Anar İsayev Ramil Rəhimov
Zadəganların malikanələrinə mülk hüququ verilməsi təsdiq edildi
Yüklə 23,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Zadəganların malikanələrinə mülk hüququ verilməsi təsdiq edildi. XVII əsrdə Rusiyanın dövlət quruluşu XVII əsrin ikinci yarısında Rusiyanın dövlət quruluşu aşağıdakı kimi idi: Boyar duması - ölkədə məşvərətçi orqan idi. Prikaz sistemi ən yüksək inkişaf səviyyəsinə çatdı, sayı çoxaldı və səlahiyyətləri genişləni, saray, maliyyə, hərbi, məhkəmə, vilayət və digər sahələrə bölünürdü. Lakin onlar arasında münasibətlər tam aydınlaşdırılmadığı üçün dövlətin idarə edilməsinə maneçilik törədirdilər İnzibati vahid qəza idi. Çar qəzaları idarə etmək üçün boyar və zadəganlar sırasından voyevodalar təyin edirdi. Voyevodalar idarə etdiyi ərazidə qoşuna və məhkəməyə başçılıq edir, vergilərin toplanmasına nəzarəti həyata keçirirdi. Kəndlilərin təhkimçilik asılılığının rəsmiləşdirilməsi prosesi başa çatdı Çarın mütləq hakimiyyətini möhkəmləndirdi Zadəganların mülkiyyət hüququ təsdiq edildi «Məclis Qanunnaməsi» Mixail Romanov Aleksey Romanov Zemstvo yığıncağı Rusiyada silklərin nümayəndələrindən ibarət dövlət orqanı idi. Zemstvo yığıncağı Müqəddəs kilsənin, Boyar Dumasının, “hökmdar sarayı”nın üzvlərindən, eləcə də seçkili və əyalət zadəganlarından və şəhərin yuxarı təbəqələrindən ibarət idi. Zemstvo yığıncağında xarici siyasət, maliyyə, vergi qoyulması və s. kimi mühüm dövlət əhəmiyyətli məsələlərə baxılırdı. Çar hakimiyyəti möhkəmləndikdən sonra Zemstvo yığıncaqları getdikcə daha az, yalnız hökumətin təşəbbüsü ilə çağırılmağa başlandı. Zemstvo yığıncağı 211 Ordunun təşkilində dəyişiklik edilmişdi. Zadəgan süvari qoşunları ilə yanaşı, nizamlı əsgər alayları (piyadalar), reytar alayları (süvarilər) və draqun alayları (qarışıq qulluq) yaradılmışdı. Bu dövrdə Xəzər dənizində donanma təşkilinə də başlanılmışdı. Kilsə dövlətə tabe etdirilmişdi. Ümumrusiya bazarının yaranması XVII əsrin əvvəllərindən başlayaraq Rusiyanın təsərrüfat həyatında yeni əlamətlər meydana gəldi. Bu, hər şeydən əvvəl, əmtəə istehsalının - bazarda satmaq üçün məhsul istehsalının inkişafında özünü göstərirdi. Bu da natural təsərrüfatın dağılmasına səbəb olurdu. Kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı mülkədarlara əlavə mənfəət verirdi. Buna görə də yaşayış üçün zəruri olan taxıl əmtəə xarakteri almağa başlamışdı. Lakin təhkimçilik asılılığı kəndlilərin bazarla əlaqəsinə ciddi mane olurdu. XVII əsrin ikinci yarısından kənd təsərrüfatının və sənətkarlığın inkişafı, manufakturaların meydana gəlməsinə səbəb olurdu. Metal istehsalı və emalı xeyli inkişaf etmiş, çuqun və dəmir istehsal edən, mis əridən zavodlar tikilmişdi. Bu tip zavodlar əsasən Uralda inşa edilmişdi. Odlu və soyuq silahlar istehsal etmək üçün xüsusi manufaktura - Moskva Silah palatası yaradılmışdı. Bəhs olunan dövrdə İzmaylovski və Voskresenski kəndlərində şüşə manufakturalarının, Nijni