Aydin talibzadə

                 Öylə bir dalğa ki qorxunc, əsəbi. 
                 Bir əsər qalmadı şən gənclikdən,  
                 Kimsələr yox, nə gələn var, nə gedən...” 
    Sevda  yoxmuş... Xərabati məhv edilmiş... Xacə Nizam 
öldürülmüş... Kimlə danışsın, kimlə  dərdləşsin Xəyyam? 
Ünsiyyət qurtaranda yaşamağın mənası da itir.  
     Olum, ya ölüm? 
     Gözünə görünən teyflər, ilğımlardır Xəyyamın dostları... 
Sevdadır, ruhu o dünyadan uçub da gəlmiş, qoca şairin qəlbinə, 
sinirlərinə qonmuş... Bu, bir köç xəbəridir, Xəyyamı göylərə 
dəvət edər... Zavallı tablamaz buna... Ətrafda qızlar  şərqi 
deyərkən, xanəndə oxurkən Xəyyam qəlbini tutar, taxt üstünə 
uzanar və bir “ah” çəkərək ansızın ölər...  Bir gün Mehdi 
Məmmədov da eynən Xəyyam  kimi ürək ağrısından 

______________Milli Kitabxana_______________ 
298 
öləcək: yalnız bir “ah” çıxacaq dilindən... və bunu yalnız 
özgələr eşidəcək... Sənətlə  həyat sərhədinin qarışdığı 
nöqtə... 
     Mehdi  Məmmədov təqribən 6 aya hazırladı “Xəyyam” 
tamaşasını: 6 pərdəlik dramı üç hissəyə  yığdı  və  mətni 
misteriya, şəbih tamaşası variantı kimi görükdürdü səhnədə. O, 
Cavid mətnini dəyişmədi, ancaq çətin anlaşılan  ərəb-fars 
sözlərinin bəzilərini türk kəlmələrilə  əvəzlədi, Caviddən 
Cavidə azacıq  şeir  əlavələri etdi. Mehdi ədəbi-bədii mətnə 
həmişə böyük ehtiramla yanaşan rejissorlardan olub: sanıb ki, 
Yazı canlıdır, bütövdür, pakdır və ülvidir. Odur ki, Mehdi 
müasir dramaturqlarla ədəbi mətn urvatlı bir səviyyəyə çatana 
qədər işləyirdi; klassik pyeslərin mətnlərinə isə toxunmurdu. 
Bununla yanaşı o, özünə icazə verirdi ki, hərdən zəmanənin 
teatr dəbinə uyğun ixtisarlar aparsın. Amma Mehdi heç vaxt 
heç kimin yerinə heç nə yazmırdı; özündən əlavələr yazmırdı. 
Ona  əlavələr lazım olanda isə elə  həmən dramaturqun 
yaradıcılığına müraciət edirdi. Mehdi Məmmədov təkcə 
hansısa bir dramaturqun hər hansı bir pyesini tamaşaya 
hazırlamırdı. O, çalışırdı ki, dramaturqun pyesində 
canlandırdığı dövrü gətirsin səhnəyə. Ol səbəbdən Mehdi 
müəyyən bir klassik əsərə quruluş verəndə  əvvəlcə kiçik bir 
tədqiqat işi aparırdı: öncə  əsri, qərinəni öyrənirdi, sonra 
dramaturqu. Və yalnız bundan sonra pyesi təhlil etməyi 
mümkün sayırdı. “Xəyyam”la da belə olmuşdu: o, Xəyyamın 
rübailərindən Xəyyamın fəlsəfəsinə, Xəyyamın fəlsəfəsindən 
Xəyyamın dövrünə bir pəncərə açmışdı. 
     Mehdi  Məmmədov Azərbaycan səhnəsində “Xəyyam” 
dramını fenomenal bir şəkildə  sərgiləməklə Azərbaycan 
poeziya teatrının ideal modelini, Şərq teatrının mümkün 
variantını yaratdı. O, pyesin emosional, diri kompozisiyalarını 
vahid bir üslub nizamında cilalayıb bütöv və son dərəcə 
suggestiv bir tamaşa qurdu səhnədə. Və elə buna görə  də 
ədəbiyyatşünas Məmməd Arifə elə  gəlirdi ki, çox yumşaq, 

______________Milli Kitabxana_______________ 
299 
plastik, şairanə, əlvan, romantik pritça, nağıl təəssüratı oyadan 
bu tamaşa “qranitdən yonulub”, yəni üslubca birətədir, tamdır. 
