Asr oshgan asarlar
Yüklə 7,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
To‘rtinchi bob
I Bog‘i Zog‘onning bosh darvozasi oldidagi katta maydon harbiylar bilan to‘la. Har yoqdan to‘da-to‘da otliq sipohilar — navkarlar keladi. Otlar o‘ynoqlab kishnaydi, tug‘lar hilpiraydi. Quyoshda dubulg‘alar, sovutlar yaltiraydi. Beklaming kumush sopli qamchi- 62 lari, ot asboblaridagi kumush bezaklar, qilichlaming qinlaridagi oltin, feruza va zabaijad toshlar ko‘z qamashtirib yonadi. Navkarlar orasida oppoq soqoli ko‘ksiga tushgan, lekin yigitlarday tetik qarigan chol lar, jang maydonidagi dahshatli suronlarni ko‘ngilli bir o‘yindek bilgan ham jang-jadal bilan suyagi qotgan mag'rur bahodirlar bilan birga tajribasiz, miyiqsiz, yosh-yosh yigitchalar ham bor... Tantanaga qaramay, Hirot har kungi hayot bilan yashaydi; Hirot bunday kunlarni ko‘p ko‘rgan! 0 ‘ynoqlagan otlarning oralari- da g'ivillab, bir-birlari bilan baqirib-chaqirishgan bolalar istisno qilinsa, kattalar: «Podshoh Muhamm ad Yodgor ustiga otlanibdi», degan xabami eshitib: «Xudo oq yo‘l bersin, yurtga tinchlik kerak», deb o‘z tirikchiliklaridan qolmaydilar... Mana, chorpaxil, mag‘rur Islim barios o‘zi uchun yasatgan maxsus o‘q-yoyni osgan holda katta suvori to‘daning boshida chang ko‘tarib, peshdor1 askarlar sifatida il dam yo‘lga tushdi. Bog‘i Zog'on darvozasidan Husayn Boyqaro ot o‘ynatib chiqdi. Tim qora, haybatli asov otining bezaklari oldida uning kiyimlarining boy ziynati unchalik taajjublanur- lik emasdi. Temur avlodi orasida qilich chopishdagi mahorati bilan tanilgan Husayn Boyqaro kumush so‘lug‘ini chaynab tipirchilagan otni pishiq tutib, botirona bir tur bilan gerdaygan edi. Uning orqasida beklar, sardorlar, sulton xonadonining yaqin aqrabo- lari Xurosonning yuksak oilalariga mansub bo‘lgan, saroyning husni, podshohning ziyofat va majlislari uchun hashamat, dabdaba berishgagina xizmat qiladi- gan duxoba qalpoqli, movut chakmonli, nozik ish- langan qimmatbaho kamarlar taqqan yosh nozanin yigitchalar to‘p-to‘p bo‘lib, otlarini gijinglatib turardi- lar. Bir dasta yasovullar oldin-ketin yugurib, havoda qamchilarini o‘ynatib, podshohning yo‘lga chiqqa- 1 O ld in d a b o ru v ch i, ilg'or. 63 nidan darak berar, otliqlami, eshak minganlami egar- dan tushirar, piyodalami ко‘charting ikki tomoniga, devorlarga qapishtirar edilar. «Ha-hu» deguncha odamlaming yelkalariga, boshlariga, qamchi tushib qolar edi. D o ‘kondorlar do‘konlari ichidan chiqib, viqor bilan qo‘llarini ko‘kraklariga qo‘yib, shohni kutardilar... Gavharshodbegim madrasasining sirtida, yuksak peshtoq ostida tolibi ilmlar qalin bir guruh bo‘lib tu- rishardi. Bular toj-taxt uchun Astrobod taraflarida isyon ko‘targan Yodgor Mirzoning kimligi, qaysi nasi va tarmoq bo‘yicha u Amir Temurga borib taqalishi ustida muzokara qilishar; tirik, o‘lik, nomdor, nomsiz, toj kiygan, toj kiymagan shahzodalami tilga olishar edi. Sultonmurod bilan Zayniddin sho‘x hangoma va latifalar