AdigöZƏl bəy qarabağnamə

MƏRHUM PƏNAH XANIN ADINA XANLIQ 
FƏRMANI YAZILMASI VƏ ONUN 
HAKİMİYYƏTİ HAQQINDA 
Mərhum Nadir şah öldürüldükdən sonra, qardaşı  oğlu  Əliqulu xan, Adil şah
1
 
ləqəbilə mərhum Nadir şahın şahlıq taxtına çıxdı. Adil şah tərəfindən Azərbaycan 
ölkəsinə sərdar təyin edilmiş Təbriz şəhərində yaşayan Əmir Aslan xan, Pənah xanın 
Qarabağda olan belə bir şöhrət və istiqlaliyyətini eşitdikdə, öz adından ona (hədiyyə 
olaraq) at, qılınc və xələt göndərərək, onu Adil şaha itaət etməyə dəvət və təşviq 
etdi
2
.        
                                                 
1 A.Bakıxanov yazır ki, o, Əlişah ləqəbilə taxta çıxmışdır (bax: A.Bakıxanov. "Gülüstani-İrəm", Bakı, 1951, səh. 159). 
2 Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, Əmir Aslan xan Pənahəli bəyi görmək arzusu ilə  gəlib onunla görüşdü. B a x: bu 
kitabda səh. 39.
 
129 

Mərhum Pənah xan onun elçilərinə layiq olan hörmət və mehribanlıq 
göstərdi. Ellərin bacarıqlı mötəbər, adlı-sanlı  kətxudalarından bir neçə  nəfərini 
elçilərlə birlikdə Əmir Aslanın yanına göndərdi. Çünki, hələ belə bir şövkət və 
dövlət sahibi olan əmirlə düşmənçilik, ədavət və müharibə etmək vaxtı deyildi. 
(Digər tərəfdən)  ətrafda olan bəzi vilayətlərin xanları, üzdə dostluqdan və 
sədaqətdən dəm vurduqlarına baxmayaraq, ürəkdə  Pənah xanın pisliyini 
istəyirdilər. Buna görə o, Adil şahın dövlətinə itaət etməyə hazır olduğunu və ona 
xidmət edəcəyini bildirərək, sədaqətini andıran cavablar və hədiyyələr göndərdi. 
Sərdar  Əmir Aslan belə bir itaəti və elçilərin gəlişini Adil şah dövləti üçün 
böyük xidmət sanıb, Adil şahın hüzuruna məktub yazdı. 
Müsəlman tarixi ilə 1161, xristian tarixi ilə 1745-ci ildə
1
 Adil şahın (Pənah 
xana) xan adı verilməsi və Qarabağ hakimi vəzifəsinə  təyin edilməsi haqqında 
imzaladığı fərman, qiymətli xələt, qızıl yəhərli at və qaş-daşla bəzənmiş qılıncla 
birlikdə Sərdar Əmir Aslanın yaxın adamı vasitəsilə, o zaman yaşadıqları Bayat 
qalasına gəlib çatdı. Sərdar  Əmir Aslan özü də  Pənah xana ayrıca töhfələr 
göndərmiş, Pənah xanın elçi sifətilə göndərdiyi kətxudalara xələt və  bəxşişlər 
verib, onlara hörmət və mehribanlıq etmişdi. 
Beləliklə, xanlıq və hakimlik adı  Pənah xana ilk dəfə  mərhum Nadir şahın 
qardaşı oğlu Adil şahın fərmanı ilə verilmişdir. 
Az bir müddətdən sonra Pənah xana xəbər çatdı ki, mərhum Nadir şahın oğlu 
Şahrux Mirzə, Adil şah adlandırıları  Əliqulu xanı öldürərək, Xorasanda şahlıq 
taxtında oturmuş  və  İraq, Azərbaycan və Fars torpaqlarında qarmaqarışıqlıq üz 
vermişdir. 
Bu zaman Pənah xan Gəncə,  İrəvan, Naxçıvan və xüsusilə  Ərdəbil 
vilayətlərini ələ keçirmək və o yerlərin xanlarını özünə tabe etmək qərarına gəldi. 
Az bir müddətdə onların bir parasını zorla, bəzisini isə  məkrub və elçi 
göndərmək və ya qohumluq vasitəsilə öz itaəti altına aldı. Xüsusilə, Sarıcalı 
Dərgahqulu bəyi Ərdəbilə hakim təyin etdi. Gəncə xanzadələrindən kefi istədiyi 
adamı hökumət işinə  təyin edir, istəmədiyini isə  vəzifəsindən çıxarırdı. O 
vilayətlərin xanlarının uşaqlarından bir neçəsini girov adı ilə  gətirib,  Şahbulağı 
qalasında saxlayırdı. 
                                                 
1  Hicri 1161-ci il miladi 1748-ci ilə bərabərdir. 
 
130 

Bu vəziyyət, Məhəmmədhəsən xan Qacarın Mazandaran, İraq və Azərbaycan 
tərəflərində özünü müstəqil elan etdiyi günə  qədər davam edirdi. Hökumət 
işlərini bir an belə unutmayan mərhum Pənah xanın işgüzar və bacarıqlı 
adamları, xanın əmrinə görə məsləhət üçün yığışıb dedilər: "Mərhum Nadir şah 
vəfat etdikdən sonra bizimlə Əliqulu xan və Sərdar Əmir Aslanın arasında sülh, 
ittifaq və dostluq əlaqəsi davam etməkdə idi. İndi, çox mümkündür ki, belə bir 
münasibət və dostluq əlaqəsi bizimlə  Məhəmmədhəsən
 
xan arasında olmasın. 
Ətraf xanlarından da bir o qədər xatircəm deyilik. Onların Məhəmmədhəsən xanı 
üzərimizə  təhrik edərək, onunla birlikdə bizə qarşı  çıxacaqları ehtimalı vardır. 
(Belə bir vəziyyətdə) Qarabağın elləri, adlı-sanlı adamları  Qızılbaş qoşununun 
ayağı altında paymal olar, biz isə Şahbulağı qalasında elə bir qüvvətli düşmənin 
və  ətraf xanların qarşısında müqavimət göstərə bilməyib, bütünlükdə  qırılarıq. 
Ona görə  də  işin  əlacım qabaqdan görmək lazımdır. Biz gərək dağların içində, 
möhkəm və keçilməz yerdə elə bir əbədi və sarsılmaz qala tikək ki, onu güclü 
düşmən belə mühasirə edə bilməsin. Qalanın bir tərəfi dağlarda olan ellərin 
üzünə daima açıq olmalı  və mahallarla rabitəmiz,  əlaqəmiz (bir an belə) 
kəsilməməlidir". 
Bu məsləhəti həmişə xeyirxahlıq göstərən Məlik Şahnəzər bəyə söylədilər və 
onun məsləhəti və  bələdçiliyi ilə  Şuşa qalasını tikmək qərarına gəldilər. Xanın 
bir neçə nəfər bilici və məlumatlı adamı gedib, qalanın yerini və ətrafını yoxladı. 
Qalanın içində iki-üç bulaqdan başqa axar su yox idi. Bu bulaqların suyu isə qala 
camaatına kifayət etməzdi. Ona görə, güman gələn yerlərdə quyu qazdırıb, 
müəyyən elədilər ki, buranın bir çox yerlərində su quyuları qazmaq mümkündür. 
Bu xəbəri mərhum Pənah xana çatdırdılar. (Xan) sevinərək, bir neçə  nəfər öz 
yaxın adamı ilə buraya gəldi, yerlə tanış olub, əzmlə qalanın binasını qoydu. 
İslam tarixi ilə 1170, xristian tarixi ilə 1754-cü ildə
1
  Şahbulağı qalasının 
sakinləri olan bütün rəiyyətləri - əyanın, məliklərin, mülazimlərin, ellərin və bir 
para kəndlərin kətxudalarının ailələrini köçürüb, bu qalanın içində yerləşdirdi. O 
vaxta qədər burada yaşayış evləri yox idi. Bura, şərq tərəfdə, qalanın altı 
verstliyində yaşayan Şuşa kəndi əhalisinin əkin yeri və otlağı idi. 
                                                 