“Xəyyam” tamaşasında məhz zövq, miniatür qəşəngliyində, 
əruz ahəngində gözlənilən üslub və aktyorların ifasındakı 
həqiqi emosiya bu səhnə əsərini pafos və patetika “bataqlığına” 
yuvarlanmağa qoymurdu, ritorikanı “söndürürdü”. 
     Bilməm nə üçün mən bu tamaşaya baxmaya-baxmaya ona 
vuruldum, onu sevdim, hətta “Dəli yığıncağı”ndan da artıq 
sevdim.  Əgər yaşım imkan versəydi... və  mən o zaman 
“Xəyyam”ı  səhnədə görsəydim... və  əlimdə  səlahiyyətim 
olsaydı... mən Dövlət mükafatına “İblis”i yox, “Xəyyam”ı 
təqdim edərdim... Yəni “fələyin yazdığını mən poza bilsəydim 
həmən”...  
     Olum, ya ölüm? 
     Ölüm nəmənə, əlbəttə ki, olmaq...  
     “Xəyyam”dan sonra Şəfiqə  və Mehdi sevgisi ağızlarda 
gəzən bir dastan... Amma arada evlilik yox... Mehdi subaydır, 
yaraşıqlıdır və  qızlar, qadınlar ona heyran-heyran baxırlar, 
onunla bir kəlmə  kəsməkdən ötrü belə saatlarla Mehdinin 
küçəyə çıxmasını gözləyirlər...  
     Bu zaman Mehdi (1971-76-cı illər üçün) Azərbaycan Teatr 
Cəmiyyətinin (indiki Teatr Xadimləri  İttifaqının) sədri 
vəzifəsinə seçilir. Artıq oğlu Elçin rəssamdır, öz maraqlı həyatı 
və maraqlı sənət ideyaları ilə yaşayır. Onlar yenə əvvəlki kimi 
vaxtaşırı görüşürlər, söhbətləşirlər, zarafatlaşırlar və ayrılırlar. 
Bu məqamda Mehdinin sıx  əlaqə saxladığı insan qardaşı 
Teymurdur, Teymurun ailəsidir. Ömrünün bu mərhələsində 
Mehdinin məişəti, demək olar ki, bu ailə  tərəfindən 
tənzimlənir. Elə gün olmur ki (Azərbaycan Teatr Cəmiyyətində 
çalışarkən Mehdinin katibəsi Məlahət xanımın 
söylədiklərindən), Mehdi qardaşına zəng vurmasın. Teymurun 
oğlu teatrşünas  Əsəd də  hər gün əmisinin yanındadır, onun 
qulluğundadır. Amma Əsəd üçün Mehdi əmi yox, həmişəlik 
müəllimdir və o, bu gözəgörünməz sərhədi aşa bilmir... və heç 

______________Milli Kitabxana_______________ 
300 
buna cəhd də göstərmir. Hamı bir nəfər üçün, bir nəfərsə... 
sənət üçün... Azərbaycan üçün... 
     1971-ci ildə onu mayın 24-dən iyunun 10-na qədər Tiflis və 
Londona ezamiyyətə göndərirlər. Mehdi səfərdən dönən kimi 
aktrisa Firəngiz  Şərifovanı, yəni Abbas Mirzə  Şərişzadənin 
qızını, yanına çağırır və Firəngizə deyir ki, Şekspir Muzeyində 
onun atasının Hamlet rolunda şəklini görüb; odur ki, Firəngizi 
də Londona göndərmək istəyir. Az bir müddətdən sonra 
Firəngiz Şərifova da İngiltərəyə yola düşür. Bununla da Mehdi 
ilk dəfə sədr səlahiyyətlərindən yararlanıb Firəngiz xanım üçün 
qürrələnmək, fəxr duymaq imkanı yaradır və sanki teatr 
mədəniyyətinin Abbas Mirzə qarşısında mənəvi borcunu, 
qismən də olsa, qaytarmağa çalışır. Nəzərə alsaq ki, Sovetlər 
Birliyində kapitalist ölkələrinə getmək nə dərəcədə çətin bir iş 
idi, Mehdi Məmmədovun atdığı addımın dəyəri daha böyük 
masştablarda aşkarlanacaq. 
