Andijon davlat universiteti ijtimoiy pedagogika ma’ruza matn

 
 

---

55 
6- Mavzu: Giyohvandlik – bolalarda deviantlik xulqi vujudga kelishi shakli sifatida 
Reja 
 
1. Giyohvandlikning paydo bo‘lish tarixi 
2. O‘smirlar giyohvandligi ijtimoiy pedagogik muammo sifatida. 
3. O‘smirlar giyohvandligi xususiyatlari.
4. Giyohvand moddalar turlari.
5. O‘smirlar giyohvandligining sabab va oqibatlari. 
6. O‘smirlar giyohvandligining rivojlanish bosqichlari (darajalari). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Paydo bo‘lish tarixi. 
1805 yili aptekachi Zertyuner opiumning 1 alkoloidini ajratib oladi va unga uyqu yunon
xudosi Morfey sharafiga “morfey” deb nom beradi. 1853 yili Edinburglik vrach Aleksandr Bud
teri ostiga dori yuborishi uchun ninani ixtiro qiladi. Bundan keyin narkotiklarni inson 
organizmiga qon tomiri orqali yuborila boshlandi va bu xolat yangi muammolarni keltirib 
chiqaradi. XVIII asrga kelib narkotiklarni iste’mol qilish siyosiy tus oldi. Narkotiklarni 
ommaviy iste’mol qilish bir davlatning ikkinchisini o‘ziga buysundirish maqsadi bilan bog‘liq 
edi.
Giyoxvandlik tushunchasi. "Giyoxvandlik" deganda, eyforiya xolatini keltirib 
chikaruvchi moddalarga ishtiyok tushuniladi. Eyforiya xakikiy axvolga mos kelmagan xolda 
kayfiyatning ko‘tarinki bulishidir. Giyoxvand moddalarni iste’mol kilish nafakdg aloxida 
shaxsga, balki jamiyatga xam zarar keltiradi. 
Ijtimoiy tibbiy soxdda giyoxvand moddalarni iste’mol Kilishnish ikki turi mavjud: 
1. Giyovxand moddalarni iste’mol kdlishni o‘z ixtiyori bilan chek kuyishi mumkin bulgan 
xolat, 
2. SHu ishni kilishga kurbi etmaydigan xolat. 
Giyoxvandlikni ijtimoiy pedagogik yunalishda urganish, 
uni giyoxvandlikka jismoniy yoki ruxiy tobelik bilan xarakterlanadigan deviant xulk-atvor 
shakli ekanligini aniklash mumkin. Bu tobelik bolani jismoniy va ruxiy xrlsizlanishga xamda 
ijtimoiy dezadaptatsiyaga olib keladi. 
Giyovxandlikning turlaridan biri taksikomaniya xisoblanadi. Taksokomaniyada giyovxand 
modda urniga, organizmga benzin, kerosin, buyokdar kabi maishiy kimyo vositalar xidlanadi. 
Taksokomanlar, odatda, 1 3 — 1 4 yoshli o‘smirlar bulib, ular uz organizmlarining 
zaxarlanishi okibatlarini tushuna olishmaydi. Taksokomaniyaning xavfi shundaki, bolalar 
organizm zaxarlanishi natijasida nobud bulishadi yoki shunga olib boruvchi xarakatlar sodir 
Статистик маълумотларга кўра Россияда гиёҳвандликка
берилган сони 7% дан ошиб кетган 10 миллион кишини ташкил 
этади (бундан 4 млн. ёшлардир). Гиёҳвандликнинг ўсиб бориши 
СПИД муаммосини кескинлаштиради. Ҳар куни ер юзасида 6
минг киши СПИД билан касалланади, улардан 70% наркотик 
моддаларни қон томирига юбориши сабабли касалланади. 