Novqorodda və Voloqdada kətan manufakturasının, ölkənin şimalında və Volqaboyunda duzxanaların əsası qoyulurdu. XVII əsrin sonlarında Rusiyada artıq 80-ə qədər manufaktura fəaliyyət göstərirdi. Sənaye malları təkcə şəhərlərdə deyil, kənd yerlərində də istehsal olunurdu. Oka çayı sahilindəki Pavlovo kəndi metal emalı sahəsində ixtisaslaşmışdı. İvanovo kəndinin sakinləri kətan parça istehsalı ilə məşğul olurdular. Manufaktura istehsalının və ticarət əlaqələrinin genişlənməsi şəhərlərin inkişafına təkan verdi. Şəhərlər tədricən ölkənin sənaye-ticarət mərkəzlərinə çevrilirdilər. Moskva, Novqorod, Yaroslavl, Kazan, Nijni Novqorod şəhərləri xüsusi olaraq fərqlənirdilər. XVII əsrin ikini yarısında Rusiyada bazarların bir-birilə əlaqəli olması Vahid Ümumrusiya bazarının yaranmasına gətirib çıxarmışdı. Çoxsaylı yerli ticarət məntəqələri - «bazarlar»la yanaşı, Ümumrusiya bazarının formalaşmasını təmin edən yarmarkalar meydana gəlirdi. Ən böyük yarmarkalar Moskva, Arxangelsk və Nijni Novqorodda fəaliyyət göstərirdi. Daxili ticarətlə yanaşı, xarici ticarət də inkişaf edirdi. Rusiya Qərbdə İngiltərə, Hollandiya, İsveç, Reç- Pospolita, Şərqdə isə Azərbaycan, Çin, Hindistan, İran və Mərkəzi Asiya ölkələri ilə ticarət əlaqələri saxlayırdı. XVII əsrin ortalarında Rusiyada tətbiq edilmiş «Ticarət nizamnaməsi»nə görə: Vahid gömrük vergisi müəyyənləşdirildi. Bir çox daxili gömrük rüsumları ləğv olundu. Yerli tacirlərin mənafeyini nəzərə alan çar hökuməti 1667-ci ildə «Yeni ticarət nizamnaməsi»ni qəbul etdi. «Yeni ticarət nizamnaməsi»nə əsasən: Rusiya bazarlarında xarici tacirlərə pərakəndə mal satmaq qadağan edildi. Xarici tacirlər yalnız sərhəd şəhərlərində ticarət edə bilərdilər. Beləliklə, xırda əmtəə istehsalının və manufaktura sənayesinin genişlənməsi, şəhərlərin çoxalması, ticarətin inkişafı Rusiyada əmtəə istehsalının və pul tədavülünün gündən-günə artmasına, vilayətlər arasında əlaqələrin genişlənməsinə səbəb oldu. XVII əsrin ikinci yarısında Rusiyanın xarici siyasəti XVII əsrin ortalarında Rusiyada mərkəzi hakimiyyətin möhkəmləndirilməsi dövlətin fəal xarici siyasət yeritməsinə imkan yaratdı. Bu dövrdə Rusiyanın xarici siyasətində üç əsas məsələ mühüm yer tuturdu: 1. Ukrayna və Belarusiya torpaqlarını Rusiyaya birləşdirmək. 2. Ukrayna və Belarusiya zəbt edildikdən sonra Qara dəniz sahillərinə yiyələnmək. 3. Baltik dənizi sahillərinin ələ keçirmək və dənizə çıxış ələd etmək. XVII əsrin ortalarında Ukrayna və Belarusiya torpaqları Polşa və Litva maqnatlarının (Reç Pospolita dövlətinin) tərkbində idi. Ukrayına və Belorusiyada Reç-Pospolita hökmüranlığına qarşə azadlıq mübarizəsi baş verən zaman Rusiya dövləti bundan öz xeyrinə istifadə edərək 1667-ci ildə Solsahil Ukraynası və Kiyevi özünə birləşdirdi. Həmin dövrdə Rusiyanın Ukraynaya tamamilə yiyələnmək cəhdləri Osmanlı dövləti ilə müharibəyə səbəb oldu. Osmanlı imperiyasının Ukrayna uğrunda Rusiya ilə apardığı müharibə 1681-ci