     Həmin bu 1971-ci ildə Mehdi baba olur: Elçinin ilk övladı 
Kərim dünyaya gəlir. Onun bu hadisəyə reaksiyası çox 
pozitivdir: o, sevinir və eyni zamanda bığaltı  qımışıb 
gülümsünür. Nə tez keçdi vaxt? Axı mən də hələ qoca deyiləm. 
     1971-ci  ildə Mehdi Məmmədov üç kitab nəşr elətdirir: 
birincisi 48 səhifədən ibarət monoqrafiyadır, Aleksandr 
Aleksandroviç Tuqanovun həyat və yardıcılığına həsr olunub; 
rus dilindədir. Mən artıq bir şünas kimi elə hesab edirəm ki, bu, 
Mehdinin  ən yaxşı  əsərlərindən biridir. Burada quru, dəqiq 
araşdırma və obyektiv qiymətləndirmə hər şeydən üstündür və 
Mehdi öz tədqiqat predmetinə  şəxsi münasibətini heç bir 
vəchlə önə çəkmir, yalnız faktları panoramlaşdırır. Görünür ki, 
bu monoqrafiya üzərində çalışarkən o, Moskva 
kitabxanalarından da mühüm tarixi məlumatlar toplayıb və 
Tuqanovun kimliyinə, onun həyat amalına Azərbaycan 
mədəniyyəti müstəvisində bir aydınlıq gətirib. Mehdi 
Məmmədovun bu monoqrafiyada açıqladığı faktlar yenidir;  
əsərin də konkret konsepsiyası var ki, buradan da Mehdinin 

______________Milli Kitabxana_______________ 
301 
milli məfkurəsi aydın oxunur. Mehdi tədqiqatının konsepsiyası 
ona  əsaslanır ki, Aleksandr Aleksandroviç Tuqanov öz 
dövrünün böyük romantiki olub və bir romantik, bir imitator 
qismində Moçalov, Şepkin, Lenski kimi dahi rus aktyorlarının 
sənət yolunu təkrarlamaq istəyib; istəyib ki, əyalətdə qazandığı 
uğurların  şöhrət dalğasında Moskvaya yenidən gəlsin, 
Moskvanı öz şöhrətilə yenidən “fəth eləsin” və  sələfləri kimi 
ad çıxarsın. Elə bu məqsədlə Tuqanov Moskvada Korşun 
teatrından ayrılıb, Rusiyanın  əyalətlərinə yollanıb və bir daha 
Moskvaya... qayıda bilməyib. Düzdür, Tuqanov əyalətlərdə  
əyalət səviyyəsi üçün heç də pis işləməyib, amma rus teatr 
mədəniyyətinin sayılıb-seçilən sənətçisinə çevrilməyib, 
əyalətdə batıb qalıb... gürcülərə lazım olmayıb, gəlib... yox, 
dəvət alıb Azərbaycana... və Milli Teatrın baş rejissoru olub... 
Tuqanovun bu həyat dönəmlərini danışa-danışa və 
səmimicəsinə danışa-danışa, onun rejissor kimi uğurlarını qeyd 
edə-edə, Azərbaycan teatr mədəniyyəti qarşısındakı 
xidmətlərini sadalaya-sadalaya Mehdi Məmmədov bu insan 
haqqında hər  şeyi yazıb, hətta yazmadıqları fikirləri də 
sətirlərarası boşluqlara doldurub, “bizimkilər və Tuqanov” 
mövzusunun həm pozitivlərini, həm neqativlərini gündəmə 
gətirib. 