1 Hicri 1170-ci il miladi 1756-1757-ci ilə bərabərdir. 
 
 
131 

Xalqı yerləşdirib hamıya, xüsusilə özü üçün yurd və imarət müəyyən etdikdən sonra 
mahir ustalar, ağıllı  işgüzar adamlarla qalanın hasarını  çəkdirdi. Mərhum Pənah 
xanın tikdirdiyi hasar indi xarab olmuşdur. Yalnız bəzi yerlərdə divarların qalıqları 
görünür. 
Qalanın tikilişindən bir il keçdikdən sonra Ağa Məhəmməd  şahın atası 
Məhəmmədhəsən xan Qacar İraq və Azərbaycan qoşunu ilə Şuşa qalasını almaq və 
mərhum Pənah xanı özünə tabe etmək məqsədilə Arazdan keçib qalanın dörd 
ağaclığında çadırlar qurdular. Mərhum Pənah xanı tabe etmək və beləliklə,  Şuşa 
qalasını ələ keçirmək üçün çox düşündü, tədbirlər tökdü. Bir ay orada oturdu. Lakin 
bu qədər çoxlu qoşun ilə qalaya yaxınlaşa bilmədi. Əksinə, Qarabağın qoçaq əhalisi 
Məhəmmədhəsən xan ordusunun at-qatırını və başqa mal-qarasını istər açıq, istərsə 
də gizli surətdə qarət edərək, onun qoşununa çoxlu ziyan vurdu. 
Bu zaman Kərim xan Zəndin Fars məmləkətinin Şiraz şəhərində qüvvət tapması 
və qoşun toplayıb,  İraqı  və Mazandaranı almaq niyyətində olması  xəbəri 
Məhəmmədhəsən xana çatdı. Məhəmmədhəsən xan, belə bir vəziyyətdə qalanı 
almaq, Gəncəyə,  Şirvana və başqa yerlərə sahib olmaq fikrindən  əl çəkərək, 
sürətlə  İraq, Fars və Mazandaran tərəfə  hərəkət etdi. (Lakin) Kərim xan Zənd 
Məhəmmədhəsən xan gəlib çatana qədər bütün Fars vilayətini,  İraq və başqa 
vilayətlərin bir para yerlərini  ələ keçirib, Məhəmmədhəsən xanla müharibəyə 
hazırlaşmışdı. Bir tərəfdən də Məhəmmədhəsən xan Azərbaycanın, Gilanın və başqa 
yerlərin çoxlu qoşunu ilə Kərim xanı dəf etmək üçün Farsa tərəf hərəkət etdi. Lakin 
bəxt və dövlət Allah vergisi olduğundan, Məhəmmədhəsən xanın bir neçə yaxın 
adamı  xəyanət fikrinə düşüb, onu öldürdülər və böyük mənsəb və  ənam almaq 
təmənnasilə başını kəsib, Kərim xanın yanına apardılar. Belə yaramaz işlərdə böyüklər 
və  sərdarların qeyrətini qorumaq sərdarların öhdəsinə düşdüyündən Kərim xan, 
Məhəmmədhəsən xanın qatillərini mərhəmət və  ənamdan məhrum edərək, 
başqaları da öz xeyirxah ağalarına qarşı belə bir xəyanətə əl atmasınlar deyə onlara 
cəza verdi. 
Məhəmmədhəsən xan hadisəsindən sonra, Nadir şahın sərdarlarından biri olan 
urmiyalı Fətəli xan Əfşar, dövlət iddiasilə Urmiya vilayətindən baş qaldıraraq, bütün 
Azərbaycanı tutdu. Mərhum Pənah xanın yanına mahir elçilər göndərib, onu itaətə 
və ittifaqa dəvət 
 
132 

etdi. Lakin Pənah xan belə sərdarlara itaət etməyi haqlı olaraq, özü üçün əskiklik 
və ar bilib, elçiləri kobud cavablarla geri qaytardı. 
Elçilər qayıdıb (yerlərinə) çatdıqdan sonra Fətəli xan, Azərbaycan, Urmiya və 
başqa vilayətlərin  əhalisindən çoxlu qoşun toplayıb qalanı almaq, Qarabağı  ələ 
keçirmək və  Pənah xanı aradan qaldırmaq məqsədilə  Şuşa qalasına gəlib qalanın bir 
ağaclığında düşərgə qurdu. 
Gizlində  mərhum Pənah xana ədavət bəsləyən Çiləbörd və Talış mahalının 
məlikləri Fətəli xanın yanına getdilər. Onlar altı ay qalanın yaxınlığında oturdular. 
Hər neçə gündən bir, mərhum Pənah xanın qoşunu ilə  Fətəli xan ordusu arasında 
vuruşma üz verir və hər dəfə mərhum Pənah xanın qoşunu Qızılbaş ordusuna qalib 
gəlirdi. Bu müddətdə bir iş görə bilməyən Fətəli xan (vəziyyətinin) gündən-günə 
çətinləşdiyini və məğlubiyyətinin (artdığını) müşahidə edirdi. 
Nəhayət, bir gün özünün bütün atlı və piyada qoşunları və adı çəkilən mahalların 
məliklərinin piyadaları ilə birlikdə hücuma başlayıb, Şuşa çayından keçərək qalanın 
yarım verstliyinə çatdı. 
Bu tərəfdən də  Pənah xan adlı-sanlı igid cavanlar, ellərin, habelə  Vərəndə  və 
Xaçın mahallarının qoçaq tüfəngliləri ilə birlikdə, başqa tərəfdən isə ellərin süvari 
sərkərdələri mərhum Pənah xanın  şücaətli qohumları ilə  bərabər hücum edərək 
Fətəli xan ordusu vurub-öldürməkdən əl çəkməyincə, onları dərin dərələrdə və dar 
keçidlərdə tutub öldürməyi davam etdirdilər. 
Bu hücumda Fətəli xanın qoşunundan təxminən iki min nəfər piyada və süvari 
qırıldı  və  əsir düşdü. Məğlub olan (düşmən) sonsuz pərişanlıq və peşmanlıqla öz 
düşərgəsinə qayıtdı. Pənah xan isə əsirləri və ələ keçən qəniməti götürüb, qələbə və 
zəfərlə qalaya gəldi. 
Bu hadisədən sonra Fətəli xan Əfşar, qoşununun məğlub olması  və  qış  fəslinin 
yaxınlaşmasına görə, sülh və barışıq təklif etdi. Mahir elçilər göndərib, and-aman içərək 
belə  vədə verdi: "Əgər Pənah xan, qoşunumdan aldığı  əsirləri geri qaytarsa, mənlə 
ittifaq və dostluq etsə, qızımın kəbinini onun böyük oğlu  İbrahimxəlil ağaya 
kəsdirəcəyəm. (Beləliklə  də) biz əbədi qohum və dost olacağıq. Bir şərtlə ki, 
İbrahimxəlil ağanı  mənim yanıma göndərsin. O isə orduda şirni içilib, kəbin 
kəsildikdən və iki-üç gün burada (qonaq) qaldıqdan sonra geri qayıtsın". 
Pənah xanı xatircəm etmək üçün İbrahimxəlil ağa qayıdana qədər özünün övladı və 
qohumlarından üç nəfər adlı-sanlı şəxsi girov adı ilə saxlamaları üçün Pənah xanın 
yanına göndərmişdi. 
 
