Yigirma oltinchi bob
I
Arslonqul nari bed nonushta qilib, jomakorini
kiydi. Ikki haftadan buyon ishlayotgan joyiga — Hirot
xiyobonida solinayotgan binoga jo ‘namoqchi bo‘lib
turganda, ko'cha eshigi qoqildi.
— Xuddi zakotchilar keldi, — ranjib dedi Dildor.—
Yana necha dinor... bering-da, bu balolardan boshin-
gizni qutqaring.
— Jonim, nimani beramen? Mehnat haqqim kis-
samga tushayotgani yo‘q. Majididdin M uhammad o‘z
xayolxonasidan haftada yangi zakot to ‘qib chiqarmoq-
da. Azbaroyi xudo, bitta-yarimtasini chopib tashlay-
men-da!
— Bolam, tinch yur: och qomim, tinch qulo-
g‘im!— orqadan qichqirib qoldi kampir.
Ko‘chada Arslonqulni baland bo‘yli zabardast
chol — mahalla oqsoqoli qarshiladi. Yigit qo‘lini
qovushtirib, salom berdi. Oqsoqol shamshod hassasini
yerga urib, odaticha, dastlab Arslonqulni koyidi. Unga
bomdod namozini ko‘pincha kanda qilishini eslatdi.
Agar yana kanda qilsa, muhtasib'ga aytib, el oldida
qirq darra urdirishini uqtirdi. Arslonqul, chavandoz
ostidagi otni tutgan kabi, butun mahallani yaxshi
jilovlagan bu chol bilan hazillashish mumkin emasli-
gini bilganidan, namozni aslo kanda qilmaslikka va’da
berdi-da, uyga qaytmoqchi bo‘ldi.
— Shoshma, o ‘g‘lim, — dedi Arslonqulning yelka-
sidan ushlab chol, — bukundan e’tiboran shahzoda
1 D in iy ishlam ing m u s u lm o n la r to m o n id a n b ajarilishini ia ftish la b yuradigan
m a ’m ur.
12-4733
353
Muzaffar Mirzoning to ‘ylari boshlandi. Biz katalak
ko‘chada emas, guzargohda yashaymiz. Butun uylar-
ni, devorlarni yasaturmiz. Amri podshoh, g‘ayrat bilan
yasovga kirishmoq lozim.
— Ishga kechikamen, ustalarim qarab qoladilar.
— Qanday ish! Bukun barcha ustalar chortoqlar,
arklar qurmoq bilan band... — dedi oqsoqol.
Shahzodalaming awalgi to ‘ylaridagi hashamatni
ko‘rgan Arslonqul cholga e’tiroz qilmadi. Uzoqqa
qarab, do‘kondorlar o ‘z do‘konlarini bezashga boshla-
ganliklarini ko‘rdi. Oqsoqol yana uqtirib, past
ko‘chadagilarga xabar qilgani ketdi. Shu vaqtda yon
qo‘shnilar — bo‘zchi, kosagar, jomado‘z‘ — uylaridan
chiqishdi.
— Taxlab qo‘yilgan atlas, kimxoblami va ipak gi-
lamlarni olib chiqmaysizlarmi? — kulib hazillashdi
Arslonqul.
Oriq, yelkasi chiqqan bo‘zchi ingichka belini uch-
ma-uch chirmagan kir belbog‘iga bir qo‘lini tirab,
ikkinchi qo‘li bilan boshini kambag‘alchasiga qashib
qo‘ydi.
— Tavba! — dedi ko‘zini olaytirib. — Muzaffar
Mirzoning xatna to ‘ylari yaqinda o‘tmaganmidi?
Katta ko‘k sallasini xuddi bolalar o ‘rgamchikka
o ‘ragandek, nari-beri chirmagan, uzun bo‘yli, qotma
kosagar salmoqlanib, javob berdi:
— Podshohga ermak kerak-da. Sohibqiron Amir
Temuming butun umri safarda o‘tgan. Bizning pod-
shohniki nuqul to ‘y-tomosha bilan o‘tyapti. Mayli edi-
ya, lekin xazinani to ‘yga sochadilar-da, keyin yana
zakotga zo‘r beradilar.
— Ko‘rgan tomoshalaringiz badaliga haq to'lamay-
sizlarmi? — istehzoli kulib dedi Arslonqul.
— U bozordan bu bozorga bir qadaq halvo sotib
olib, bolalarimning og'zini chuchitsam, ularning
quvonchi — menga katta tomosha! — javob berdi
ayolmand bo‘zchi.
T o ‘n tikuvchi.