ildə Baxçasaray sülhü ilə başa çatdı. Baxçasaray sülhünün şərtlərinə əsasən: Osmanlı sultanı Solsahil Ukraynasının Rusiyaya birləşdirilməsini qəbul etdi. Sağ sahil Ukraynası Osmanlı dövlətinə verildi. Dnepr çayı iki dövlət arasında sərhəd oldu. Bu müharibə Osmanlı imperatorluğu ilə Rusiya çarlığı arasında baş verən ilk böyük müharibə idi. 212 Beləliklə, XVII əsrin ikinci yarısında Rusiya xarici siyasəti qarşısında dayanan yalnız bir məsələ - Ukrayna və Belarusiya torpaqlarını birləşdirmək siyasəti yerinə yetirmiş oldu. XVII əsrin ikinci yarısında Rusiya ilə Çin arasında münaqişə baş verdi. Bu dövrdə Rusiyanın şərqdə - Amur çayı sahilində möhkəmlənmək cəhdləri Çinlə münasibətləri kəskinləşdirdi. 1689-cu ildə Rusiyanın Çinlə imzaladığı Nerçinsk müqaviləsinə görə Amur çayı iki dövlət arasında sərhədə çevrildi. Reç Pospolita dövlətinin (1569-1795) ərazisi Nerçinsk müqaviləsinə əsasən Rusiya-Çin sərhəddi I Pyortun hakimiyyətə gəlməsi (1689) Çar Aleksey Romanovdan sonra oğlu Fyoder Alekseyeviç (1676-1682) hakimiyyətə gəldi. 1682-ci ildə Fyoder Alekseyeviçin ölümündən sonra isə I Pyotor çar seçildi. I Pyotr azyaşlı olduğu üçün idarə işlərini faktiki olaraq bacısı Sofiya (1682-1689) öz əlinə aldı. Lakin bir müddət sonra I Pyotr bacısını hakimiyyətdən uzaqlaşdırmağa nail oldu. Belə ki, 1689-cu ildə bacısına qalib gələn I Pyotr (1689-1725) onu monastra göndərdi və təkbaşına hakimiyyətə nail oldu. Şimal müharibəsi (1700-1721) Baltik dənizi sahillərini ələ keçirmək üçün Rusiya ilə İsveç arasında 1700-cü ildə başlanan müharibə 21 il (1700-1721) davam etdi. Bu müharibə Şimal müharibəsi adlanır. I Pyotrun hərbi islahatları və yeni yaratdığı ordu 1721-ci ildə Rusiyaya Şimal müharibəsini uğurla başa çatdırmağa kömək etdi. 1721-ci ilin avqustunda Fillandiyanın Niştadt şəhərində Rusiya ilə İsveç arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Sülhün şərtlərinə görə: 1. Rusiya Baltik dənizinə çıxış əldə etdi. 2. Rusiya Baltik dənizinin sahili ərazilərinə yiyələndi. Niştadt sülh bağlandıqdan sonra Senat I Pyotora imperator titulu verdi, Rusiya isə rəsmi surətdə Rusiya imperiyası adlanmağa başladı. I Pyotrun islahatları XVII əsrin sonlarında gərgin beynəlxalq vəziyyət, eləcə də Rusiyanın gələcək inkişafı bütün sahələrdə islahatların həyata keçirilməsini zəruri edirdi. Baltik dənizinə çıxmaq uğrunda 1700-cü ildə İsveçlə müharibənin başlanması I Pyotru müəyyən islahatlar həyata keçirməyə vadar etdi. Hərbi islahata əsasən ordu yenidən təşkil olundu. Ordunun komplektləşdirilməsi üçün hər 20 kəndli həyətindən bir rekrut (əsgər) toplanırdı. Hərbi islahat nəticəsində daimi ordu və donanma yaradıldı. Dövlət idarəçilik islahatlarına əsasən 1711-ci ildə idarəçilik sistemini möhkəmləndirmək məqsədilə Boyar duması əvəzində Senat yaradıldı . Senat I Pyotrun ölkədə olmadığı müddətdə icra orqanı kimi nəzərdə tutulmuşdu. Bir müddət sonra Senat ali icra orqanına çevrildi və məhkəmə funksiyasını