133 

Mərhum Pənah xan Fətəli xanın and-amanına, övladına və qohumlarını 
göndərməsinə inanıb,  İbrahimxəlil ağanı bir neçə  kətxuda ilə  Fətəli xanın 
ordusuna yola saldı. Fətəli xan bu xəbəri eşitcək sevindi. Övladından bir neçə 
nəfəri onu qarşılamaq üçün göndərdi. İbrahimxəlil ağanı hörmət, təntənə və çalğı 
ilə orduya gətirdilər. Saatın nəhs olmasını bəhanə edərək, İbrahimxəlil ağanı iki 
gün ordugahda, kef məclislərində saxladılar. Bu müddət içərisində qalaya, Pənah 
xanın yanına dəfələrlə etimadlı,  şirindilli adamlar göndərib, adətləri üzrə adam 
aldatmaq və öz işlərini düzəltmək üçün bütün fırıldaqları  və lazım olan rəsmi 
mərasimi  əmələ  gətirdilər. O iki günün içərisində  əsir və dustaqlarını xilas 
etdilər. Üçüncü gün isə  İbrahimxəlil ağanı  və  kətxudaları dustaq kimi, özlərilə 
bərabər götürüb getdilər və Urmiya qalasına çatana qədər heç bir yerdə 
dayanmadılar. 
Bu hadisədən mərhum Pənah xan və Qarabağın əyanları çox pərişan, peşman 
və  məyus oldular. Nəhayət, qəmginliyin, çox peşmançılığın faydasız olduğunu 
düşünərək,  İbrahimxəlil ağanı xilas və  Fətəli xanı  dəf etmək üçün məsləhət və 
tədbirlər görməyə başladılar. 
Pərvərdigari-aləm, insi-cinsi yaradan xaliq hər anda və zamanda düzgün, 
vəfalı və haqşünas adamların dostu və köməkçisidir. Xüsusilə o, əhd-peymanda 
və sözündə möhkəm olan, alçaqlıq və peşmançılıqla nəticələnəcək məkr və 
hiylədən qaçan şəxslərə müvəffəqiyyət və qələbə bəxş edər. Buna görə də belə 
bir zamanda İraq və Fars torpaqlarında dövlət sahibi olmuş  Kərim xan Zənd 
Allahın köməyilə tam istiqlaliyyət  əldə etdi. O, adı  çəkilən Fətəli xanla 
düşmənçiliyə başlayıb öz qohumlarından bir nəfəri
1
  Fətəli xan müharibəsinə 
namizəd edərək onu İraq və Fars qoşunları ilə Azərbaycana göndərdi. Fətəli xan 
da bu xəbəri eşitcək, Kərim xanın qoşunları  gəlib çatmamış, Azərbaycanın və 
ətraf (nahiyələrin) bütün qoşunları ilə onun qarşısına çıxdı.  İki tərəfin qoşunu 
İsfahan yaxınlığında bir-birilə üzləşib döyüşə başladılar. Kərim xanın qoşunu 
məğlub, qoşun sərdarı olan qohumu isə döyüş meydanında həlak oldu. Fətəli xan 
zəfər tapıb, İraq vilayətinin bir parça yerlərini da aldıqdan sonra geri qayıtdı. 
Bu hadisədən sonra Kərim xan Zənd intiqam almaq fikrinə düşdü. Çoxlu 
qoşunla Fars vilayətindən hərəkət edərək, Fətəli xanı     
                                                 
1 Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, Kərim xan Zend qardaşı  İskəndər xanı böyük hazırlıq və  təntənə ilə  Fətəli xanın 
müharibəsinə göndərdi. B a x: bu kitabda səh. 54. 
 
 
134 

dəf etmək  əzmilə Azərbaycana tərəf getdi. Azərbaycana çatmamış bir etimadlı 
adamını  mərhum Pənah xanın yanına göndərib, ona qarşı olan lütf və 
mehribanlığını  və onunla müttəfiq olmaq istədiyini bildirdi. Göndərdiyi 
məktubunda belə yazmışdı: "Fətəli xan bizim nəinki təkcə düşmənimiz, hətta 
qanlımızdır. Sizə qarşı da olduqca yaramaz işlər görmüş, andını, peymanını 
pozmuşdur. Sənin oğlunu məkr və hiylə ilə aparıb məhbus etmişdir.  İndi var 
qüvvə ilə bizə kömək etməli və bu işdə heç şeydən müzayiqə etməməlisən. 
Çünki intiqam alsaq və oğlunu xilas etsək, siz sevindiyiniz kimi biz də arzumuza 
çatmış olacağıq". 
Pənah xan yalançı  və hiyləgər düşməni aradan qaldırmaq üçün qarşısına 
çıxmış belə bir təsadüfü qənimət bildi, müntəzəm qoşunu və Qarabağın adlı-sanlı 
süvarilərilə Azərbaycan torpağında Kərim xanla görüşdü. Kərim xan ona qarşı 
böyük izzət və ehtiram göstərib,  ənamlar bəxş etdikdən sonra, Fətəli xanı 
birlikdə dəf etmək üçün Urmiya vilayətinə tərəf yola düşdülər. 
Fətəli xan da ixtiyarında olan vilayətlərin çoxlu qoşunu ilə onların qarşısına 
çıxdı. Hər iki qoşun müharibəyə başladı. Nəhayət, Fətəli xan məğlub olub 
Urmiya qalasına çəkildi. Bir neçə gündən sonra itaətdən başqa çarə görməyib, 
Kərim xanın isə ümidverici vədlərini eşidib onun yanına gəldi
1
. Kərim xan 
Urmiya qalasını ələ keçirib müstəqil oldu. 
İranda hələ müstəqil padşah olmadığından Kərim xan özünə  İran  şahının 
vəkili adı  və  ləqəbi verib deyirdi: "Bir padşah aralığa çıxıb taxta oturmayınca 
mən padşahın vəkiliyəm". Ona görə  də  Kərim xanı  vəkil adlandırdılar. O, 
Urmiyada dustaq olan İbrahimxəlil ağanı zindandan buraxdırıb öz yanına çağırdı, 
ona at, qılınc, xələt və Qarabağ xanlığı və hakimiyyəti fərmanını verib, hörmət 
və təmtəraqla Qarabağa yola saldı. Pənah xana qarşı olan məhəbbətinə görə ona 
lütf və mehribanlıq göstərib dedi: "Mənə qarşı göstərdiyin sədaqətin və köməyin 
əvəzini çıxmaq üçün bir neçə müddət mənim yanımda qalmağını xahiş edirəm". 
Onu özü ilə bərabər Şiraza apardı. 
Mərhum  İbrahimxəlil xan Qarabağa gəldi. Qarabağın və başqa vilayətlərin 
camaatı ona itaət etdi, o isə hökumət və xanlıq taxtına çıxıb kimsəyə itaət 
etmədən, müstəqil olaraq hökmranlıq etməyə başladı.         
                                                 
1 Bakıxanovun yazdığına görə bu hadisə 1176 (1763)-cı ildə baş vermişdir (bax: A.Bakıxanov. "Gülüstani-İrəm", 
Bakı, 1951, səh. 165).
 