so‘ylab, ba’zan hammani kuldirib turishar edi. Favqulodda vajohatli, bir ko‘zi g‘ilay yasovul qamchi- ni qahr bilan silkib, chopib оЧагкап, Zayniddin qichqirib yubordi: Hech kasro nazdi dud naguzoshti, In du shohi gov gar har doshti'. D o ‘stlar bir zumgina lablarini tishlab, jim qoldilar, lekin yasovul kinoyani payqamay, uzoqlashib ketgach, mahkam yumilgan lablaridan birdan qahqaha toshdi. Sultonmurod do‘stining yelkasini qoqib dedi: «Sen bo‘lmasang edi, bu jabrkor hayotda kulgini mutlaq unutgan bo‘lur edik...» Tantana bilan Husayn Boyqaro yaqin kelgach, hamma tolibi ilmlar qo‘l qovushtirib, egildilar. Sultonmurod boshini ko‘targanda, podshoh uzoqlash- gan edi. Uning ko‘zi Navoiyga tushdi. Navoiy X o ‘ja Afzal va shoir Shayxim Suhayliy, Kamoliddin Husayn Kozargohiylar bilan bir qatorda, otini bo‘shgina tutib, bu suron va tantanaga go‘yo loqayd, hamisha ko‘ngli- ni to‘lqinlantirgan ilhomlarga, fikrlarga berilganday 'A g a r h o ‘kizning shoxlari eshakda b o 'lsa edi, u o ‘z yoniga h e ch k im ni y o ‘lat- m as edi. 64 borar edi. K o ‘zlaridagi samimiy quvonch va muhabbat bilan qarshilagan talabalarga shoir tabassum bilan ilti- fot ko‘rsatib o‘tdi. K o ‘chalarda hayot va harakat awalgi iziga tushdi. Talabalar madrasaning tosh bag‘ri ichiga kirib, g‘oyib bo‘ldilar. Sultonmurod yana hujraga kirib mutolaaga berilishga mayl sezmadi. 0 ‘ziga zarur bo‘lgan ba’zi nodir kitoblarni qidirib topishi kerak edi. Nogihon uning yodiga ko‘pdan buyon uchrashmoqni istadigi mashhur kimyogar mavlono Abdulahad tushib qoldi. 0 ‘ylab turmasdan, shahaming Darvozai Qipchoq tarafiga qarab ketdi. Hirotning chetida qaysi bir avliyoning sag‘anasi bo‘lgan, zo‘r qayrag‘ochlar va qari chinorlar bilan qoplangan katta jimjit go‘riston ro‘baro‘sida, xarob bir uy oldida to‘xtadi. Bir vaqtlar o‘ymakoriik san’atining go‘zal namunalaridan bo‘lgan, lekin hozirda zamon- larning asta, omonsiz yemiruvchi ta’siri ostida o‘z husn va tarovatini yo‘qotgan eshikni ohista taqillata boshladi. Ichkaridan hech qanday sado eshitilma- ganidan qattiqroq urdi. 0 ‘tkinchilardan biri o‘z qulog'iga ishorat qilib, jilmayib, dedi: «Tosh bitgan! Ichkariga marhamat qila bering!» U y sohibining karligini birdan eslab, kulib, qo‘ydi-da, ichkari kirdi. Egasi tashlab ketgan hovlidek, yowoyi o‘tlar bilan qoplangan, og‘ir jimjitlik hukm surgan katta hovli o‘rtasida bir nafas to‘xtadi. Atrofga bir qarab, keyin tomida qaqqaygan quvurdan burqib tutun chiqayot- gan, eski, lekin qo‘rg‘onday baland va mustahkam uyga qarab yurdi. Bir necha qadam qolganda, uyning haybatiga yarashmagan kichkina eshik ochilib, sopol ko‘za ko‘targan bir kishi chiqdi. Uning katta, yumaloq boshida kir taqya, egnida har joyi kuygan, turli dog‘lar bilan yiltiragan eski jomakor; ko‘zlari yoshlangan, jid- diy, salobatli yuzida olov yallig‘i jilvalangan, ko‘rkam soqolining oqi kir sarg‘ish tus oigan. Ellik yoshlarda bo'lgan bu ajoyib odam mashhur kimyogar va shoir Abdulahad edi. U yigirma yildan