da həyata keçirməyə başladı. Prikazların əvəzinə isə 12 kollegiya yaradıldı. Fyoder Alekseyeviç Sofiya I Pyotr 213 İnzibati islahata əsasən Rusiya 8 quberniyaya bölündü. Quberniyalara başçılıq edən qubernator quberniyada ordu, məhkəmə və bütün idarəetmə orqanlarına başçılıq edirdi. Dini islahata əsasən I Pyotr patriarx vəzifəsini ləğv edərək kilsə işlərini dövlət idarəsi olan Sinoda həvalə etdi və kilsə dövlətə tabe edildi. I Pyotrun islahatları nəticəsində Rusiyada ilk teatr, qəzet, dövlət kitabxanası, təbiətşünaslıq muzeyi, Elmlər Akademiyası, təqvim və əlifba yaradıldı. I Pyotrun islahatları ölkənin yenidən qurulmasına və Avropa ölkələrindən geridə qalmasının aradan qaldırılmasına ciddi təsir göstərdi. Rus boyarları Rusiya ordusunun əsgərləri (XVIII əsrdə) Yekaterinanın hakimiyyətə gəlməsi (1762) 1725-ci ildə I Pyotr vəfat etdi. I Pyotr öləndən sonra yerinə kimin keçəcəyi haqqında vəsiyyət qoymadığı üçün onun vəfatından keçən 37 il ərzində (1725-ci ildən 1762-ci ilədək) Rusiyada beş dəfə saray çevrilişi baş verdi. Əvvəlcə I Pyotrun həyat yoldaşı I Yekaterina (1725-1727) taxta çıxdı. Ondan sonra 12 yaşlı nəvəsi II Pyotr (1727- 1730) çar elan edildi. Daha sonra I Pyotrun qardaşı qızı Anna İvanova (1730-1740) və Yelizaveta Petrovna (1741- 1761) hakimiyyətə gətirildi. 1762-ci ildə saray çevrilişi nəticəsində Rusiya taxt-tacına II Yekaterina sahib oldu. II Yekaterinanın (1762-1796) hakimiyyəti dövründə: Rusiya imperiyasının sərhədləri qərbə və cənuba doğru daha da genişləndi. I Pyotrdan sonra dəyişməyən dövlət idarəçiliyində islahatlar həyata keçirildi. I Pyotrun Qara dənizə çıxışın təmin edilməsi siyasəti davam etdirildi. «Şərq məsələsi» layihəsi irəli sürüldü. Osmanlı dövləti ilə uğurlu müharibələr aparıldı. Krım xanlığı Rusiyaya birləşdirildi. XVIII əsrin ikinci yarısında Rusiyanın xarici siyasəti XVIII əsrin ikinci yarısında Rusiyanın xarici siyasətində təcavüzkarlıq hətəkətləri daha da kəskinləşərək təhlükəli xarakter aldı. Bu dövrdə Rusiyanın manufaktura sənayesinin sürətli inkişafı onun xammala və satış bazarına ehtiyacını artırdı. Rusiya imperiyası hələ I Pyotr dövründən başlayaraq Azov, Qara və Xəzər dənizi ətrafı torpaqları ələ keçirib rus manufakturasının xammal bazarına çevirməyə çalışırdı. Məhz bu səbəbdən XVIII əsrin ikinci yarısında I Pyotrun planlarını davam etdirən Rusiya diplomatiyasının xarici siyasətində isti dənizlər uğrunda mübarizə əsas aparıcı xətt olaraq qalırdı. Rusiyanın beynəlxalq ticarət əhəmiyyəti olan Dnepr və Volqa çayları müvafiq olaraq Qara və Xəzər dənizinə axırdı. Bu dənizlər həmin çayların beynəlxalq ticarətdə bir növ davamı idi. Bütün rus tacirləri Qara və Xəzər dənizləri vasitəsilə bir çox ölkələrlə ticarət apara bilərdilər. Lakin XVIII əsrin ikinci yarısında Buq, Dnepr və Don çaylarının mənsəbləri istisna olmaqla Qara dənizin bütün şimal sahilləri Osmanlı dövləti və onun vassalı olan Krım xanlığının nəzarəti altında idi. Qara dəniz hövzəsi də tamamilə Osmanlı dövlətinin əlində idi. Qara dənizi özünün «daxili dənizinə» çevirən Osmanlı hökuməti burada başqa dövlətin bayrağı altında gəmilərin üzməsinə yol vermirdi. Odur ki, Rusiya və Osmanlı dövlətləri arasında 1768-ci ildə növbəti müharibə başladı. 