135 

Mərhum Pənah xan az bir müddət Kərim xanın paytaxtı olan Şirazda qaldıqdan 
sonra  əcəli çatıb,  Şirazda Allahın rəhmətinə getdi. Cənazəsini böyük hörmətlə 
Qarabağa gətirib, indi Ağdam adı ilə  məşhur olan, özünün satın aldığı halal 
mülkündə dəfn etdilər. Allah ona rəhmət eləsin. 
İşlərin gedişi və baş vermiş hadisələrdən məlumdur ki, mərhum Nadir şah öləndən 
sonra rəhmətlik Pənah xan on iki il davam edən hakimiyyəti dövründə həmişə fəth, 
zəfər, bəxt və dövlət sahibi olmuşdur. Azərbaycan vilayətinin çox hissəsi onun 
hökmü və itaəti altında idi. 
Kərim xan Fətəli xanı özü ilə aparıb,  İsfahanın yaxınlığında, qohumu 
müharibədə öldürüldüyü yerdə öldürdü. (Beləliklə  də) ondan intiqamını aldı. 
Habelə mərhum Pənah xana yalandan and içdiyi, məkr və hiylə işlətdiyi üçün Allah 
onu cəzasına çatdırdı. Məkr, hiylə və yalan toxumundan peşmançılıq və zərərdən 
başqa bir şey bitməz. Allah məkri, hiyləni, yalandan and içməyi və əhdi pozmağı öz 
bəndələrinə qadağan etmişdir. Təcrübədə  təsdiq olmuşdur ki, dosruna, 
xeyirxahına, böyüyünə yalan danışan, hiylə  və  xəyanət işlədən, Allahın  əmrilə 
böyüklüyə çatmış böyük şəxsin mərhəmətini saymayıb, ona xor baxan adamın cəzası 
həmişə zərər və peşmançılıq olmuşdur. "Allah mükafat və cəza verəndir. (O), xeyir 
işə mükafat, şər işə (isə) cəza verər". 
BEŞİNCİ FƏSİL 
MƏRHUM İBRAHİM XANIN HAKİMİYYƏTİ 
VƏ O ZAMANIN QAYDALARI VƏ 
HADİSƏLƏRİ HAQQINDA 
Mərhum İbrahim xan müsəlman tarixi ilə 1174-cü, xristian tarixi ilə 1756-cı ildən
1
 
1221 (1806)-ci ilə  qədər Qarabağ hökuməti taxtında oturmuş,  İran və Rum 
padşahlarına itaət etmədən və boyun əymədən müstəqil hökmranlıq etmişdir. 
Onun hökmü və fərmanı 
                                                 
1 Hicri 1174-cü il 1760-61-ci ilə  bərabərdir. Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, İbrahim xan Qarabaği hakimliyə 1173 
(1759)-cü ildə təyin olunmuşdur.
 
 
136 

Şirvan, Şəki, Gəncə, İrəvan, Naxçıvan, Xoy, Qaradağ, Təbriz, Ərdəbil vilayətləri, hətta 
Marağa,  İraq və Azərbaycan sərhədi olan Qaplankuhda belə  işlərdi. Vilayətlərin 
xanları  mərhum  İbrahim xanın hökmü və  əmri ilə  təyin edilər və ya vəzifədən 
götürülərdi
1
. O, Avar və Dağıstan valisi Ümmə xan Nüsal xan oğlunun möhtərəm 
bacısını alaraq onunla qohum olmuşdu. Zərurət zamanı İbrahim xan Dağıstan və ləzgi 
vilayətindən qoşun istəyərək, onu Ümmə xan və başqa sərkərdələrlə birlikdə Qarabağ 
vilayətinə gətirib öz övladı, sərkərdələri və Qarabağ qoşunu ilə lazım gələn yerlərə 
göndərər, istədiyi adamı tənbeh edər və itaəti altına alardı. 
Bundan başqa, Şahsevən, Qaradağ, Xoy və Gəncə vilayətlərinin xanları ilə də 
qohum olmuşdu. Bunların hamısı ya güc, ya da qohumluq vasitəsilə onun itaətini 
ürəkdən qəbul etmişdilər. O, hətta Təbriz və Qaradağ vilayətlərinin bəzi mahallarını 
öz adlı-sanlı  sərkərdələrinə bağışlamışdı ki, onların gəlirindən mənfəət 
götürsünlər. Padşah adı daşımadığına baxmayaraq, İbrahim xanın dövlət və calalı 
İran padşahlarının cah-calalından əskik deyildi. Adı çəkilən vilayətlərin xanlarının 
övladı  həmişə  Şuşa qalasında, mərhum  İbrahim xanın yanında girov sifətilə 
yaşayırdılar. 
Bu vəziyyət  Şirazda girov halında saxlanılan Ağa Məhəmməd xan 
Məhəmmədhəsən xan oğlu Qacarın, Kərim xanın vəfatından sonra (o şəhərdən) 
qaçdığı günlərə qədər davam edirdi. 
Səltənət iddiasında (olan Ağa Məhəmməd xan) bir neçə il çalışdıqdan sonra İraq 
və Farsı tutub, Tehran şəhərini paytaxt etdi. O, müsəlman tarixilə 1107 (1695-
1696)-ci ildə
2
 Azərbaycan vilayətinə gəlib, İrəvan və Talış vilayətindən başqa, Arazın 
cənub tərəfində olan bütün vilayətləri aldı. 
Bu hadisələrdən  əvvəl o, İbrahim xana xələt, qılınc, qızıl yəhər və  əsbablı at 
göndərib, itaətə  dəvət etmişdi. Aralarında zahiri hörmət və dildə itaət var idi. 
Elçilər gəlib-gedirdi. O cümlədən İbra- 
                                                 
1 Burada müəllif açıqdan-açığa mübaliğə edir. Ətraf vilayətlərin xanlarına böyük təsiri olduğuna baxmayaraq İbrahim 
xan,  İran dövlətindən icazəsiz xanları  təyin etmək və ya vəzifədən kənar etmək iqtidarına malik deyildi. Xüsusilə  Təbriz, 
Xoy, Marağa və İrəvan xanları heç bir vaxt ondan asılı olmamışlar. Bu mübaliğə Mirzə Adıgözəl bəydə də müşahidə olunur. 
Ehtimal etmək olar ki, Mirzə Adıgözəl bəy əsərini yazdığı vaxt Mirzə Camalın kitabından istifadə etmişdir (b a x: bu kitabda 
səh. 57). 
2 Bu tarix yanlışdır, 1207 (1792-1793)-ci il olmalıdır. 
 