354
Bayramlarga, o ‘yin-kulgiga o‘ch bo‘lgan, so‘zda
ham, kiyimda ham, yurish-turishda ham o‘z kam-
bag‘alligini yashiradigan xushmo‘ylab, kichkina gav-
dali jomado‘z hammaga e’tiroz qildi:
— Xursandchilik tiriklikning ziynatidir, — dedi u
bidillab. — Shunday ulug‘ podshohning zamonida
tomosha ko‘rganimiz g‘animat. Ko‘rursiz, bu shunday
qiziq to‘y bo‘lurki, ta’rifmi qalam bilan ham, til bilan
ham aytib bo‘lmas. Badiuzzamon Mirzoning to ‘ylari-
ni hali ham doston qilib yuradilar. U hech narsa
bo‘lmay qolur hali.
G o‘yo podshoh bilan maslahatlashgan katta to ‘y-
boshilardek bo‘lajak hangomalami so‘zlab berdi u.
Nihoyat, fikrini tasdiqlash uchun, ovozini pasaytirib,
m a’nodor ishoralar bilan dedi:
— Muzaffar Mirzo — podshohning suyukli o‘g‘li.
Xadichabegimning e’tiborlari m a’lum. Kelin bo‘lsa,
podshohning singillari Badiuljamol begimning qizlari
Xonzodabegim... E, ko‘rgan g‘animat, antiqa to ‘y!
Bo‘zchi bilan kosagar mahmadona qo'shnini is-
tehzoli tabassum bilan tinglab, indamasdan uylariga
kirib ketishdi. Jomado‘z atrofdagi boyonlar, dongdor
oilalar o‘z devorlarini qanday yasatayotganlarini
ko‘rmoq uchun ildam jo ‘nab qoldi.
Arslonqul bir nafas garanglanib turdi-da, uyga
kirib, voqeani xotinlarga aytib berdi. Dildor bu to ‘yda
yasanmoq uchun doruganing kelinlari, shayx ul-islom
ham yasovulboshining qizlari allaqachon kiyimlar tik-
tirganlari to ‘g‘risida so‘zladi. Keyin saroyda, ayollar
orasida, to ‘y kunlari bo‘ladigan tantanalar haqida
gapirarkan, eri yoqasini ushlab: «Jonim, ertak
so‘ylayapsenmi?» deb taajjublandi.
— Oh, nega ertak bo‘lsin! Men sizga nihoyati bir
uchini ochdim... — kuldi Dildor.
Er va xotin ko‘cha tomonni nima bilan bezash
to ‘g‘risida kengashishdi. Kampir yaqinda o ‘lgan
cholining m a’rakalarini o‘tkazish uchun o‘z bisotidagi
ancha buyumlarini birin-sirin sotib qo‘ygan edi.
Dildor, hamma xotinlar kabi, ziynatni sevgani ham
355
buni o ‘z oilasining obro‘si deb bilgani uchun jiddiy
o ‘ylay boshladi. Dastlab: «Bo‘lsa bo'lar, bo‘lmasa
g‘ovlab ketar», degan er endi xotinining ko‘ngliga
qarab qiziqsindi. Baxtlariga, har qalay, bir yaqin
do‘stlarining omonat tashlab ketgan kattagina gilami
bor edi. Dildor sandiqni ochdi. 0 ‘ziga ham qizi kat-
taroq bo‘lganda ko‘ylak tikmakka atab saqlagan ikki
jufit yarqiroq guldor adrasni oldi. Kampir ham bisoti-
dan eni-bo‘yi ikki qulochli so‘zana topib berdi.
Qiyom chog‘igacha ko‘cha bo‘ylab cho‘zilgan
butun uylarning devorlari rango-rang matolar,
so‘zanalar, gilamlar bilan qoplanib, erta kuzning hali
issiq quyoshida ajoyib manzara yasadi. Xususan, bo-
yonlaming, katta mansabdorlaming yasatiqlari nuqul
asl va nodir matolardan bo‘lib, go‘zal tovlanishi bilan
ko‘zlami o'ynatardi. So‘zi o‘tkir oqsoqol katta yo‘l
ustidagi bu mahallani boy bezak bilan, ingichka zavq
bilan yasatishga tirishgan ham bunga muvaffaq
bo‘lgan edi. Mahallada aksariyatni tashkil etgan kam-
bag‘al-pambag‘allarning yalang‘och-muhtojligini yaq-
qol ko‘rsatuvchi yamoq-yasqoq uylar moldorlaming,
mansabdorlaming tuganmas bisotidagi ipak matolar
bilan qoplandi.