1770-ci ilin yayında tərəflər arasında baş verən Larqa və Kaqul döyüşlərində rus qoşunları qələbə qazanaraq: Dunayın sağ sahilini ələ kemirdi. Bessarabiya, Valaxiya və Moldova tutuldu. Avropa dövlətləri Rusiyanın Balkanlarda güclənməsini istəmədiyi üçün Rusiyanı Osmanl dövləti ilə müharibəni dayandırmağa və danışıqlara başlamağa məcbur etdi. 1774-cü ildə Osmanlı dövləti ilə Rusiya arasında Bolqarıstanın Kiçik Qaynarca kəndində sülh bağlandı. Kiçik Qaynarca sülhünün şərtlərinə əsasən: 1. Dnepr və Cənubi Buq çayları arasındakı ərazilər, həmçinin Kabarda Rusiyaya keçdi və Rusiyanın ticarət gəmilərinə Qara dənizdə, Bosfor və Dardanel boğazlarında sərbəst üzmək hüququ verildi. II Yekaterina 214 2. Osmanlı sultanı Krım xanlığının müstəqilliyini tanıdı. 3. Osmanlı dövləti tarixdə ilk dəfə olaraq məğlub dövlət kimi təzminat ödəməli oldu. Kiçik Qaynarca sülh müqaviləsi nəticəsində: Krım xanlığının taleyi ciddi təhlükə altına düşdü. Rusiyanın Krıma yiyələnməsi asanlaşdı. Qara dənizdə Osmanlı dövlətinin hökmranlığı dövrü başa çatdı. Osmanlı dövlətinin beynəlxalq nüfuzu zəiflədi. Krıma yiyələnmək üçün Rusiya höküməti 1783-cü ildə Krım xanlığını «Tavrida» adı ilə ilhaq etdi. Krımın Rusiyaya ilhaq edilməsi 1787-ci ildə Osmanlı dövləti ilə Rusiya arasında yeni müharibəyə səbəb oldu. Osmanlıların Kinburn qalasına hücumu ilə başlayan müharibə Osmanlı dövləti üçün uğursuzluqla nəticələndi. 1791-ci ilin yanvarında Yassıda Osmanlı dövləti ilə sülh bağlandı. Yassı sülhünün şərtinə görə Osmanlı dövləti Krım barəsindəki iddialarından birdəfəlik əl çəkdi və onun Rusiya imperiyasına mənsub olmasını təsdiq etdi. Bu müharibə nəticəsində Osmanlı dövlətinin həm Balkanlarda, həm də Qara Dəniz və Qafqazda nüfuzu aşağı düşdü. Qələbədən ruhlanan Rusiya yeni işgallara hazırlaşdı. Rusiyanın Xəzərsahili vilayətlərdə möhkəmlənmək təşəbbüsü XVIII əsrin ikinci yarısında Cənubi Qafqaz hələ də Rusiyanın maraq dairəsində qalmaqda idi. Cənubi Qafqazda möhkəmlənmək siyasi cəhətdən də Rusiya üçün əlverişli idi. 1783-cü ildə Krımın Rusiya tərəfindən işğalı və həmin ildə Kartli-Kaxetiya çarlığının Georgiyevsk müqaviləsi ilə Rusiyanın himayəsinə keçməsi Azərbaycana siyasi təsirini gücləndirdi və onun isti dənizlər uğrunda mübarizəsini asanlaşdırdı. Bu dövrdə Rusiya üçün Azərbaycan böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Belə ki: Müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsulları ilə zəngin olan Azərbaycan inkişaf etməkdə olan Rusiya manufaktura sənayesi üçün əlverişli xammal mənbəyi və satış bazarı ola bilərdi. Azərbaycan öz coğrafi mövqeyinə görə Rusiyanın Şərq ölkələri ilə yaratmaq istədiyi iqtisadi əlaqələr