137 

 
him xan girov adı ilə  şirin dilli, bacarıqlı bir şəxs olan Mirzə  Vəli Baharlı ilə 
birlikdə  əmisi oğlu  Əbdüssəməd bəyi onun yanına göndərmişdi.  Şah da onlara 
olduqca hörmət edib, öz yanında saxlayırdı. 
Bu arada Ağa Məhəmməd xan Kirmanda səltənət iddiasında olan düşməni, 
qoçaq və  səxavətli Lütfəli xan Zəndə qalib gəlib, Kirman əhalisinin hamısını 
qırdı.  İbrahim xanla Ağa Məhəmməd  şahın arasını poza biləcək bəzi işlər üz 
verdi. Əbdüssəməd bəy, Mirzə Vəli Baharlı və neçə nəfər nökəri ilə Kirmandan 
qaçdı. Bunların ardınca atlılar göndərildi. Çaparlar gecə-gündüz yol gedərək, 
onlardan qabağa düşüb, Sərcəm kəndi əhalisinə xəbər verdilər. Atlı və piyadalar 
Qızıl Özən çayının kənarında yolun üstünü kəsib Əbdüssəməd bəylə vuruşdular. 
Əbdüssəməd bəy güllə ilə dizindən yaralandı. Onu yoldaşları ilə bərabər tutdular. 
Mirzə Vəli də tutuldu. Əbdüssəməd bəy həmin yaradan orada vəfat etdi. Başqa 
dustaqları Mirzə  Vəli ilə birlikdə  şahın yanına aparıb, Tehran şəhərində  həbs 
etdilər. 
Ağa Məhəmməd  şah  Şuşa qalası altında olanda mərhum  İbrahim xanın 
elçiləri hərdənbir onun yanına gəlib-gedərdilər. Bir gün Ağa Məhəmməd  şah 
İbrahim xanın sifarişlərindən qəzəblənib dustaqların edamı haqqında fərman 
verdi. Onun əmrilə Mirzə  Vəlini Tehranda topun ağzına bağlayıb atdılar. On 
nəfərdən ibarət olan başqa dustaqları da öldürdülər. Onlardan heç birini sağ 
qoymadılar. Allah onlara rəhmət eləsin. 
ALTINCI FƏSİL 
(BƏZİ) HADİSƏLƏR VƏ AĞA MƏHƏMMƏD ŞAHIN ÖLÜMÜ 
HAQQINDA 
İbrahim xanla Ağa Məhəmməd  şahın münasibəti pozularaq aralarında 
inciklik əmələ gəldiyindən (şah) 1209 (1794-95)-cu ildə Tiflis, İrəvan, Qarabağ 
və Talış vilayətlərini qəsb etmək üçün böyük ordu və çoxlu əsgərlə Azərbaycana 
tərəf hərəkət etdi. Əvvəlcə, sərkərdələrinin  ən görkəmlisi olan Əliqulu xan 
Şahsevəni başqa xanlarla birlikdə  İrəvan qalasının üstünə göndərdi. Özü isə 
bütün  İraq, Fars, Azərbaycan və Xorasan qoşunları ilə  Şuşa qalasının üstünə 
gəlib, qalanın bir ağaclığında, Gövaxan düşərgəsində ordusunu yerləşdirdi. 
 
138 

Tiflis valisi şövkətli  İrakli xan, İrəvan hakimi Məhəmməd xan və Talış 
hakimi Mir Mustafa xan, Ağa Məhəmməd şahın itaətini qəbul etməyəcəkləri və 
bir-birinə kömək edib, müttəfiq olacaqları haqqında  İbrahim xanla and 
içmişdilər. (Buna görə  İbrahim xan) Qarabağ ellərinin bir parasını Tiflisə, bir 
parasını isə  Şirvan vilayətinə özü təyin etdiyi Mustafa xanın yanına göndərdi. 
Siyahı  və  dəftərdə adları qeyd olunmuş yerdə qalan elləri və qoşunu Qarabağ 
dağlarında və qala içərisində yerləşdirib, Qarabağ elləri və mahallarında çoxlu 
piyada və atlı topladı; qalanı qorumaq üçün lazım olan bütün vəsaiti, böyük və 
kiçik topları qurdurub, şahla müharibəyə hazırlaşdı. 
Ağa Məhəmməd  şah, otuz üç gün qala ətrafında qaldığına baxmayaraq, o 
qədər böyük qoşunla qalanın beş verstliyindən axan çaydan keçə bilmədi. 
Qarabağın atlı və piyada qoşunu, ellərin, kəndlərin sərkərdələri, Vərəndə, Dizaq 
və Xaçın mahallarının məlikləri meşədə, yollar və keçidlərdə Qızılbaş qoşununu 
tutub qarət edirdilər. Hər gün dəstə-dəstə at, qatır, dəvə və başqa tədarükatı, ordu 
üçün vilayətlərdən göndərilən taxıl karvanlarını qarət və  əsir edərək, mərhum 
İbrahim xanın yanına gətirdilər. İş o yerə çatmışdı ki, o vaxtın hesabilə bir qatırı 
dörd manata, dəvəni altı, bir baş yaxşı atı isə on manata satırdılar. Düşmən 
Qarabağ qoşununun gecə basqınlarından qorxaraq, ordugahın ətrafında möhkəm 
bürclər tikmişdi. Bir gecə  Vərəndə mahalının piyadaları böyük bir dəstə ilə 
gedərək, Ağa Məhəmməd  şahın özünəməxsus tüfəngliləri tərəfindən mühafizə 
olunan böyük bir bürcü alıb, bir saatın içərisində bütün tüfəngliləri qırdılar və 
sağ qalan iki-üç nəfəri gün çıxan vaxtı mərhum İbrahim xanın yanına gətirdilər. 
İstər gecə, istərsə gündüz Qızılbaş qoşununu bir an belə rahat qoymurdular. Üç-
dörd dəfə şah özü böyük qoşunla çayı keçmək və qalaya yaxınlaşmaq istədi. Bu 
tərəfdən cəld piyadalar, qoçaq süvarilər sərkərdələrlə birlikdə  (şahın) qabağına 
çıxıb, qəhrəmancasına döyüşdülər və onu məğlub edərək geri qaytardılar. 
Bu arada Gəncə hakimi Cavad xan vaxtilə  mərhum  İbrahim xandan üz 
çevirmiş və Gəncə vilayətinə gedib, Cavad xanın yanında gün keçirən Çiləbörd 
mahalının məliki Məlik Məcnunla birlikdə Ağa Məhəmməd şahın yanına gəldi. 
Ağa Məhəmməd  şah bunların məsləhətilə min məğlubiyyət və  pərişanlıqla 
qalanın yanından köçüb, Gürcüstanı istila etmək məqsədilə Tiflisə tərəf hərəkət 
etdi. 
 
