bildirdi. 
General-mayor Mehdiqulu xan Qarabağ qoşunu və  bəyzadələri ilə möhtorəm 
atasının hüzuruna gəlib, böyük sərdarın məhəbbətli və ümidverici sözlərini söylədi. 
Fəsadlıq törədən bəzi  şəxslərin qarşısını almağa başlayıb, yüksək (rus) dövlətinin 
qanunlarının yerinə yetirilməsi uğrunda çalışırdı. 
Bu zaman xəbər çatdı ki, Hüseynqulu xan və onun adamlarından alçaq və pis 
hərəkətin baş verə biləcəyini güman etməyən böyük sərdar, Bakı vilayətində iki nəfər 
bəyzadə ilə birlikdə (xanla) söhbət etməyə getmiş və bu zaman pusquda oturmuş 
İbrahim bəy və iki nəfər başqa adam onu və yoldaşlarını güllə ilə yaralayıb öldür- 
                                                 
1 Mustafa xanra Rusiya təboəliyinə kcçməsi haqqında traktat 1805-ci il dckabr ayının 25-də imzalanmışdır. B a x: 
Knyaz Sisianovun çara göndərdiyi 1805-ci il 27 dekabr tarixli 51 nömrəli raport (AKAK, c. II. sonəd 1366, səh. 674). 
 
 
155 

müş və bununla da özlərinin padşahın əsgərlərinə müxalif və düşmən olduqlarını 
bildirmişlər. 
Bu xəbərdən İbrahim xan, övladı və vilayət  əhli kədərlənib pərişan oldular. 
Çünki bunlar hələ Rusiya dövlətinin qayda-qanunlarından xəbərdar deyildilər. 
Fikirləri İrana gedirdi. Çünki orada belə bir böyük sərdar vəfat etsə idi, qoşunun 
və vilayətin işlərində böyük pozğunluq  əmələ  gələrdi.  Əksinə, düşmənlə 
müharibədə rus dövlətinin bir neçə  sərdan və  sərkərdəsi öldürülsə belə, ondan 
yüksək dövlətin möhkəm qanun-qaydalarına heç bir xələl dəyməz və ölkədə heç 
bir iğtişaş baş verməz. 
Sərdar Sisianov vəfat etdikdən sonra general Nesvetayev Tiflis şəhərində 
qoşunu və vilayəti idarə etməyə  məşğul oldu. Mərhum  İbrahim xanın adamı 
(elçisi) məhəbbət və səmimiyyət andıran məktublarla generalın yanına getdi. Hər 
cəhətdən xatircəmlik əldə edildi. 
Həmin il, yəni 1806-cı ilin yaz fəslində Qızılbaş qoşunu Qarabağ torpağına 
yenidən hücuma keçməyə başladı. Gizlincə adamlar göndərib, mərhum İbrahim 
xana yenidən vədə və ümidlər verməyə davam etdilər. 
Elə qüdrətli düşmənin qabağını almaq üçün Qarabağda mayor Lisaneviç və 
yeger dəstəsindən başqa qoşun olmadığından və  məhsul vaxtı gəlib çatdığından 
İbrahim xan, Qarabağ elləri və  kəndlərinin ayaq altında dağılmaması üçün 
qızılbaşlarla xoşluqla rəftar etməyə başladı. O hər bir iş barəsində mayorla 
məsləhətləşirdi. Mayor isə yüksək Rus dövləti qoşununun tezliklə  gəlib 
çatacağını İbrahim xana vəd edirdi. 
Həqiqətdə isə (rus) qoşunu çox yubandı. Qızılbaşlar və onların qoşunu 
qalanın iki ağaclığına çatmışdı. Mərhum  İbrahim xan evini və köçünü Xan 
bağından köçürüb, qalanın yaxınlığına gətirdi. Dələ-duzlardan bir neçəsi mayora 
nə isə demişdilər. Gecə mayor bir dəstə qoşunla İbrahim xanın yaşadığı mənzilə 
getdi. Hökmü dəyişilməz olan fələkin qəzasından mərhum İbrahim xan bir neçə 
nəfər əhli-əyalı və yaxın adamı ilə orada öldürüldü
1
. 
                                                 