üçün əsas hərbi- strateji məkan idi. Məhz buna görə də Rusiyanın Xəzər dənizində fəaliyyətinin artması həm ticarət məsələləri baxımından, həm də hərbi-strateji nöqteyi-nəzərdən böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu dövrdə Rusiyanın Azərbaycanın Xəzərsahili ərazilərində işğalçılıq məqsədini həyata keçirməsinə Qərbi Avropa dövlətlərinin, xüsusilə İngiltərənin dəstəklədiyi Osmanlı imperiyası ciddi maneçilik törədir, özünün daxili çətinliklərinə baxmayaraq, Rusiyanın bu regionda möhkəmlənməsinə yol verməməyə çalışırdı. Ağa Məhəmməd xan Qacarın Şərqi Gürcüstana yürüşü ərəfəsində (1795) gürcü çarı II İrakli kömək üçün Rusiya dövlətinə müraciət etdi. Lakin Rusiya Kartli-Kaxetiya çarlığına kömək etmədi. Rusiya hakim dairələri Ağa Məhəmməd xan Qacarın Tiflisi işğal etməsinə bir növ «göz yumdu» ki, Cənubi Qafqaza ordu yeritmək üçün bəhanə qazansın. Rus imperatoru II Yekaterina yaranmış siyasi vəziyyətdə Gürcüstanı qurban verməklə Cənubi Qafqaza daxil olmaq və Xəzər dənizinin qərb sahillərini ələ keçirmək istəyirdi. II Yekaterina qəti olaraq Azərbaycanı işğal etmək üçün güclü hərbi yürüş təşkil olunmasına sərəncam verdi. Nəhayət, II Yekaterina hökuməti 1796-cı ilin yazında Cənubi Qafqaza və Azərbaycana yürüşə başladı. Bu yürüşdə rus qoşunlarına general Valerian Zubov başçılıq edirdi. Lakin 1796-cı il noyabrın 6-da II Yekaterinanın qəflətən ölümü və Rusiyanın Qərbi Avropa ölkələri ilə münasibətlərinin mürəkkəbləşməsi rus qoşunlarının Cənubi Qafqazdan geri çağırılmasına səbəb oldu. Beləliklə, XVIII əsrin ikinci yarısında Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı işğal etmək siyasəti və isti dənizlər uğrunda mübarizəsi yarımçıq qaldı. 215 Avropa və Amerika xalqlarının mədəniyyəti Qərbi Avropa mədəniyyəti XVIII əsrdə Avropada manufakturaların və ticarətin inkişafı elm və mədəniyyətin inkişafına təkan verdi. XVII-XVIII əsrlərdə Avropanın tanınmış elm və incəsənət sahəsində tanınmış alimləri aşağıdakılar idi: İngilis alimi İsaak Nyuton dünya cazibə qanununu kəşf etdi və alman alimi Q. Leybnitslə birlikdə ali riyaziyyatın əsasını qoydu. Niderland alimi A.Levenhuk baxılan cismi 150-300 dəfə böyüdən və bakteriyaları öyrənməyə imkan verən linza ixtira etdi. İngilis alimi E.Cenner türklərdən öyrəndiyi çiçək xəstəliyinə qarşı peyvəndi öz ölkəsində tətbiq etməyə başladı. Frazsız drammaturqu Molyer komediyalarında yaşadığı dövrü tənqid edirdi. Alman şairi, filosof və dramaturqu Şiller faciə əsərlərində yaşadığı dövrü tənqid edirdi. Alman bəstəkarı və musiqiçisi İ.Bax mindən artıq musiqi əsəri yaratmışdı . Avstriya musiqiçisi və bəstəkarı V.Motsartın «Don Juan», «Fiqaronun toyu» operaları yaşadığımız dövrdə də gözəl musiqi əsərləri hesab edilir. Fransız rəssamı Jak Lui Davidin - «Marat», «Brut» və digər rəsmləri indiyədək muzeydə qorunub saxlanılır. Romadakı Müqəddəs Pyotr kilsəsi isə dövrün barokko üslubunda inşa edilmiş memarlıq əsərlərinin ən yaxşı