---

56 
etishadi. Taksokoman tirik kolgan taqdirdaa ham, uning organizmiga zaxarli moddalarning 
ta’siri juda yomon okibatlar — nogironlik ak«li norasolikka olib keladi. 
Giyoxvandlik xozirgi kunda kuyidagi sabablarga ko‘ra jiddiy muammo xisoblanadi: 
1. o‘smir yoshidagi giyoxvandlarning ommaviy kupayishi; 
2. qimmat turuvchi va kuchli ta’sir kursatuvchi narkotik moddalarni iste’mol kilishning keng 
tarkalishi; 
3. giyoxvand bolalar va o‘smirlar ijtimoiy makomining uzgarishi. 
Noxush oilalarda voyaga etgan farzandaar bilan bir katorda, Xozirgi kunda giyoxvand 
bolalar va o‘smirlar safi yukori daromadli oilalar farzandlari bilan tulib bormokda. Bu oilalardagi 
o‘smirlarning moliyaviy erkinligi axlokiy me’yorlari yukori bulmagan aloadsa yoshlar 
submadaniyatini shakllantirishga olib kelib, ularda etakchi kadriyat vazifasini erkin vaqt 
o‘tkazish bajaradi. Giyox,vand modaalar esa muayyan xdyot tarzining xususiyati xisoblanadi. 
Bugungi kunda, garchi bir dozasi uchun yukori narx belgilansa-da, kokoin, geroin, 
"ekstazi" tabletkalari kabi giyoxvand moddalarni iste’mol kdlish katta xavf tuvdfmokda. Birinchi 
iste’mol kilish bosqichi "yarim giyoxvandlik" bosqichiga aylanib, unda o‘smir turli narkotik 
moddalarni kayta-kayta iste’mol qila boshlaydi. Turli narkotiklarni iste’mol kilgan o‘smir 
ularning ichidan birini tanlab oladi. Bu erda ogishgan xulk-atvorning kasallikka aylanishi xakida 
gapirish mumkin. CHunki kerakli narkotik turi tanlangach, giyoxvandning avval ruxiy, so‘ngra 
jismoniy tobeligi boshlanadi. 
O‘smirlik davrining kxiyinchiliklari xrkdda yukrrida tuxtab utilgan edi. O‘smir guruxdar 
uz xususiyatlariga ega bulib, ularga kattalarning gamxurligiga karshi chikish xamda tengdoshlar 
bilan rypuxlapra birlashish kabi xulk-atvor reaksiyalari xos. 
O‘smirning giyoxvandlik xulk-atvori asosida uning shaxs tavsifi kursatkichlari damda 
ruxiy va jismoniy opilit sabablari yotadi Uning shaxsiyatiga esa quyidagi turli omillar ta’sir 
kiladi: 
a) 
biologik omillar: kasallik charchoq munosabati bilan giyox,vand modlalar kabul 
kilish; 
b) 
ruxiy: eyforiya holatini boshdan kechirishga qizikish, o‘zini namoyon qilishga 
intilish, ijobiy ijtimoiy kizikishlarning yo‘kligi, ruxiyatning buzilishi; 
v) 
ijtimoiy: tengdoshlar guruxlari, modaning ta’siri; 
d) 
ijtimoiy madaniy va submadaniyatning ta’siri: ba’zi yoshlar guruxdari 
narkotiklarni xayotning ajralmas bulagi deb xisoblashadi; 
e) 
yoshlarning giyo)dvandlashuv muammolarini uzok vakd oshkor kddmasliklari; 
j) 
narkotiklarga etishish mumkinligi. 
YOshlar giyoxvandigi bilan shugullanayotgan pedagoglar va olimlar o‘smirlarning 
giyoxvand moddalarni iste’mol qilishlari sabablari xaqida o‘z nazariyalarini ilgari surmoqdalar. 
Bu nazariyalarning mazmuni va nomlanishi, ular qaysi omillarni eng muhim, deb xisoblashlariga 
ko‘ra aniqlanadi. 
Programmalashtirish nazariyasining tarafdorlari (G. A. SHichko, E. I. Bextel, A. N. 
Mayurov, S. N. SHeverdin, F. G. Uglov, A. A. Gabiani, A. I. Durandina, J. di Jennaro va 
boiщalar) ijtimoiy-madaniy omilni yakdol ajratib, o‘smir spirtli ichimlik gayoxrand moddalarni 
iste’mol siliigi jamiyatda keng tarkddgan ichish-chekish an’analari, spirtli ichimliklar reklamasi, 
atrofdagilarning yomon namunasi okdbati, deb xisoblashadi. Demak informatsion va psixologik 
tomonlardan, o‘quvchilarni spirtli ichimliklarni iste’mol xilishga kdrsh i kurollantirishimiz 
lozim. 
Ijtimoiy-pedagogik qarovsizlik nazariyasi tarafdorlari (D. V. Kolesov, V. Guldman, M. 
Raytenberg, A. F. Boyko, B. S. Bratus va P. I. Sidirov) bolalar va o‘smirlarning giyoxvand xulk-
atvorini mikro ijgimoiy muxdgning noxush sharoitlari va o‘smirning psixologik xususiyatlari 
keltirib chikaradi, deb xisoblashadi. Bu nazariya tarafdorlari, muammoning echimi 
o‘quvchilarning ijgimoiy pedagogik kdrovsizliklarini oldini olishda, deb kursatishadi. 
Bulardan kelib chiqkan xolda shunday savol tug‘iladi: voyaga etmaganlarning giyoxvand 
bo‘lib kolishlariga nima sabab bo‘lmokda? Bunda xammasi muayyan bir shaxsga bog‘liqmi? 