     1971-ci ildə Mehdi Məmmədovun çapdan buraxılmış digər 
bir kitabı “Rejissor sənəti” adlanan dərslikdir. Mən hələ 
indiyəcən treatrşünas, aktyor, rejissor tələbələrə bu qədər 
gərəkli, bu qədər vacib və  sənət aləmində bu qədər ehtiyac 
duyulan ikinci bir dərslik xatırlamıram. Bu əsərində Mehdi 
rejissor sənətinin  əlifbasını yazıb, təcrübədə  mənimsədiklərini 
aydın bir dildə vərəğə köçürüb, konservləşdirib. Düzdür, onun 
fikirlərinin mayasında və  səliqəsində Vladimir Saxnovskinin 
1939-cu ildə  nəşr elətdirdiyi “Rejissorluq və onun dərs 
metodikası” əsəri dayansa da, burada heç bir plagiatdan söhbət 
gedə bilməz. Çünki Mehdi Məmmədov gətirdiyi iqtibaslarda 
dəqiqdir. Bir də ki Azərbaycan teatr mədəniyyəti tarixində  nə 

______________Milli Kitabxana_______________ 
302 
Mehdiyə  qədər, nə  də Mehdidən sonra belə bir əsər 
yaranmayıb. Bu dərslik rejissor peşəsinə yiyələnməyin sirlərini 
azəri türkcəsində açıqlamaq baxımından əvəzsizdir, unikaldır. 
     1971-ci ilin üçüncü kitabını Mehdi adlandırıb “İncəsənət və 
din”... Onu şəxsən mən Mehdi Məmmədovun “Estetika 
haqqında söhbətlər”inin davamı, özü də  məntiqi davamı kimi 
qavradım. Bu əsər də öz məna tutumuna, təhkiyə üslubuna görə 
xalis dərslikdir, o vaxtın marksist-leninçi fəlsəfəsinin ayrılmaz 
bir hissəsi sayılan ateizm fənni üçün nəzərdə tutulub. Mehdinin 
dərsliklər tərtibləmək, öz rejissor, pedaqoq təcrübəsini, teatrın 
tarixini anlaşıqlı bir tərzdə  məqalələrində, geniş  həcmli 
əsərlərində fiksə eləmək və, ümumiyyətlə, yazı-pozuya sonsuz 
həvəs göstərmək onun maarifçiliyinin əlaməti, təzahürüdür. 
Mehdi təfəkkür parametrlərinə görə,  əqidəsinə görə, milli 
təəssübkeşliyinə görə təpədən dırnağadək maarifçi idi və bütün 
ömrü boyu özünü bir maarifçi kimi aparırdı. Qüsursuz nitq, 
qüsursuz geyim, qüsursuz ədalar,  şairanə poza, yüksək savad 
və bu xalqı ayıltmaq, ona həqiqəti danışmaq yanğısı, istəyi 
Mehdini XX əsrin  əvvəllərində yaşamış Azərbaycan 
ziyalılarına bənzədirdi. Hərçənd onun tam, əsl maarifçi 
olmasından ötrü bu adama mübarizlik əmsalı çatışmırdı. Bir də 
Mehdinin öz personasına qarşı olan diqqəti, qayğısı, sevgisi bu 
maarifçiliyin müxtəlif  əməli aspektlərdə gerçəkləşməsinə yol 
vermirdi. Mehdi öz Komandor səsiylə maarifçiliyini ağ 
səhifələrə “pıçıldayırdı”, ya da obrazlarda eyhamlaşdırıb, 
məxfiləşdirib latent formalarda səhnəyə  çıxarırdı. Onun 
maarifçiliyində heç bir siyasi-ideoloji etiraz yox idi və bu 
maarifçilik lokal bir sahə ilə məhdudlaşırdı. 
     20  (köhnə tarixlə 10-u) mart 1973-cü il Azərbaycanda 
avropatipli peşəkar teatrın 100 illiyi tamam olurdu. Bu məsələ 
Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin 
birinci katibi Heydər  Əliyevin  şəxsi nəzarətində idi və o, 
maarifçilik qanadlarında Azərbaycana gəlmiş bu qutlu tarixi 
böyük təntənə ilə, yüksək meyarlara uyğun bir dəbdəbə ilə 

______________Milli Kitabxana_______________ 
303 
qeyd etməyi planlaşdırırdı. Ona görə  də respublikada bu 
istiqamətdə  gərgin iş aparılırdı  və  nəticənin tam uğurlu 
olmasından ötrü Dövlət səviyyəsində keçiriləcək son yubiley 
tədbiri müəyyən qədər yubadılırdı. 