nümunəsidir. Tarixdə ən çox öyrənilmiş 100 şəxsiyyətlər silsiləsindən Tanınmış ingilis alimi İssak Nyuton mexanika, optika, astronomiya, riyaziyyat sahələrində elmi işləri ilə dünya şöhrəti qazanmışdı. Nyutonun dövründən bəri 10-12 nəsil artıq bir-birini əvəzləsə də onun elmi əsərləri hələdə dəyərini itirməyib. XVII əsrin sonunda o, elmi kəşflərində əvvəlki iki əsrin alimləri olan Kopernik, Kepler və Qalileo Qalileyin işlərini tamamlayaraq universal sistem yarada bilmişdi. Nyuton ümumdünya cazibə qanununu kəşf etmiş, güzgülü teleskop yaratmış və optika sahəsində çox vacib təcrübələrin müəllifi olmuşdu. Təcrübələr əsasında o, ağ işığın müxtəlif rənglərə parçalanmasını sübuta yetirərək ilk dəfə olaraq işıq dalğalarının uzunluğunu ölçmüşdür. Ümüdünya cazibə qanunu ideyası Nyutona qədər də bir sıra görkəmli alimlər tərəfindən irəli sürülmüşdü. Lakin ondan əvvəl bu mövzuya toxunan alimlər Nyuton qədər heç kim cəzbetmə qanununu və planetlərin hərəkəti qanununu ( Kepler qanunu) onun qədər aydın və riyazi şəkildə izah edə bilməmişdi. Qotfrid Leybnits görkəmli alman filosofu, riyaziyyatçısı və hüquqsünası, ikili say sistemi layihəsinin müəllifi olmuşdur. Hüquq və fəlsəfə təhsili alan Leybnits XVII əsr Avropa siyasəti və diplomatiyasında önəmli rol oynamışdır. Eyni dərəcədə fəlsəfə və riyaziyyat elmlərinə də misilsiz töhfələr vermiş Leybnits ingilis alimi Nyutonla birlikdə Riyazi analiz elmini ixtira etmiş, faktiki olaraq müasir kompüterlərinn əsasını təşkil edən ikirəqəmli hesablama sistemini yaratmışdır. Optimistik nöqteyi-nəzərdən çıxış edən Leybnits əsərlərində yaşadığımız kainatın məhdud mənada, Allahın yarada biləcəyi ən mükəmməl məkan kimi qəbul etmişdi. Antoni van Levenhuk mikroskop konstruktoru, elmi mikroskopiyanın – mikrobiologiyanın əsasını qoymuş, öz mikroskopu vasitəsi ilə bir çox canlı materiyaların müxtəlif strukturlarını öyrənmiş holland təbiətşünası idi. Levenhuk hazırladığı linzaları metal eynəkliklərə quraşdıraraq dövrünün ən müasir mikroskopunu yaratmış və onun köməyi ilə bir sıra kəşflər etmişdi. O, Robert Hukun “Mikroqrafiya” əsərini oxuduqdan sonra, onda ətraf mühitin linza vasitəsilə öyrənilməsinə maraq yaranmış, italyan bioloq- həkimi Marçello Malpigi ilə birlikdə zooloji tədqiqatlarda mikroskodan istifadə etməyə başlamışdı. Həyatı boyu o, 150-300 dəfə böyüdücülük qabiliyyətinə malik 250 linza hazırlamışdı. Nyuton (1642-1727) Leybnis (1646-1716 ) Levenhuk (1632-1723) 216 Edvard Cenner görkəmli ingilis alimi, həkimi olmuşdur. Edvard Cennerə bir dəfə çiçək xəstəliyinə tutulanların qovuqcuğundan çiçək əleyhinə vaksin kimi istifadə edilməsinin effektli olması haqqında məlumat vermişdilər. Odur ki, Cenner çiçək xəstəliyinə yoluxmuş inəyin süd vəzisinin qovuqcuğundan maye götürüb, 8 yaşlı oğlanın əlinə dəri altına yeritmişdir. Peyvənd edildikdən 7 gün sonra oğlanda qoltuq altında ağrılar, yüngül qızdırma və baş ağrısı müşahidə edilsə də sonrakı gün həmin