---

57 
Giyoxvandlikning nafakat o‘zi, balki shaxs rivojlanishi, uning ijgimoiy xayotda ishtirok 
etishi uchun yomon oqibatlarni keltirib chikarishi xam salbiy xodisadir. 
Giyoxvandlik okibatlari uch turga ajratiladi: biologik ijtimoiy-psixologik va jinoiy. 
Biologik okibatlarga faollik shaxsning quvvat zaxirasining tushishi, biologik extiyojlarning 
kamayishi (ovqat, uyqu), qarshilik ko‘rsatishning pasayishi, bola organizmining barbod bulishi 
kiradi. 
Ijtimoiy-psixologik oqibatlarni bolaning axloqiy degradatsiyasi deb tavsiflash mumkin. 
Unda avval giyoxvand modda iste’mol kiliщdan boshqa kizikishlari va extiyojlari pasayadi, 
so‘ngra bu extiyojlar umuman yo‘q bo‘lib ketadi. Bolaning giyoxvand moddaga kizikishi ortib 
xayotining o‘rnini bosadi. Atrof-muxit giyoxvand tomonidan giyoxvand moddalarni topishni va 
iste’mol qilishni og‘irlashtiruvchi va engillashtiruvchi nuktai nazardan faxrlana boshlaydi. 
Jamiyat bilan foydali ijgimoiy aloqalar uziladi (giyoxrand do‘stlaridan ajraladi, o‘qishni 
xoxamaydi). Ruxiy qulay xolat faqatgina giyoxrand moddaning kerakli me’yori iste’mol 
kilinganda yuzaga kelishi mumkin bo‘lib koladi. 
Giyovandlikning jinoiy oqibatlari biologik va ijtimoiy-psixologik okibatlar bilan 
izoxlanadi. Bu o‘zaro aloqaning mexanizmi quyidagi ko‘rinishga ega. Giyoxvand o‘z qiziqishi, 
extiyojlarini qondirish uchun o‘qishni yoki ishini tashlashi kerak. CHunki uning vaqti fakat 
giyoxvand moddalar izlash bilan o‘tadi. Ularni doimiy xarid kilishga mablag‘ etishmaganligidan, 
giyoxvaid ularni noqonuniy yo‘l bilan qo‘lga kiritish imkoniyatlarini izlaydi (o‘g‘rilik talon-taroj 
orkali). Pul yo‘q bo‘lgan xollarda, giyoxvand o‘z maqsadiga etishish uchun xar narsaga, xatto 
qotillikka ham tayyor bo‘ladi. 
Narkotik vositalarni nokonuniy ishlab chikarish, qo‘lga kiritish, saklash yoki sotish, 
bolalarni narkotik moddalar iste’mol qilishga undash, tarkibida narkotik moddalar bo‘lgan 
o‘simliklarni etishtirish, ularni iste’mol kilish uchun maxsus joylarni tashkil qilish bilan borlik 
jinoyatlar ma’lum guruxlarga mansubdir. 
Narkotik moddalarni iste’mol kiluvchi o‘smirlarni aniklash muayyan qiyinchilik 
tug‘diradi. Bu bolalarni davolash bilan bevosita tibbiy-narkologik xizmat xodimlari 
shug‘ullanadilar, 
ijtimoiy 
pedagogning 
maktabdagi 
asosiy 
faoliyati 
narkomaniya 
profilaktikasidir. 
Milliy va xorij pedagogik adabiyotlarida zararli odatlar profilaktikasi masalalarini 
o‘rganish natijasida yosh avlodning giyoxvandlikka karshi tarbiyasi masalasida ikki asosiy 
tendensiya mavjudligi ma’lum bo‘ldi: axborot-faoliyat yondashuvi (milliy adabiyotlarda) va 
informatsion-emotsianal yondashuv (xorij amaliyotida). 
Axborot-faoliyat yondashuvi tarbiyalanuvchining o‘zini giyoxvandlikka qarshi faoliyatga 
jalb qilish orqali giyoxvandlikka qarshi kurashishni nazarda tutadi (A.. N. YAkushev, K. R. 
Ismagilov). 
Informatsion-emotsianal yondashuvda axborot bilan bir katorda, ijtimoiy-psixologik 
treningga xam katta e’tibor qaratiladi. 
Xorij giyoxvandlikka qarshi tarbiyasida faol metodlarga ueakchi rol topshirilib, ularning 
uziga xos xususiyati faoliyat, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga qaratilganlikdir. Bundan 
kelib chiqdiki, ijtimoiy pedagog maktab o‘quvchilari bilan birgalikda giyoxvandlikka karshi 
dasturni ishlab chikayotganida faol metodaardan foydalanishi maqsadga muvofik bo‘ladi. 
Bunday zamonaviy metodlarga giyoxvandlikka karshi treninglar, o‘yinlar kiradi. 
Falsafa, sotsiologiya va pedagogikada o‘yin shaxs ijtimoiy individualligini shakllantirish 
usuli xisoblanadi. O‘yin nazariyachilari, bolalar va o‘smirlar yoshidagi o‘yin xayotta 
tayyorgarlik usullaridan biri, deb xisoblanishini tan olishgan. Uning faoliyati boshkalar 
tajribasini o‘zida sinab ko‘rishning tayyor modeli xisoblanib, shaxsning akli va xissiyotiga ta’sir 
qiladi. 
Uzok muddatli o‘yinlar rolli o‘yinlarning maxsus turi xisoblanib, uning asosiy 
xususiyatlari ommaviylik muddatining uzunligi, o‘yinning real harakatlar bilan bog‘lanib 
ketishidir. Uzoq muddatli o‘yin darsdan tashkari tadbir sifatida o‘tkazilib, giyoxvandlikka karshi 
xulk
g
atvor, munosabatni shakllantirishga karatilgan. Bu o‘yinni o‘tkazishda ijtimoiy 