1 Müəllifin oğlu Rizaqulu bu hadisəni daha geniş təsvir edərək yazır ki, o gecə on yeddi adam, o cümlədən İbrahim 
xan, arvadı Tuba xanım, qızı Səltənət bəyim, on iki yaşlı oğlu Kəbirli Abbasqulu ağa, Hacı Hacan, Əli bəy, Mirzə Haqverdi, 
qərvəndli Hümmət bəy, sarıcalı Külməli bəyin oğulları Cavanşir və  Həsən ağa, nökərlərdən qərvəndli  Əlipənah,  əfşarlı 
Cavanşir və Mirzə Nəqi, kəbirli Əcəməlinin oğlu Hacı Həsən iki oğlu ilə, iki nəfər şelli və iki başqa adam öldürülmüşdür 
(bax : Mirzə Rizaqulu Camal bəy oğlu, Azərbaycan SSR EA Əlyazmaları fondu, inv. № B-470/5224).
 
156 

General-mayor Mehdiqulu xan və polkovnik Cəfərqulu ağa qalanın içində 
idilər. Onlardan yüksək (rus) dövlətinə bəslədikləri səmimiyyət qaydaların poza 
biləcək heç bir hərəkət baş vermədi.  Əksinə, qorxuya düşmüş xalqı 
sakitləşdirməyə çalışır, heç bir işdə  cənab mayorun ziddinə getmirdi. Taxıl və 
ərzağın qıtlığına bax-mayaraq, qoşun üçün azuqə  tədarük etməyə çalışırdılar. 
Qızılbaş qoşunu naibüssəltənə Abbas Mirzə ilə Ağoğlanda yerləşmişdi. 
Mərhum İbrahim xanın başına gələn kədərli hadisədən on beş gün keçməmiş 
general Nebalsin qoşun və topxana ilə  Şahbulağında göründü. Mehdiqulu xan 
qoşunun gəldiyini eşitcək Qarabağın adlı-sanlı atlıları, xidmətçiləri və bir neçə 
bəyzadə ilə, Qızılbaş qoşununun ətrafı və yolları tutduğuna baxmayaraq, qaladan 
çıxıb general Nebalsinin xidmətinə  gələrək, rus qoşununa qovuşdu. Qoşun, 
Əsgəran qalası yaxınlığında ordu qurdu. Polkovnik Cəfərqulu ağa, mayor və 
yeger dəstəsi ilə qalanı qorumaq üçün (Şuşa) qalasında qalmışdılar. 
General Nebalsin, İranın naibüssəltənəsinin Qızılbaş qoşunu ilə hücuma 
keçəcəyini ehtimal edərək iki gün gözlədi. Lakin bir əsər görünmədi. Buna görə 
belə məsləhət bildilər ki, Qızılbaş qoşununa tərəf getsinlər. Əgər onlar vuruşmaq 
istəsələr vuruşsunlar.  Əks təqdirdə üzərlərinə hücum edib, onları Qarabağ 
torpağından qovub çıxartsınlar. 
Naibüssəltənə, rus qoşununun ona tərəf hərəkət etdiyini eşitdikdə bütün 
qoşunu ilə köçüb, müharibəyə gəldi. Xonaşen mənzilinin yaxınlığında iki qoşun 
üz-üzə  gəldi. Müharibə odu alovlandı. Mehdiqulu xan, adamları  və Qarabağ 
qoşunu ilə daim yol göstərir, kömək edir, döyüş zamanı isə  Qızılbaş qoşununu 
məğlub etmək uğrunda bilavasitə çalışırdı. 
İyul ayının 15-də Xonaşen mənzilində yeddi saat davam edən döyüşdən sonra 
generalın tədbiri, Katlyarevskinin mərdliyi və Mehdiqulu xanın köməyi ilə 
Qızılbaş qoşunu məğlub edildi. Qoşunun bir parası öldürüldü, bir parası  əsir 
düşdü, (qalanları isə) Araza tərəf çatdı. Katlyarevski də yaralandı. Otuz nəfərə 
yaxın zabit və əsgər yaralandı və öldürüldü. 
General qoşun götürüb (düşmənin) ardınca Qozlu çaya qədər getdi, lakin 
onlardan əsər tapmadı. Naibüssəltənə ağır yükünü atıb qaçaraq, iki günün ərzində 
Qızılbaş qoşunu ilə Arazın o tayına keçdi. 
Əbülfət xan, Qarabağın başqa qaçqın xan və bəyləri bütün elləri və neçə para 
kəndi köçürüb, Naxçıvan və Ordubad tərəfə apa- 
 