     25  mart  1973-cü  il.  Şəfiqə  Məmmədovanın ilk övladı, 
Mehdininsə üçüncü oğlu gəlir dünyaya... Ülvi! Vaxt ötəcək: bu 
cavan oğlan bir gün atasının adını özünə yazar təxəllüsü 
götürəcək və olacaq Ülvi Mehdi. Uşaqlıqda Ülvi dəhşətli 
dərəcədə böyük qardaşı Elçinə oxşayırdı; indisə  mən onu 
görəndə elə bilirəm qarşımda rəhmətlik Mehdi Məmmədovun 
özü dayanıb... boy, ədalar, səs, üz cizgiləri və gizlin, qəribə bir 
utancaqlıq... sanki Ülvi atasının başqa zamanda yaşayan 
dublikatıdır. 
     Bəlkə  də 1974-cü il Mehdi ömrünün ən çətin ilidir. Bu il 
haradasa, müəyyən istisnalarla, onun həyatında uğursuzluq 
zolağıdır, toplum içrə hörmətdən düşdüyü bir zaman kəsimidir. 
O, rəsmi  şəkildə yeni doğulmuş  oğlundan imtina edib, bu 
münasibətlə Milli Teatrda iclasa çağırılıb və özünü safa 
çıxarmaq üçün yalana əl atıb, “yalançı  xəstə” olub, həkimdən 
isə bu “xəstəliyə” bəraət qazandıran saxta arayış alıb, di gəl ki, 
dediyindən dönməyib. Həqiqətən, Mehdi bütün bunlara bir 
Komandor möhkəmliyilə dözüb, tab gətirib, meydandan 
qaçmayıb. Yəqin ki, bir 1936-cı il onun üçün belə  ağır 
keçmişdi, bir də 1974-cü il. Baxmayaraq ki, 1974-cü il mayın 
31-də  təzə istifadəyə verilmiş Lenin sarayında (indiki Heydər 
Əliyev sarayı) Azərbaycan peşəkar teatrının 100 illiyinə  həsr 
olunmuş təntənəli yubiley gecəsində teatrın bayrağını səhnəyə 
çıxarmaq etimadı Mehdi Məmmədova göstərilir. Bu, şərəfdir, 
seçilmişlərin seçilmişi olmaq deməkdir. Mehdi həmin axşam 
əskəri addımlarla, Komandor addımları ilə  səhnə önündə 
tribunanın qarşısından keçir və Azərbaycan KP MK-nın birinci 
katibi Heydər  Əliyev yaxınlaşıb Lenin ordenini teatrın 
bayrağına sancır və Mehdi Məmmədovla çox isti görüşüb 
səhnəyə çıxmış digər sənətşilərin də əlini sıxır. 

______________Milli Kitabxana_______________ 
304 
     Baxmayaraq ki, Milli Teatrın Moskva qastrollarından sonra 
Azərbaycan teatrının 100 illiyi ilə  əlaqədar SSRİ Ali Soveti 
Pəyasət Heyətinin 7 avqust 1974-cü il tarixli fərmanı ilə Mehdi 
Əsədulla oğlu Məmmədova SSRİ xalq artisti fəxri adı verilir. 
Çox mühüm həyat hadisədidir azərbaycanlı bir kimsə üçün... 
azərbaycanlı bir sənətçi üçün... və bu hadisənin 
gerçəkləşməsində  də yenə Azərbaycan KP MK-nın birinci 
katibi Heydər Əliyevin avtoriteti böyük rol oynayır. 
     Baxmayaraq ki, 1974-cü ilin 22 noyabrından Mehdi Opera 
və Balet Teatrında quruluşçu rejissor vəzifəsinə bir daha işə 
götürülür. 
