Atdd tüm Hakları Saklıdır 1970-ci İllərin Sovet Tarixşünaslığında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə Münasibət

Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 2018, 5 (16), ss.220-240 
Kerimli 
228 
Cümhuriyyətin müstəqil olmadığına diqqət çəksə də, bütün strukturları formalaşmış 
dövlət formasında vurğulayır.
19
Göründüyü kimi, Ə.Sumbatzadə sovet siyasi baxışlarının təsirilə yazdığı 
əsərdə qeyri-sabit mövqe sərgiləyir. Çünki əsər boyu müəllifin bir cümləsi digər 
ifadəsini təkzib edir. Birpartiyalı sistemin yazılmamış qanun- larına görə 
Ə.Sumbatzadə Azərbaycanda sovet quruluşundan əvvəl hər han- sı bir hakimiyyətin 
mövcudluğunu inkar etməlidir. Lakin tarixi hadisələrin obyektiv qanunauyğunluqları 
müəllifə siyasi prosesləri sıfırlamaq imkanı vermir. Məhz bu səbəbdən müəllif, 
tarixdən silməyə çalışdığı Azərbaycan Cümhuriyyətini yenidən xatırladır.
Partiya-dövlət nomenklaturasının göstərişi ilə 1970-ci illərdə kollektiv işlərin 
yazılması davam edirdi. Belə ki, 1973-cü ildə Azərbaycan SSR Elmlər 
Akademiyasının “Azərbaycan tarixi” kitabı nəşr edildi. Kitabın əsas hissəsi 
Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasına həsr olunmuş- dur. Müəllif 
kollektivi Zaqafqaziya Seyminin dağılmasından bəhs etməklə Cümhuriyyətin siyasi 
situasiyanın tələbilə yarandığını bildirir. Ümumiyyət- lə, müəlliflər Cənubi Qafqazın 
üç respublikasının müstəqillyini “Sovet Rusi- yası”ndan ayrılmaq cəhdi kimi 
qiymətləndirərək, Cümhuriyyətin qeyri-qanuni olduğunu nəzərə çatdırırlar, digər 
tərəfdənsə Azərbaycan hökumətini tam tərkibdə açıqlayırlar.
20
Cümhuriyyəti 
ziddiyyətli ifadələrlə vurğulayan müəlliflər, “Müsavat hökuməti”
21
adlandırdıqları 
Cümhuriyyətin dövlət aparatı şəklində formalaşdığını ortaya qoymaqla əvvəlki 
mülahizələrini inkar edirlər. Təzadlı mövqelərinə davam edən müəlliflər, hökumətin 
müstəqil olmadığını, fəhlə və kəndlilərin mənafeyinə zidd siyasət yeritdiklərini 
bildirir, ikinci tərəfdənsə əmək nazirliyinin təsisi və parlament komissiyasında torpaq 
layihəsinin aylarla davam edən müzakirəsindən danışırlar.
22
Müəllif kollektivi sovet 
hökumətinin qələbəsini Cümhuriyyətin fəaliyyəti və süqutuna bağlamaqla, milli 
hakimiyyəti əsas mövzuya çevirirlər.
Beləliklə, sovet tarixçiləri Azərbaycanda sovet hökumətinin qurul- ması 
tarixini yazarkən Cümhuriyyətin 23 aylıq fəaliyyətini təfsilatlı şəkildə diqqətə 
çatdırmşlar. Ümumiyyətlə, Cümhuriyyət tədqiqatın mahiyyətini təşkil etməsi ilə 
Rusiyanın işğalçılıq siyasəti ortaya çıxır. Məsələ ondadır ki, sovet doktrinasının 
tələblərinə əsasən Cümhuriyyət haqqında danışılmamalı idi, lakin müəlliflərin 
hadisələri xronoloji ardıcıllıqla təsviri Azərbaycan milli hökumətini əsərin motivi 
kimi vurğulayır. Əsər sovet hökumətinin qurulmasını deyil, Azərbaycan 
Cümhuriyyətinin tənqidi aspektdən təhlilini xatırladır. Bir sözlə, Azərbaycan Elmlər 
Akademiyasının təşəbbüsü ilə nəşr edilmiş “Azərbaycan tarixi” kimi mühüm 
19
A.S.Sumbatzade, Sosialno-ekonomiçeskie predposılki pobedı Sovetskoy vlasti v Azerbaydjane. 
1972, Nauka, Moskva, s. 185-213. 
20
Azərbaycan tarixi. 1973, Elm, Bakı, s. 124, s. 439. 
21
A. g. e., s. 152. 
22
A. g. e., s. 184. 

---