uşaqda xəstəlik əlamətləri müşahidə edilmədi. Beləlikə, ilk dəfə Cenner tərəfindən yüksək effektə malik vaksin yaradıldı. Bundan sonra Londonda çiçək peyvəndi məntəqələri açıldı. Edqar Cenner Londonun fəxri vətəndaşı adı aldı. Rusiyada İmperator I Aleksandrın xanımı II Elizabet bu üsulun əhali arasında geniş tətbiq edilməsi barədə göstəriş vermişdir. Molyer böyük Fransa komediya yazarı, Fransa və Qərbi Avropa ədəbiyyatında klassik komediya janrının banisi idi. Dünya dramaturgiyasının şah əsərləri sayılan “Tartüf”, “Kişilərə ibrət dərsi”, “Qadınlara ibrət dərsi”, “İstəksiz nikah”, “Zorən təbib”, “Mizantrop” və s. komediyalarının bir çoxu Azərbaycanda da səhnəyə qoyulmuşdur. Bu komediyalarda feodal-dvoryan təbəqələri kəskin satira atəşinə tutulur. “Xəsis”, “Skapenin kələkləri”, “Jorj Danden və yaxud aldadılmış ər”, “ Don Juan və yaxud daş qonaq” və bir çox digər əsərləri onun şah əsərləridir. Aktyorluq və ədəbi yaradıcılığın vəhdəti prinsipinə axıradək sadiq qalan Molyer səhnədə xəstə halda Arqan rolunu ifa etdiyi “Zorən xəstə” komediyasının tamaşasından bir neçə saat sonra şiddətli öskürmə nəticəsində venalarının partlamasından vəfat etmişdir. Fridrix fon Şiller - alman şairi, filosof və dramaturqu olmuşdur. Şiller ömrünün son illərində Yohann Volfqanq Höte ilə çox məhsuldar, lakin bir qədər mürəkkəb dostluq münasibəti qurur. Bu yaradıcılıq münasibətləri iki dahi ədibin öz estetik dünya görüşlərini müzakirə və mübadilə etməsinə, Hötenin yarımçıq buraxdığı bir çox əsərlərini tamamlamasına imkan yaradır. Bu ədəbi-fəlsəfi münasibətlər sonralar alman ədəbiyyatında Veymar klassisizmi adlanacaq bir dövrün əsasını qoyur. Şiller Höte ilə birgə estetik dünya görüşlərinə düşmən kəsilmiş filosoflara cavab olaraq “Yadlar” (“Die Xenien”) adlı qısa, lakin çox kəskin satirik poemalar məcmuəsini yazır. İohann Sebastyan Bax - dahi alman bəstəkarı və musiqiçisi, Barokko dövrünün ən görkəmli nümayəndəsi olmuşdur. Bax mindən artıq musiqi əsəri yaratmışdır. Yaradıcılığında opera istisna olmaqla, o dövrün bütün məlum musiqi janrlarına müraciət etmiş bəstəkar intellektual zənginliyi, texniki mükəmməlik və bədii gözəlliyi ilə seçilən əsərləri ilə Barokko musiqisinin inkişafına əvəzsiz töhfələr vermişdi. Volfqanq Amadey Motsart dahi Avstriya bəstəkarı, Avropa klassik musiqisinin ən nüfuzlu nümayəndələrindən biri idi. Motsart bəstəkarlıqla yanaşı, eyni zamanda mahir skripkaçı və dirijor olmuşdur. Müasirlərinin dediyinə görə dahi bəstəkar qeyri-adi musiqi duyumu, eşitdiyi musiqiləri yadda saxlama və improvizə etmə kimi fenomenal qabiliyyətlərə malik idi. Yaratdığı 600-dən çox əsəri simfonik, konsert, kamera, piano, xor kimi klassik musiqi janrlarının ən yüksək zirvələrində dayanır və dünyanın ən nüfuzlu orkestrlərinin konsert repertuarlarının ayrılmaz parçasını təşkil edir. Cenner (1749-1823) Molyer (1622-1673) Şiller (1759-1805) Yüklə 23,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|