     Bəs  əgər elə isə  mən niyə 1974-cü ili Mehdi ömrünün ən 
çətin illərindən biri kimi qələmə verirəm? Tələsməyin, hər şey 
birmənalı anlaşılmaz.  İki hissəli “İnsan” mənzum faciəsinin 
Milli Teatrda hələ  məşqləri gedərkən Mehdi “Bakı” axşam 
qəzetinin müxbirinə intervyu verib deyir: 
“Əsərin məziyyəti 
onun ideya-estetik dəyərindədir  (xahiş olunur məntiqi dəqiq 
izləyin - A.T.). İnsanı bir neçə  dəfə oxumuşam. Diqqətimi cəlb 
edib. Çünki müasirlik baxımından çox əhəmiyyətlidir (Mehdi öz 
estetik bilgilərindən kənara sapmır; müasirliyi estetik kateqoriyalar 
siyahısında bəlkə  də birinci yerə qoyur - A.T.)... İstər  İsrailin 
təcavüzkar basqınları, istərsə də Çili xuntasının eybəcər sifəti bu 
və ya digər mənada faşizmi xatırladır  (Sovetlər imperiyasında 
staqnasiya dövrünün xarici siyasəti: pis nə varsa, İttifaq sərhədindən 
o üzdədir - A.T.). Səməd Vurğunun “İnsan” pyesində xeyirlə 
şərin, ağılla qılıncın mübarizəsi göstərilmişdir. Düzdür, əsərdə 
bəzi bədii kəsirlər nəzərə çarpır. Lakin bunlar çox cüzidir. 
Pyesdə bir sıra dəyişikliklər aparılmış, ixtisarlar edilmişdir. 
Bunun  əvəzinə  şairin  ədəbi irsindən bəzi  şeir parçaları pyesə 
əlavə olunmuşdur”.
219
  Mən birinci dəfədir ki, Mehdini bu cür 
könülsüz, boğazdan yuxarı danışan, nitqinə laqeyd görürəm. 
Sanki onda heç bir coşqu, emosiya yoxdur. Birdəfəlik qəbul 
eləyək ki, Mehdi S.Vurğun mətninin son dərəcə zəif olduğunu 
bilirdi. Onda bu pyesi niyə götürmüşdü? Teatrın 100 illik 
yubileyinə görəmi, qarşıda gözlənilən Moskva qastrollarına 
görəmi? Bəlkə Mehdi “İnsan”ı faşizm üzərində  qələbənin 30-

______________Milli Kitabxana_______________ 
305 
cu ildönümünə ithaf eləmək istəmişdi? Olmaya maddi ehtiyac 
onu buna sövq eləmişdi? Bəlkə Mehdi elə öz arzusunu 
gerçəkləşdirmişdi? Bu sualların heç birinə  dəqiq cavab bula 
bilmədim.  
     Yaxşı, onda bəs problem nədədir? 1974-cü il martın 1-də 
“İnsan” tamaşasının premyerası seyçilərə göstərilir. Hələ 1945-
ci ildə  Ədil  İskəndərov bu pyesdən imtina etmişdi və digər 
rejissorların
220
 quruluşunda hazırlanmış eyniadlı tamaşa, hətta 
bütün rolların truppada bir nömrəli aktyorlara tapşırılmasına 
baxmayaraq, son dərəcə uğursuz alınmışdı. Mehdinin də, yəqin 
ki, bundan xəbəri vardı. Digər tərəfdən Mehdi öz şəxsi 
yaradıcılığından bilirdi ki, müharibə mövzusu ona çətinliklə 
ram olur. Sübut “Gənc qvardiya”nın, “Uzaq sahillərdə”nin 
səhnə taleyidir. Hər iki tamaşa Azərbaycan teatr mədniyyətində 
pozitiv qarşılansa da, qədərincə tutarlı iradlara məruz qalmışdı. 
Odur ki, Mehdi “İnsan” pyesinə müraciət etməklə başa düşürdü 
ki, müəyyən qədər riskə gedir. Başqa bir yöndən isə II Dünya 
Savaşında sovet xalqlarının qələbəsinin 30 illiyini qutlamaq 
baxımından bu pyesin repertuarda yeri vardı  və  mən elə 
fikirləşirəm ki, S.Vurğunun “İnsan”ı Moskva qastrolları 
ərəfəsində teatra yuxarıdan sifariş edilmişdi. Bir məqamı da 
hökmən vurğulamaq istərdim: “İnsan” pyesi Mehdinin özünü 
də maraqlandırırdı, xüsusilə  də  əsərin qəhrəmanı filosof 
Şahbaz. Mehdi Şahbaza, heç şübhəsiz ki, Fedya Protasovun, 
Xəyyamın XX əsrin qlobal kataklizmləri müstəvisində peyda 
olmuş invariantı kimi yanaşırdı  və haradasa onu müharibə 
çağının Hamleti bilirdi. 