buyon tinmasdan yolg‘iz boshiga bu yerda kimyo ilmi bilan mashg‘ul 3 - 4 7 3 3 65 edi: turli moddalami qizitar, eritar, qo‘shar-ayirar, o‘z ilmi hunarining chuqur tilsimlarida taajjublanarli sabr, matonat va g‘ayrat bilan ishlar edi. Olov va har nav moddalaming ta’siri ostida ko‘zlari zaiflashgan, quloq- lari kar bo‘lgan edi. Begona yigitni ko‘rish bilan kimyogar qotib qoldi. Uning butun qiyofati allanechuk yomon o‘zgarib, chuqur noroziligini bildirar edi. Sultonmurod bunday odamlarning fe’lini yaxshi bilganligidan uning noroziligini tabiiy deb hisobladi, tez-tez yurib, kimyo gar qarshisida to‘xtab, samimiy ta’zim qildi. Kimyogar xira, namli ko‘zlaridagi istehzo bilan unga boshdan- oyoq razm solib, dilgir bo‘lganligini g‘alati, chuqur xo‘rsinish bilan ifoda etdi. — Faqiming ostonasiga ne maqsad bilan qadam bosdingiz? — sekin, lekin norozilik ohangi bilan so‘radi kimyogar. Sultonmurod qaddini rostladi. 0 ‘jar olimning ilti- fotini qozonish uchun quwayi nutqini ishga soldi. Tomoqlari qirilgunday, baland ovoz bilan dastlab kimyogarga madh-sano o'qidi, keyin o‘zini tanitib, qanday maqsad bilan kelganini so‘zladi. — Mashg‘ulotimga xalal berguvchilar bilan do‘st tutunmaymen, — yana ayni dag'al ohang bilan dedi kimyogar. — Taqsir, — dedi Sultonmurod ehtirom bilan, — biz shul toifadanmizki, ular ilm uchun chekilgan har qanday mashaqqat va mahrumiyatni hayotning ulug‘ ne’mati, deb bilurlar. Janoblari ilmi kimyoda zamo- namizning Ja’fari'dirsiz. Sizning har bir so‘zingiz biz kabi ilm gadolari uchun tilla va nuqradan afzaldir. Modomiki, tangri sizga benihoyat xazina baxsh etmish, bu kamina shogirdingiz saxovat yo‘lini tut- moqligingizdan umidvordir. Abdulahad kuyib siyraklashgan qoshlarini chimi- rib, indamasdan uzoqlashdi. Sultonmurod o‘jar kimyogarning qabul qilishidan umidi so‘nib, uning 1 Qadim arab kimyogari. 66 orqasidan qarab qoldi. Olim hovlining o‘rtasidagi chuqurga ko‘zachadan qoramtir-chirkin suyuqlikni ag‘dardi-da, yerga qaragan holda asta yurib keldi va boshini ko‘tarmasdan, birdan qandaydir sirli tovush bilan so‘radi: — Niyating xolis, kimyoga muhabbating, haqiqat- ga imoning barqarormi? — N e til bilan arz etay? — xitob qildi Sulton- murod. — Marhamat qil! Sultonmurod haddan tashqari quvonib, olimning ketidan uyga kirdi. Bu «kimyoxona» masjidning xona- qosiday katta, chorxari uy edi. Is bosgan shipida ikki joyda shaffof qog‘oz bilan qoplangan katta tuynuklar bo‘lganidan xona ichi qorong‘i emasdi. Tokchalarda, yerda har xil kattalikda va shaklda bo‘lgan sopol ko‘zalar, mis va temirdan har nav idishlar, g‘alati shishalar, katta-kichik hovonchalar, har turli temir-ter- sak qalashib yotardi. « Kimyoxona» ning to‘riga qator qurilgan baland-past o‘choqlar oddiy o‘choqlarga aslo o‘xshamas edi. Bir o ‘choqda gurillab olov yonardi. Dekchaga o‘xshash bir idishda nimadir burqib tu- radi... Sultonmurod o‘zini allaqanday bir tilsimot ichida sezdi. Kimyoning sirlarini tezroq fahmlashga orzusi qancha