139 

Mərhum  İbrahim xan şahın hərəkətindən qabaq şövkətli Gürcüstan valisinə 
belə xəbər göndərdi: "Ağa Məhəmməd şah qalanı işğal etməkdə aciz qalmışdır, 
qoşununa və ordusunun minik heyvanına çoxlu ziyan dəymişdir. Bu 
məğlubiyyətini düzəltmək üçün Tiflisi almaq və Gürcüstanın kəndlərini qarət 
etmək fikrindədir. Onun fəsadının və istilasının qarşısını almaq tədarükündə 
olun". 
Ağa Məhəmməd  şah həqiqi mühasirə dövrü keçirmiş qoşununun və 
heyvanlarının istirahəti üçün ordusunu Ağdam  ətrafında yerləşdirdi. Burada bir 
aydan artıq istirahət etdikdən sonra, Gürcüstan vilayətini və Tiflis şəhərini almaq 
üçün yola düşdü. Cavad xanla Məlik Məcnun hər yerdə qoşunun qabağında 
gedib şaha bələdçilik edirdilər. Tiflisə çatdıqdan sonra, qısa bir müddət ərzində 
şəhəri işğal edərək
1
 yandırdılar. Şəhərin və yaxın kəndlərin əhalisini qarət və əsir 
etdikdən sonra Azərbaycana qayıtdılar. Hər yerdə Kür boyu ilə irəliləyərək 
Cavad kəndi yaxınlığında Arazdan keçdilər. Muğan düzündə  qışlaq qurub, qışı 
orada başa verdilər. 
Yaz vaxtı,  İrəvan qalası  və vilayəti hələ  işğal olunmadığı bir halda, Fars 
ölkəsində yenə  həyəcan, Kirman və sairədə  iğtişaşlar üz verməkdə idi. (Buna 
görə şah) işləri nəzmə salmaq üçün Fars vilayətinə getdi. 
Haman yaz fəslində,  şah Farsda olduğu zaman, İbrahim xan Dağıstandan 
qoşun gətirtdirib Gəncəni mühasirə etdi. Tiflisin bərbad olmasına (Cavad xan) 
bais olduğu üçün İbrahim xan bu işə Gürcüstan valisini də  cəlb etdi. Oğlu və 
bacısını İbrahim xanın yanına girov göndərdi. Bir daha İbrahim xanın itaətindən 
çıxmayacağına söz verdi. Məlik Məcnun isə vuruşma zamanı öldürüldü. 
Ağa Məhəmməd şah hələ Fars və Xorasan torpağında olduğu zaman, böyük 
sərdar general-anşef qraf Valerian Zubov əzəmətli imperatriçə Yekaterinanın 
əmri və  fərmanı üzrə saysız-hesabsız qoşunla Dərbəndə çatıb
2
 qalanı aldı. 
Oradan Şamaxıya gəlib şəhərin yaxınlığında ordu qurdu. 
Mərhum  İbrahim xan oğlu  Əbülfət xanı Qarabağın bir neçə  bəyzadəsi ilə 
birlikdə töhfə, hədiyyələr və cins atlarla, tam bir razılıq və rəğbətlə, böyük sərdar 
Valerian Zubovun hüzuruna göndərib,        
 
                                                 
1 Ağa Məhəmməd şah Tiflis şəhərini 1795-ci il sentyabrın 12-də almışdır. 
2 Qraf Zubovun qoşunu 1796-cı il may ayının 2-də Dərbəndə yaxınlaşdı. 
 
140 

yüksək Rusiya dövlətinə  səmimi-qəlbdən itaət edəcəyini və  sədaqətini bildirdi. 
Əzəmətli imperatriçənin adına səmimiyyət və  sədaqətini andıran bir ərizə  də 
yazdı. 
Böyük sərdar  Əbülfət xanı  və Qarabağ  bəyzadələrini lazımi hörmət və 
təzimlə qarşılayıb, İbrahim xanın ərizəsini xanın etimadlı adamı və öz eşikağası 
ilə Dərbənd və Qızlar yolu vasitəsilə əzəmətli imperatriçənin hüzuruna göndərdi. 
Bir knyaz vasitəsilə  İbrahim xana qiymətli töhfə  və  hədiyyələr göndərib, onu 
əzəmətli padşahın əbədi mərhəmətinə ümidvar etdi. 
İbrahim xanın oğlunu böyük sərdarın yanına göndərməsi xəbəri ətraf xanların 
qulağına çatdıqda Tahş xanı Mir Mustafa xan, şirvanlı Mustafa xan, Cavad xan, 
hətta İrəvan, Naxçıvan, Xoy və Qaradağ xanları mərhum İbrahim xanın yanına 
elçilər göndərib dedilər ki, biz İbrahim xanın məsləhətindən çıxmarıq. (O), 
Rusiya dövlətinə itaət etməyi məsləhət gördüyü üçün biz də mərhəmətli Rusiya 
padşahına səmimiyyətlə itaət etməyi qəbul edəcəyik.  İbrahim xan xanlardan 
aldığı bütün məktubları təzədən böyük sərdar Zubovun hüzuruna göndərdi. 
Gürcüstan valisinin Şirvan, Xoy, İrəvan və başqa xanlara nisbətən daha 
qədim ocaq, geniş torpaq və böyük dövlət sahibi olduğuna baxmayaraq, o, 
İbrahim xanın məsləhətindən kənara çıxmırdı. Çünki Avar və Dağıstan hakimi 
mərhum Ümmə xan və o yerlərin başqa əmirləri İbrahim xana yaxın və qohum 
olduqları üçün ona itaət edirdilər. Gürcüstan valisi ilə  mərhum  İbrahim xanın 
arası pozulduğu zaman Ümmə xan və başqa Dağıstan xanları  İbrahim xanın 
göstərişi üzrə böyük qoşunla Gürcüstana gedib, çoxlu ziyanlar verirdilər. 
Məsələn, 1199 (1784-1785)-cu ildə  İbrahim xanla valinin arası pozulduğu 
zaman, Avar hakimi Ümmə xan böyük qoşunla Gürcüstana gedib, Sıqnaq 
qalasını və Gümüşxananı zəbt etdi, çoxlu adam qırdı, əhalinin yerdə qalan əyal 
və  uşaqlarını  əsir edərək, bir çox ətraf kəndləri qarət elədi. Oradan Axısxa 
vilayətinə, Süleyman paşanın yanına gedərək qışı orada qaldı. Rum sultanından 
çoxlu xələt və ənam aldı. Yazda yenə Gürcüstandan Dağıstana qayıtdığı zaman 
keçid və  sərhəd başında olan Vaxan qalasını mühasirə etdi. (Gürcü) 
knyazlarından knyaz Abaşidze öz əhli-əyalı ilə bu möhkəm qalada yaşayırdı. 
(Ümmə xan) qalanı zəbt edərək, camaatın çoxunu öldürdü. Qalanın yerdə qalan 
arvad-uşağını əsir, mal-dövlətlərini 
 
141 

isə qarət etdi. Knyaz Abaşidzenin bir qızını bir para şeylərlə töhfə  və  hədiyyə 
olaraq  İbrahim xanın yanına göndərdi.  İbrahim xan isə onun kəbinini özünə 
kəsdirdi. Knyaz Abaşidzenin o qızından bir oğlan və bir qız oldu. Knyaz 
Abaşidzenin başqa bir qızını Ümmə xan aldı. Bu cəhətdən valinin İbrahim xana 
ehtiyacı çox idi. Şirvan, Şəki, Gəncə, İrəvan, Xoy, Qaradağ, Naxçıvan, Talış və 
Təbriz xanları, habelə  Şahsevən və  Şəqaqi xanları  mərhum  İbrahim xana itaət 
edərək, onun sözündən çıxa bilmədikləri də buna bir səbəb idi. Tiflis valisi də 
ehtiyat edərək, yüksək Rusiya dövlətinə səmimiyyətlə itaət etməyə razılıq verdi, 
elçi və ərizə göndərdi. 
Hamı yüksək (Rusiya) dövlətinə itaət etməyə hazırlaşdığı zaman, əzəmətli 
imperatriçə vəfat etdi
1
. Böyük sərdar Zubov Əbülfət xanı, Qarabağın bəyzadə və 
kətxudalarını böyük hörmət və çoxlu ənamla yola salıb, mərhum padşah Pavelin 
əmrinə görə geri qayıdacağını İbrahim xana xəbər verdi. 
Bu xəbər həm qəm-qüssəyə, həm də  Ağa Məhəmməd  şahın  ədavətinin 
artmasına səbəb oldu. Çünki o, mərhum  İbrahim xanı  tələfat vermədən, xoşluq 
və mülayimliklə özünə tabe etmək fikrində idi. Lakin İbrahim xanın müharibəsiz 
əbədi Rusiya dövlətinə itaət edib, səmimiyyət göstərməsi, islam və  İran 
padşahından üz çevirməsi onu olduqca qəzəbləndirmişdi. (Buna görə) mərhum 
İbrahim xanı yox etmək qərarına gələrək, yaz fəslində böyük qoşunla 
Azərbaycana tərəf hərəkət etdi
2
. 
Qarabağ vilayətində üç il davam edən quraqlıq nəticəsində taxıl və başqa 
bitkilər məhsul vermədiyindən şiddətli qəhətlik baş vermişdi. Taxılın qiyməti o 
qədər qalxmışdı ki, hətta bir çetvert buğdanı o vaxtın pulu ilə 45 manata güclə 
almaq olurdu. İş çətinliyə düşdü. Ağa Məhəmməd şah Qızılbaş qoşunu ilə Araz 
çayı kənarına çatdı. Azuqənin qəhətliyindən və son neçə ilin əziyyətindən sonra 
Şuşa qalasında belə bir güclü padşahın qarşısında durmaq çətin idi. Əlacsız qalan 
(İbrahim xan) arvad-uşağı, qohumları, məruf bəylərin ailəsi və  sədaqətli 
xidmətçiləri ilə birlikdə qaladan köçüb, Car və Tala tərəfə getdi ki, orada dayanıb 
Dağıstan, Gürcüstan və başqa          
                                                 