157 

rırdılar. Qızılbaş qoşununun məğlub olması  xəbəri gəlib çatdıqda, polkovnik 
Cəfərqulu ağa, cənab mayor Lisaneviç ilə birlikdə adamlarını və ellərin məşhur 
atlılarını götürüb, Qarabağ camaatını geri qaytarmaq və  Qızılbaş qoşununu 
dağıtmaq üçün Zəngəzur mahalı yolu ilə hərəkət etdi. 
Onlar var qüvvələri ilə gecə-gündüz dayanmadan getdilər.  Əsgərlər üçün 
dağlarda yol getmək çətin olduğuna baxmayaraq, onlar da arxadan gəlib 
çatırdılar. Nəhayət, Qarabağ atlıları, polkovnik Cəfərqulu ağanın başçılığı ilə 
Qapan və Ordubad dağlarında Qızılbaş qoşununa çataraq döyüşə başladılar. Dar 
dərələrdə iki minə yaxın Qızılbaş süvari və piyadasını məğlub edərək, hamısını 
tutub soyundurdular, atlarını,  şeylərini, paltarlarını aldılar.  Əsgərlər arxadan 
gəlib çatdıqda bütün Qızılbaş qoşununun bir parasını  əsir, qalanını isə qaçmış 
gördülər. Sürülüb aparılmaqda olan Qarabağ el və camaatını qalanın 
yaxınlığındakı dağlara qaytardılar. 
O zaman naibüssəltənə Araz qırağı tərəflərində idi. 
Bir tərəfdən general Nebalsinin Mehdiqulu xanla birlikdə naibüssəltənəni 
məğlub etmələri, digər tərəfdən də mayorla polkovnik Cəfərqulu ağanın belə 
şücaət göstərmələri Qarabağ camaatını sakitləşdirdi və padşah  əsgərlərinin 
gücünü nümayiş etdirdi. Hər kəs öz yerində yerləşib, rahat və asudə yaşamağa 
başladı. 
Haman ilin qış fəslində general-anşef qraf Qudoviç böyük imperator mərhum 
Aleksandr Pavloviç tərəfindən sərdarlıq vəzifəsinə  təyin olunaraq Tiflisə  gəldi. 
General-mayor Nesvetayev Mehdiqulu xanın məktub və yazılarını öz ərizəsilə 
imperatorun hüzuruna göndərdiyinə görə, sərdar onu öz hüzuruna, Tiflisə 
çağırtdırdı. 
Mehdiqulu xan bütün kətxudalar və ellərin bəyləri ilə bərabər Tiflisə gələrək 
qrafla görüşdü. O biri günü böyük yığıncaq oldu. Qarabağ hakimliyi fərmanı və 
əhdnamədən qeyd edildiyi kimi, cavahirə tutulmuş  qılınc və padşahlıq bayrağı 
vədəsi Mehdiqulu xana verildi. (Sərdar) onu müxtəlif mərhəmətlər göstərəcəyi 
müjdəsi və ümidi ilə Qarabağa yola saldı. 
Mehdiqulu xanın hakimiyyəti göstərilən tarixdən başlayaraq, 1822-ci ilin 
oktyabr ayına qədər davam etmişdir. Bunun təfsilatı yüksək dövlətin kargüzarları 
tərəfindən dəftərdə qeyd edildiyinə görə sizə məlumdur və mənim ərz etməyimə 
ehtiyac yoxdur. 
 
158 

F Ə S İ L