Q o‘riqlash uchun oqsoqol odim-odim joyda
qorovullar qo‘ydi. Tantana, hammadan ko‘ra, joma
do‘zni qanotlantirgan edi. U yalinib-yalpog‘lanib kim-
lardandir omonatga oigan so‘zanalami o ‘zinikiday
ko‘rsatishga tirishib, qing'ir-qiyshiq devorlarini xotin-
larday o'quv va chaqqonlik bilan bezadi. Keyin
tomoshabinlar bilan birga yurib, har qadamda bir
to ‘xtab, qiymatshunos1 singari, matolaming rangi,
to ‘qilishi, ishlangan joyi, gullari, so‘zanalarning nus-
xasi va hokazo haqida baho berib turdi. Har bir qiziq
hodisaga she’r bag‘ishlashni sevgan ham tez she’r
to ‘quvchi shoirlar bu yerdan o‘tarkan, tovusday
tovlangan ko‘chaga atab baytlar, ruboiylar aytishdi.
Lekin, ko‘p o'tmasdan, odamlar bu yerda uzoq
! Q im m a tb a h o narsalari ta n u v c h i, b aholovchi.
356
to ‘xtamaydigan bo‘lib qolishdi. Bog‘i Jahon oro bilan
Puli Molon o ‘rtasidagi masofada — nikoh kuni tanta-
na bilan kelin o‘tadigan yo‘ldagi manzara hammaning
tilida doston edi.
Hashamat va bezaklarning ta ’rifi Arslonqulni ham
sabrsizlik bilan u tomonga yugurishga majbur etdi.
Ulug‘larga yaxshi ko‘rinish yoki fursat kelganda
odamlarga o‘z hukmini o ‘tkazib qolish uchun oqsoqol
mahallaning bir necha ishchan yigitlari bilan
Arslonqulni o ‘sha yoqqa yumushga yubordi. Arslonqul
shahaming bu qismiga yaqinlashib, uzoqqa qarashi
bilanoq o‘zini allaqanday boshqa, xayol dunyosiga
tushib qolgandek sezdi. Hayajondan titragan, suron
ko‘targan, qanot bo‘lsa, ucha qolishga tayyor minglar-
cha olomonni yasovullarning zug‘umi tutib turardi.
Kuchini qo'llashga fursat kelganda aslo bo‘sh kelmay-
digan Arslonqul qudratli yelkalari bilan olomon orasi-
ni yorib, oldinga o ‘tdi... Katta mansabdorlar, Hirot-
ning olifta bekzodalari to ‘da-to‘da bo‘lib kezardilar.
Arslonqul ham tomoshaga berildi.
Bog'i Jahon oroning baland darvozalari, muazzam
arki, devorlari, qasrlar va ko‘shklaming ko‘cha tomon-
lari Hind va M isrning ipak to ‘qimalari bilan,
Xitoyning «guli hamisha bahor»day sho‘x gulli, nafis
go‘zal atlaslari bilan tutash qoplangan. Gullari oltin va
kumush bilan ishlangan ba’zi matolar quyoshda oq
ham qizil olov bo‘lib yonardi. «Bizning mahalla beza-
gining hatto eng yaxshilaridan eshakka to ‘qum yasal-
sa, uvol ketmas ekan», — o‘yladi ichida Arslonqul
ham ag‘raya-ag‘raya nari ketdi. Yo‘lning ikki tomoni-
dagi hamma uylar va do‘konlar, bog‘ devorlari nuqul
shunaqa matolarga burkangan edi. Faqat rangi, guli,
yashnashi boshqacha. Yigit orqaga, oldinga qaraydi —
ayni manzara. Shamol esib, cheksiz ipak dengizini
to ‘lqinlatarkan, manzara tamom xayoliy shaklga kirdi.
Arslonqulning ko‘zi tinib ketdi. Ko‘rinishli joylarga
ustalar shoshilinch ravishda yuksak arklar quradilar,
bir tomonda mashhur naqqoshlar og‘ochlarga o‘z
san’atlarining sehrli liboslarini kiydiradilar.
357
Bir farsah yo‘l bosib, Puli Molonga yetganda, taas-
surotning kuchidan Arslonqul horidi. Kelinni kutib
olinadigan joyda bo‘layotgan ajoyibotlaming umumiy
manzarasiga uzoqdan bir oz qaradi-da, bir chekkada
daraxtga suyalib o‘tirdi. U, mudroq bosgandek, ko‘zi-
ni yumdi. Fikri asta ravshanlashdi. «Bu asi buyum-
lami yig‘ib, Hirotning yetim-yesirlariga ulashilsa, ular
loaqal o‘n yil bo‘z kiymas edilar, — kulimsirab o‘yladi
ichida Arslonqul. — Podsholilaming boshiga davlat
qushi qo‘nadi, degan gap bejiz emas, shekilli. U
qo‘ndimi, hamma narsa muhayyo. Hamma orzu-
armon sippa-silliq yuzaga chiqa berur...» Bu qushning
hikmati to ‘g‘risida uzoq o‘yladi, keyin yodiga Navoiy-
ning so‘zlari tushdi:
Dostları ilə paylaş: |