 
1 İmperatriçə II Yekaterina 1796-cı il noyabr ayının 6-da vəfat etmişdir. 
 
2 Bu hadisə 1797-ci ildə baş vermişdir. B a x: N.Dubrovin ("История войн и
 
владычества русских на Кавказе"), с. 
Ill, SPb, 1886, səh. 209.
 
 
142 

vilayətlər kömək edərlərsə, tədarük görüb müharibəyə hazırlaşsın,  əks təqdirdə 
oradan Dağıstana, öz qohumu Avar hakimi Ümmə xanın evinə gedərək Ağa 
Məhəmməd şahın əziyyətindən qorunsun. 
O zaman mərhum xanın yanında olub, ondan ayrılmaq istəməyən xanlar 
arasında kürəkəni Nəsir xan, Əta xan Şahsevən, yenə kürəkəni olan Şəki 
vilayətinin hakimi Səlim xan, Şəki vilayəti və  Şahsevən bəyləri və onların 
övladları da var idi. 
Ağa Məhəmməd  şah Araz qırağında  İbrahim xanın qaladan çıxıb getdiyini 
eşitdikdə ardınca sərkərdələrlə birlikdə iki minə yaxın atlı göndərdi, Gəncə 
yolunda və ya Kür kənarında xəbərdar olub, ona çatmalarını  əmr etdi. 
Göndərilən haman Şahsevən qoşunu Tərtər çay körpüsünün yaxınlığında 
mərhum İbrahim xanın köç və camaatına çataraq döyüşə başladı. Köç-külfətə və 
başqa adamlara bir zərər toxunmadı. Onlar köçün bir para şeylərini qarət edib 
geri qayıtdılar. 
İbrahim xan Kür çayı və Şəki vilayətindən keçərək, Balakən və Car torpağına 
gəldi. Car və Tala kətxudaları və başçıları mərhum İbrahim xanı başqa xanlarla 
birlikdə tutub Dağıstana buraxmamaları haqqında Ağa Məhəmməd  şahdan 
fərman aldıqlarına baxmayaraq Car, Balakən və  İlisu  əhalisi uzun müddət 
İbrahim xandan məhəbbət və  ənam gördüklərindən və  həmişə onun itaətində 
olub,  əmrlərini icra etdiklərindən (xanın) qeydinə qaldılar. Ona lazım olan 
xeyirxahlıq, hörmət və qonaqpərəstlik göstərərək, onu özlərindən razı saldılar. 
Onu iyirmi gün Balakən torpağında saxladılar. Bu zaman Ağa Məhəmməd şahın 
Şuşa qalasında öldürülməsi xəbəri İbrahim xana çatdı. 
Ağa Məhəmməd şahın öldürülməsinin təfsilatı belədir: İbrahim xan qaladan 
çıxıb Balakənə getdikdən sonra Ağa Məhəmməd  şah heç bir maneəyə rast 
gəlmədən Şuşa qalasına girib bir həftə orada qaldı. Bir gecə xoşu gəlmədiyi işə 
görə Səfərəli bəy və Abbas bəy adlı iki nəfər yaxın xidmətçisinə acıqlanıb dedi: 
"Səhər açılan kimi hər ikinizə ağır cəza verəcəyəm". Onlar bilirdilər ki, şah heç 
vaxt öz dediyindən və buyurduğundan dönmür. Odur ki, canlarının qorxusundan 
səhər açılana qədər onu öldürməyi lazım bildilər. Sübh açılan zaman, şah yuxuda 
ikən  şahın otağına girib iti xəncərlə onu öldürdülər. Qapıları bağladılar.  Şahın 
cavahir bazubəndini, tacını  və  həmailini götürüb, Sadıq xan Şəqaqinin yanına 
getdilər və əhvalatı ona söylədilər. 
 
143 

Sadıq xan şahın qorxusundan onların sözünə inanmadı. Şaha heç bir inamı və 
xatircəmliyi olmadığından və həmişə canının qorxusunu çəkdiyindən bu əhvalatı 
da  şahın hiyləsi təsəvvür edərək, onların sözünə inanmadı. Nəhayət, bir çox 
möhkəm andlardan sonra xatircəm oldu. Lakin yenə, böyük qorxu içərisində idi, 
əvvəlki qayda ilə  Ağa Məhəmməd  şahın yaşadığı  İbrahim xanın böyük oğlu, 
rəhmətlik general-mayor Məhəmmədhəsən ağanın evinə girdi. Hər yerdə tam bir 
ədəblə irəliləyərək, şah yatan otağın pərdəsini qaldırdı. Baş əydi və yavaş-yavaş 
otağa girdi. Səfərli bəy nə  qədər onu ürəkləndirirdisə  də, o, yenə qorxurdu. 
Səfərli bəy qabağa düşərək, yorğanı  şahın başından çəkdi və onun xəncərlə 
parçalanmış  cəsədini ona göstərdi: Sadıq bəy tab gətirməyərək tez haman 
bazubəndi, tacı və həmaili götürüb öz mənzilinə gəldi və şayiə yaydı ki, şah ona 
Gəncə və Gürcüstana getməyi əmr etmişdir. Bütün adamlarını, Şəqaqi qoşununu 
və şahın qatillərindən biri olan Abbası özü ilə götürüb qaladan çıxdı. Səfərəli bəy 
qalada qaldı. 
Sadıq bəyin getməsindən iki saat keçməmişdi ki, şahın öldürülməsi xəbəri 
qalanın içərisinə yayıldı. Qızılbaş xanları çaşmış  və  pərişan bir halda, toplaya 
bildikləri adamları ilə birlikdə dəstə-dəstə qaçmağa üz qoydular. 
Şəhər  əhalisi tökülüşüb,  əllərinə keçən adamları soyundura-soyundura 
imarətə daxil oldular. İmarətin şeyləri - xalı-gəbəsi və şahın başqa qızıl, gümüş 
və cavahiratı qarət edildiyi zaman igidliyi və  şücaətilə  məşhur olan mərhum 
İbrahim xanın qardaşı oğlu Məhəmməd bəy xəbər tutaraq, bir neçə nəfər nökəri 
ilə imarətin qapısını  kəsdi. Hər kəs  əlinə düşəni aparmışdı. (O), yerdə qalan 
şeyləri camaatın  əlindən aldı, cavahirdən və  qızıldan (qayrılmış) alətləri, qızıl-
gümüş qab-qacağı, xalı-gəbə, pul və başqa  şeyləri tamamilə  ələ keçirib, 
Məhəmmədhəsən ağanın evindən öz evinə apardı. Qalanın içərisində hökumət və 
divan işlərilə məşğul oldu. Ağa Məhəmməd şahın kəsilmiş başını öz məktubu ilə 
birlikdə  qədim xidmətçilərindən
1
 birinin vasitəsilə Balakənə  mərhum  İbrahim 
xanın yanına göndərdi.  Şahın başı  İbrahim xanın hüzuruna çatdıqda onun 
öldürülməsi hamıya yəqin oldu. Nəcabətin və ehtiramın tələbinə görə, 
                                                 