kuchli bo‘lmasin, sirli amaliyotga qancha oshiqmasin, lekin bironta idishga, bironta moddaga qo‘l tekkizishga botinmadi. Abdulahad esa go‘yo uni butunlay unutganday, «churq» etmasdan, jiddiy timirskilanadi; goh olovga qaraydi, goh burqigan mod- dani ternir asbob bilan kavlaydi, goh ularni qo‘shadi- da, bir chekkaga olib qo‘yadi. G o h chuqur o‘yga botib, keyin birdan harakatga kirib ketadi. Xovon- chada nimanidir tuyadi. Chamasi ikki soat shu tariqa sukutdan so‘ng Abdulahad bir chekkada qaqqayib, uning har bir harakatini ko‘zdan qochirmagan yigitning oldiga keldi. Kinoyasiz tabassum bilan unga qaradi. — Ilmi kimyo, — dedi u shivirlaganday, — ilmi 67 xufyadir, asrori g‘ayb' ilmidirki, nomahramning nazari mushkilotning haliga mone bo‘lishi mumkin. Bu bob- ning ustod komili Ja’fardan boshlab, bu zamonga qadar ozmuncha xaloyiq bu maqsad yo‘lida zahmat chekmagan! — Muhtaram ustoz, — dedi Sultonmurod yali- nib,— kaminaning niyati pokligiga zarra qadar shubha etmangiz. Bu qulbachchangizning murodi m a’rifatdir. Bundan o‘zga hech bir andisha uning ko‘ngil oinasiga aslo soya solmagandir. Yana bir nuqtani ishorat et- moqni lozim bilamenki, dunyoda uch nimarsa uch nimarsasiz qoim bo‘lolmagay: mol — betijorat, dav- lat — besiyosat, ilm — bebahs... Taqsir, bahs asnosida fikrlaming zarbalaridan haqiqatning chaqmog‘i yon- g‘usidir... Kimyogar bir qadar yumshaganday bo‘ldi. Ba’zi ilmlar haqida suhbatlashgandan keyin Sultonmurod- ning bir ko‘p ilmlarda bag‘oyat komil ekanini sezdi. Uning zehnining o ‘tkirligiga, ma’lumotining kengligi- ga o‘z ichida taajjublandi. Bu nodir qobiliyatning o‘tinchini qaytarishni axloqqa munosib ko‘rmadi shekilli, nihoyat, o‘z ilmining sirlarini ocha boshladi. Dunyoni tashkil etgan mashhur to‘rt unsur2 haqida qadim yunon va arab donishmandlarining fikrlarini tushuntirib, bu unsurlaming aslida vohid3 ekanligini, qandaydir bir javhar mavjud bo‘lib, hamma jismlar- ning suratlari unga bog‘liq ekanini, ham yetti sayyo- raga muvofiq tushadigan yetti modda mavjudligini, shu jumladan oltin— quyoshga, kumush— oyga, mis — Zuhra yulduziga... va hokazo mos kelishini bayon qildi. Kimyogarning so‘zi borgan sari sir pardasiga chuqurroq o ‘rala boshladi. U barcha m a’danlami ikki guruhga ayirdi. Birinchi guruhni nuqsonli, illatli mod- dalar deb atadi. Bu m a’danlamnig tabiatidagi illatni kimyo yo‘li bilan sug‘urib tashlab, ulami oliy darajaga ko‘tarish, ya’ni, masalan, simobdan kumush, misdan 1 O sm on sirlari. 1 Suv, havo, tu p ro q va o ‘t. ’ Birlik. 68 oltin yasamoq mumkinligini shavq va hayajon bilan so‘zlab ketdi. Bu fikrlar bilan Sultonmurod yaxshi ta- nish edi. Ammo kimyogar illatli moddalami oliy dara- jaga ko‘tarmoq uchun eksir degan bir nima kerakligi- ni ham uni hosil qilmoq uchun nimalar qilish zarurli- gi to‘g‘risida sir bilan to‘la m a’lumotni soatlarcha so‘zlagach, diqqat bilan tinglagan Sultonmurodning tinkasi quridi. Lekin o‘z ilmining sehriga berilgan ham misdan oltin yasash