---

58 
pedagogning vazifasi rollarni tarbiyaviy samaradorligini yukori darajada ta’minlaydigan qilib 
taqsimlashdir. Xususan, pedagog yoki pedagoglar guruxi o‘yinda katnashadilar, yukori sinf 
o‘quvchilari esa pedagoglar va o‘smirlar o‘rtasida vositachi bo‘ladilar. 
Ijtimoiy pedagog maktab ta’lim-tarbiyasining turli yo‘nalishlariga moslab o‘yinni 
tashkillashtiradi. Ona tili va adabiyoti, tarix, davlat va huquq asoslari, kimyo, biologiya 
darslarida o‘quvchilar insho, bayon, diktant yozishadi, giyoxvandlikka karshi kurash mavzusida 
nutk va referatlar bilan chikish kilishadi. 
Sinfdan tashkari faoliyatlarida ular giyoxrandlikka qarshi qaratilgan devoriy gazetalar, 
rasmlar tayyorlashadi. SHuningdek intervyu metodi ham qo‘llanib, u nafaqat giyodvand 
shaxslardan, balki ularning oila a’zolari, qo‘shnilaridan ham olinadi. Sinfdan tashkari faoliyatda 
ijtimoiy pedagog o‘smirlarga mahalliy huquqni muhofaza kiluvchi, ijtimoiy, tibbiy-narkologik 
muassasalar bilan alokalar o‘rnatishga yordam beradi. 
Barcha materiallar pedagog-tashkilotchida to‘planadi va uzoq muddatli o‘yinni 
yakunlaydigan teatrli sahna ko‘rinishida ishlatiladi. Uzoq muddatli o‘yin o‘quvchilarning 
giyoxvandlikka qarshi faoliyati bilan ham bog‘liq bo‘ladi. Unda o‘quvchilar mustaqil ravishda 
giyoxvandlikka qarshi adabiyotlarni o‘rganishadi, referat va ma’ruzalar tayyorlashadi, reydlarda 
ishtirok etishadi, mahalliy giyoxvandlik holatini o‘rganish bo‘yicha mustaqil tadqiqotlar olib 
borishadi.