1 Mirzə Adıgözəl bəyin yazdığına görə, şahın kəsilmiş başını Balakənə qarabağlı Məhəmmədrəfi bəy aparmışdır (b a
 
x: bu kitabda səh. 68). 
 
 
144 

şahın başını tam bir hörmətlə, qüsl və  kəfən etdirib, lazımi dini mərasim 
qaydalarını bilən yaxşı mötəbər mollalarla Cara göndərərək, o yerin böyük 
adamlarının qəbiristanlığında dəfn etdirdi
1
. 
(Xan) bir para maneələrə görə Qarabağa gedə bilməyib, üç ay Balakəndə 
qaldı, hamı, xüsusilə Gürcüstan valisi, Gəncə hakimi Cavad xan və  şirvanlı 
Mustafa xan töhfələr, hədiyyələr göndərib, onunla müttəfiq və bir olmaq 
arzusunda olduqlarını bildirirdilər. Çünki qüvvətli düşmən olan padşah artıq 
ölmüşdü. Bütün Azərbaycanın və başqa yerlərin xanları həmişə mərhum İbrahim 
xanın hökmü və itaəti altında olub, uzun müddət onun əzəmət və  şövkətini 
gördüklərindən hər şeydən əvvəl istəyirdilər ki, onun mübarək xatırını özlərindən 
razı salsınlar, onunla möhkəm  əlaqə saxlasınlar. Məhəmməd bəy isə  mərhum 
İbrahim xan gələnə qədər Qarabağ vilayətində hökumət işlərilə məşğul idi. 
Balakəndə bir ay qaldıqdan sonra Avar hakimi Ümmə xan və başqa Dağıstan 
sərkərdələri yeyinti və geyim şeylərindən ibarət böyük tədarük və çoxlu qoşunla 
mərhum  İbrahim xanın yanına gəlib, belə bir böyük əmirin hörmətinə layiq 
qohumluq, mehribanlıq və qonaqpərəstlik mərasimini yerinə yetirdilər. Təkcə 
mərhum xana, onun adlı-sanlı  oğullarına və Qarabağın bəylərinə deyil, hətta 
Şahsevən xanları  və onların bəyzadələrinə  də hörmət edib, xərc və azuqə 
verməkdə heç bir qüsur göstərmədilər. 
Ümmə xanın gəldiyindən iki ay keçdikdən sonra, İbrahim xan Dağıstan 
qoşunu və  sərkərdələri, habelə  Şahsevən və Qarabağ camaatı ilə birlikdə 
Balakəndən Qarabağa tərəf hərəkət etdi. Qarabağ əhlinin onun əleyhinə çıxması, 
habelə cavanlıq qürurundan başqa, əlinə bu qədər dövlət və şahlıq vəsaiti düşən 
Məhəmməd bəyin  şeytana uyub müxalifət göstərməsi və özündən başqasını 
tanımaq istəməməsinin qarşısını almaq üçün xan Qarabağa hərəkət etmədən 
əvvəl, o zaman Mehdiqulu ağa adlanan Mehdiqulu xanı Qarabağ bəylərinin bir 
neçə övladı ilə oraya göndərdi. 
Məhəmməd bəy Mehdiqulu xanın bəyzadələrlə Qarabağa gəlişindən sonra 
səmimiyyətdən, düzlükdən və  İbrahim xanın itaətindən çıxmayacağından 
danışırdısa da, ürəyində hakimiyyət həvəsinə                 
                                                 
1 Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, İbrahim xan, şahın başını bir sovqat kimi Gürcüstan valisinə göndərdi (bax: bu kitabda 
səh. 68).
 
145 

düşmüşdü. O, bir para dələduzu, xain və qorxaqları başına toplayıb, hökuməti öz əlinə 
almaq istəyirdi. Mehdiqulu xan zəruriyyətə görə onunla yumşaq rəftar edirdi, çünki 
pərdəni yırtmaqla bir iş görə bilməzdi. O, gah ətrafda, gah da qalanın içində gəzir, 
həqiqəti mərhum xana yazıb gözləyirdi. Bu xəbər mərhum  İbrahim xana Kür 
qırağında çatdıqda övladlarının ən böyüyü mərhum Məhəmmədhəsən ağanı beş yüz 
nəfər ləzgi qoşunu və Qarabağ sərkərdələri ilə təcili olaraq yola saldı. 
Mərhum xanın gəlmək xəbərini eşidən Məhəmməd bəy Qarabağ ellərini Araz 
kənarına köçürtmək və müxalifət etmək fikrinə düşdü. Mərhum Məhəmmədhəsən 
ağa, Məhəmməd bəyin qoşunu və  tərəfdarlarının yığıncağı olan Kirs dağındakı 
qalanın üç verstliyinə çatdı. Qarabağ əhli, qoşunu və mərhum ağanı gördükdən sonra 
hamı dəstə-dəstə onun xidmətinə gəlib əlini öpdülər. (Məhəmməd bəyin) topladığı 
ellər, yerləşdirildikləri meşə və çöllərdə qalmışdılar. (Məhəmmədhəsən ağa) adam 
göndərib Məhəmməd bəyi öz yanına çağırdı.  Əvvəlcə  Məhəmməd bəy qorxuya 
düşdü, lakin sonra xatircəm olub Məhəmmədhəsən ağanın hüzuruna gəldi, mərhum 
Məhəmmədhəsən ağanın əlini öpüb xatircəmliklə onun yanında qaldı. (Məhəmmədhəsən 
ağa) Məhəmməd bəyin istiqlaliyyəti zamanında qarışıqlığa bais olan bir neçə 
cinayətkarı  Məhəmməd bəyin gözü qabağında məsuliyyətə  cəlb edib, 
cəzalandırmağı əmr etdi. 
Qalanın içərisində olan Mehdiqulu xan mərhum ağanın gəldiyini və qoşunla 
qalanın yanından keçib getdiyini eşitdikdə, əmisi oğlu Məhəmməd bəyin adamlarını 
tutub həbs etdirdi. Məhəmmədhəsən ağa Qarabağ ellərini xatircəm edərək, bütün 
mahallara hökmlər yazdı, hamıya öz işi və kasıbçılığı ilə məşğul olmağı əmr etdi. 
Nəhayət, İbrahim xan qoşun əhli, yaxın adamları, Nəsir xan və Əta xan Şahsevənlə 
Qarabağa gəldi. 
 
146 

YEDDİNCİ FƏSİL