fikriga umrining gulini bag‘ishla- gan ajoyib olimning so‘zini kesishga botinmadi. Nihoyat, qaysi bir o‘choqdan keskin, noxush hid dimog‘iga urgach, kimyogar birdan qo‘zg‘alib, yugur- dida, moddalar ustida uzoq urinib qoldi. Sultonmurod bahsni yangilamaslikka tirishdi. Oqshom Abdulahad qumg‘on qaynatib, dasturxon yozdi. Shu uyning o‘zida, miltillagan sham nurida ular dam kimyodan, dam ilmi badi’‘dan gapirishib, non ham magiz bilan qorin to‘ydirdilar. Sultonmurod bu yerda bir qancha vaqt qolib, ustod bilan birga ishlab, eksiming siriga yaqindan voqif bo‘lish niyatida ekanligini so‘zlagach, kimyogar uning bu talabini hech bir e’tirozsiz qabul qildi. Ikkinchi kun yosh olim katta shavq va ruhlanish bilan kimyoga berildi. Moddalar ustida ishlarkan, qo‘llarini va kiyimlarini kuydirdi. Moddalarning o‘zgarishi haqida Abdulahad bilan soatlarcha suhbat- lashar, ba’zan talashar edi. Ishga qiziqqandan, tong otib, quyosh botganini sezmay qolardi. Shu tariqa o‘n besh kun bosim mashg‘ul bo‘ldi. U kimyo yo‘li bilan misni oltinga aylantirish xayolidan uzoq bo'lgani uchun kasb etgan m a ’lumotni keyincha o‘zi chuqurlashtirmoqqa yetarli hisobladi-da, nihoyat, kimyogar bilan ota-o‘g‘il kabi samimiy xayrlashdi. Vaqt peshindan oqqan edi. Sultonmurod shahar ichiga kirib borgan sayin uchragan amaldorlarning, navkarlaming harakatlarida, odamlarning ko‘zlarida, bolalaming yugurishlarida qandaydir o‘zgacha m a’no- ' G o 'z a llik ilm i, she’r va sa n ’a t nazariyasi. 69 ni seza boshladi. Hayotda favqulodda bir hodisa ro‘y berganiga ishondi. K o ‘m-ko‘k panjali qo‘llarini keskin sollantirib, ildam ketayotgan bo‘yoqchini to‘xtatib, so‘rashga tirishdi. Buyoqchi sabrsizlik bilan, dag‘algi- na qilib: «Ey, mullam, ulusning dardi ko‘p, qay birini aytayin!» dedi-da, yugurganicha ketaverdi. Sulton- murod hayajonlandi. Odamlar orqasidan ildam jo‘na- di. Halloslab, rangi o‘chib, Devonxonaga kelgach, bu yerda, maydonda qalin olomonni ko‘rdi. Aksari sha- haming har nav kosib-hunarmandlari ham atrofdan kelgan uzuq-yuluq kiyimli dehqonlar edi. Xalq qurol- siz edi, lekin ko‘zlarida yongan g‘azab, yuzlaridagi jid- diy qahrli ifoda uni portlashga tayyor dahshatli bir kuchga aylantirgan edi. Shaharlaming qamalini, katta- kichik janglami bir vaqtlar o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan Sultonmurod nogoh ichidan titrab ketdi. Olomon asabiy to‘lg‘andi. Havoda kuchli g‘ulg‘ula-suron to‘l- qinlanadi. Navkarlaming rangi o‘chgan. Ular xavfsi- ranib, ko‘zlari ola-qaroq bo‘lib, chetlanib yuradilar... Sultonmurod qo‘rqinchli suvning sayoz yerlarini oldin sinab, keyin chuqur tomonlariga ehtiyot bilan borgan suzuvchi kabi, olomon orasiga asta-asta kirib bordi. Ham m a amaldorlardan, soliqchilarning zulmidan, soliqlarning og‘irligidan shikoyat qilardi. Xalq bir ko‘p amaldorlarni barala haqorat qiladi, qarg‘aydi. — X o ‘ja Abdullo, X o ‘ja Qutbiddin, Nizomiddin Baxtiyorlar chiqsin qoshimizga! — qichqiradi yuzlar- cha ovoz... Aftidan yuvosh ko‘ringan bir m o‘ysafid yig‘i-sig‘i bilan Sultonmurodga shikoyat qildi: «Podshoh musul- mon, vazirlar musulmon. Lekin bunchalik jabmi koflr ham o‘z eliga ravo ko‘rmaydi. Yurtdan insof-adolat ko‘tarilgan! Shariat xor! Xonavayron bo‘ldik!» Sultonmurod titrak lablari bilan unga taskin berarkan, juldur kiyimli, qahrdan yuzlari tirishgan bir dehqon quloqlari ostida hayqirdi: «To‘g‘onbekni qo‘limizga topshirmagunlaricha, bu yerdan ketmaymiz!» — Qaysi T o ‘g‘onbek, birodar? — yelkasidan turtib so‘radi Sultonmurod. 70 — Yangi tug‘ilgan itlardan... Bilamiz, T o ‘g‘on- bek! — Sultonmurodga qaramasdan, to‘lqin ichida yo‘qoldi dehqon. Sultonmurod qaynagan olomon ichida turtki yeb, bosilib, ezilib, uzoq yurdi. Haqorat, g‘azab alam bi- lan aytilgan uzuq-yuluq gaplardan bu g‘alayonning asli sababini uqib ola bildi: podshoh va bir ko‘p vazir- lar Hirotni tark etishi bilan zakot ishlarini idora qiluv- chi X o ‘ja Abdullo, X o ‘ja Qutbiddin, Nizomiddin Baxtiyor va hokazo ma’murlar, o‘z bilgilaricha, xalq- qa yangi soliq soladilar. Xazina uchun emas, o‘z foydalari uchun yig‘moqchi bo‘lishgan soliqni vaqt g‘animatda mumkin qadar tez undirishga jadal qiladi- lar. Buning uchun eng qattiq va chirkin choralar qo‘llaydilar. Bundan tashqari, ular fuqaroga har xil jabr-sitam ko‘rsatib, uning haq-huquqlarini poymol etadilar. Zamon olimlarining saromadi bo‘lishgagina intil- gan Sultonmurod shu vaqtgacha xalq tirikchiligidan uzoq yashar, uning dardlariga begona edi. Uning butun fikri ilmiy nazariyalar samosida, qalin kitob- larning changlari orasida, olimona munozaralaming so‘z maydonida parvoz qilardi. Xalq kim, u nima bilan tirikchilik qiladi, nima o‘ylaydi, dardi nimada, o‘z mushkilotlarini qanday hal etadi — mana buning singad masalalami aslo o‘ylab ko‘rmagan edi. Uning e’tiqodicha, xalq ilmga begona insonlardan iborat bir guruh edi. U ilm orqasida raso inson bo‘lish mumkin- ligiga ishonganidan, xalqni har yerda, har ishda jahlning qurboni, deb tushunar edi. Uning bu qarash- lari, qanoatlari hozir xalq bo‘roni ichida ost-ust bo‘ldi. Katta, favqulodda voqea qarshisida inson har narsani unutib, yolg‘iz shu voqeaning hayajoni, sezgisiga berilganidek, yosh olim ham butun vujudi bilan xalq fikriga, xalq dardiga qiziqdi. U dahshatli suron ichida, kuchli hayajonda bo‘lishiga qaramay, isyonning sabablarini muhokama qildi va ichida shunday qaror- ga keldi: «Xo‘ja Abdullo, X o ‘ja Qutbiddin kabi oliy vazifador ham ilmdan bahramand zotlar o‘z nafslari, 71 xudkomliklari1 uchun fiiqaroga bu daraja zulm-sitam qilibdilar. Aslida, johillar ulardir. Filhaqiqat, insoni komil bo‘lmoq uchun ilmdan o‘zga yana bir ko‘p sifatlar kerak emish. Undog‘ zolimlarga har nechuk jazo ham ozdir!» Xalq, kuchli yer bilan chayqalgan dengiz kabi, bir- dan qo‘zg‘aldi. Sultonmurod o‘zini chetga olmoqqa tirishsa ham, xalq to‘lqini uni surib ketdi. Devonxona eshigida dahshatli shovqin, ur-yiqit boshlandi. To‘lqin katta hayqiriq bilan ichkariga intildi. Keng daraxtzor sahnga yoyildi. Mahkamadagi xonalarga yuzlarcha toshlar g‘izillab uchdi. Odamlar shovqin bilan xonalar ga yopirildilar. Darichadan X o ‘ja Abdullo o‘zini uloq- tirib, daraxtzorlar ichiga yugurdi. Orqasidan toshlar g'izilladi. Mana, u bir zum qotib boshini ushladi — oq salla qip-qizil qonga bo‘yaldi. Olomon hayqirib, chuwos solarkan, yarador amaldor yiqila-qo‘pa daraxtlar orasida g‘oyib bo‘ldi. Olomon endi X o ‘ja Nizomiddin Baxtiyomi la’natlab, to‘rt ko‘z bilan hamma yoqni qidira boshladi. Lekin to'polonning boshlang‘ichidayoq uyga borishga qo‘rqib, qaysi bir madrasa orqali yo‘lni chap berib, qaergadir yashiringanini habardor odamlar bildirishgach, xalq yana chuwos ko‘tarib la’natladi. Namoz asrga yaqin olomonning g‘azabi asta-asta sovuna boshlab, bir qismi tarqaldi. Isyonchilaming boshqa bir qismi yana qaysi bir amaldoming uyi oldi- da g‘avg‘o ko‘tarish uchun, zug‘um bilan bir yoqqa jo‘nadi. Tiqilinchdan, shovqindan ancha charchagan edi, olomon ichidan surilib chiqib, o‘z madrasasi tomon ketdi. Namozni tark qilmaslik uchun yo‘lda, bir masjidda asr namozini ado etib, shomdan keyin madrasaga keldi. Taassurotini so‘zlashga oshiqib, Zayniddin hujrasiga o‘zini urdi. Lekin do‘stini top- masdan, Aloiddin Mashhadiy hujrasiga o‘tdi. Shoir barmoqday shamning xira nurida, har vaqtdagi kabi, taqir po‘stakda o‘tirar, burchakda to‘ngakday og‘ir 'Y o lg ‘iz o ‘z m an fa a tin i k o 'zlo v ch i, o ‘zinigina sevuvchi. 72 cho‘kkan T o ‘g‘onbekka nimanidir miljinglar edi. 0 ‘choqda gurillab olov yonadi, qozonda et qaynaydi. T o ‘g‘onbekning yonida shishalarda may... Salom-alik qilishgandan so‘ng Sultonmurod hov- liqib so‘radi: — Eshitdilaringmi? — Nimani? — so‘radi Aloiddin. — Ajab voqealar bo‘lmoqda, xalqning haqiqat talab qiigan ovozidan butun Hirot larzada... — shavq bilan dedi Sultonmurod. — Eshitdik, — dedi Aloiddin qozonga telmurib. — Xalq emas, bir guruh hayvon na’ra tortmoqda! Sultonmurod titrab ketdi. Bu ojiz banda bilan bahs- lashmoqni foydasiz bildi-da, u T o ‘g‘onbekni achitdi. — Siz bir vazifada edingiz, — dedi u istehzoli kulib, — ammo uning na ekanini bizdan pinhon tutardingiz. Alhamdulillo, bukun bilib oldik... Maslahatim shulki, bukun shaboxun1 urib, o‘zga biron go‘shaga chekiling! — Ulusga ne yomonlik qilibmiz? — beparvolik bilan so‘radi To‘g‘onbek. — Ulus, — javob berdi Sultonmurod tanbehlovchi ovoz bilan. — X o ‘ja Abdullo Xatibning boshini yordi. Sizning ismingizga la’nat toshlari otdi! T o ‘g‘onbek garchi vaziyatini ozgina bo‘lsin o ‘zgar- tirmagan bo‘lsa ham, tili kesilib, vahm bir sukutga ketdi. Aloiddin titrab, yarim yumuq ko‘zlari bilan Sultonmurodga o ‘qrayib qo‘ydi. — T o ‘g‘onbek o ‘zi bir tog‘, — dedi u jahl bilan, asabiy ravishda chiyillab. — Uning orqasida yana bir silsila tog‘lar bor!.. — Ishonamen, lekin xalqning qudratiga, bo‘roni- ga hech qanday tog‘ dosh kelolmas! — dedi-da, Sultonmurod keskin odimlar bilan chiqib ketdi. 'T u n p an asid a. 73 |