     “Qalib  gələcəkmi cahanda kamal?” sualına cavab axtarırdı 
Şahbaz. Bunu “olum, ya ölüm” sorusunun yeni təzahür 
modifikasiyası saymaq mümkünmü? Qalib gələcəksə, olum! 
Yox, ölüm! Paralel məntiqidir. Deməli, Mehdi öz getdiyi 
yolundan dönmür, hamletizmdən dönmür, öz fikirlər 
paradiqmasına, öz estetikasına, öz üslubuna xəyanət eləmir. 
Əslində, Mehdi bir rejissor kimi, bir düşünər kimi hamletizm 

______________Milli Kitabxana_______________ 
306 
xətti üzrə addımlamaqla “insan mövcudluğunun mənası”nı 
aşkarlamağa, dərk etməyə  və tamaşaçılara anlatmağa bir 
Hamlet ehtirası ilə çalışırdı və çalışa-çalışa bilirdi ki, bu məna 
bir ilğımdır, bir kabusdur. Bunu bilə-bilə Mehdi inadla öz işini 
davam etdirirdi və istəyirdi ki, “İnsan” onun nə “Canlı 
meyit”indən geri qalsın, nə  də  Xəyyamından. Ol səbəbdən 
Mehdi trafaret bir mövzuya yeni baxım bucağı tapmaq 
niyyətilə  oğlu Elçinə müraciət etmişdi. II Cahan savaşının 
kolliziyalarını, faşizmin mahiyyətini, qəhrəmanlıq 
mübarizəsinin stixiyasını musiqi obrazlarında idealcasına 
çalmış Dmitri Şostakoviçin simfoniyasından yararlanmışdı. Və 
əlavə olaraq bəstəkar Adil Bəbirova musiqi sifariş eləlmişdi: o, 
“İnsan”ın  əsas personajlarından biri Səhərin yazdığı “Hicran 
nəğməsi”nin real müəllifi olmalıydı.   
     Tamaşanın rəssamı Elçin Məmmədov pyesin hadisələr 
məkanını döyüş meydançası kimi müəyyənləşdirmişdi və 
səhnəyə müharibə dövründə tank əleyhinə istifadə edilən 
görünüşcə zorba “kirpi” modellərini düzdürmüşdü. Ortada isə 
guya ki pyesin personajlarından biri Valentinin (S.Pzayev) 
yapdığı “Qardaşlıq” monumenti ucalırdı. Bu monument həm 
cəbhəni eyhamlaşdırırdı, həm də müharibə qurbanlarının 
ziyarət yerini bildirirdi. Pyesin epizodları “montaj” prinsipilə 
monumentin gah bir, gah da o biri tərəfində  işıqlandırırlırdı. 
Yaşar Qarayev tamaşanın tərtibatının ona güclü emosional təsir 
göstərdiyini gizlətmirdi: “Rəssam təkcə bir neçə detalı dəyişir 
və “qardaşlıq abidəsi” Osvensimin (Auşvits - A.T.) bir 
parçasına, kamalın həbs olunduğu məhbəsə çevrilir. Bu məhbəs 
boşluqdan və  rəmzi bir məhəccərdən ibarətdir. Burada qapı, 
pəncərə (çıxış yolu!) yoxdur. Qaranlıq boşluq, tutqun, sərt fon, 
tünd rənglər burada ağlın məhbəsdə  çırpındığını ifadə edir. 
Yaxşı ki, rəssam  ştampa çevrilmiş, standart, zolaqlı  məhbəs 
geyimlərindən qaçmış, əsirləri adi əskər paltarında saxlamışdır. 
Həmçinin “canlı tonqal” epizodu da əşyasız boş  səhnədə 
cərəyan edir. İnsandan və  işıqdan (alovdan) başqa burada heç 

______________Milli Kitabxana_______________ 
307 
nə yoxdur (“Gənc qvardiya” tamaşasından oxşar səhnəni 
xatırlayın - A.T.). Səhnənin dərinliyində bütün tamaşa boyu 
görünməkdə davam edən ovcu kitablı üç əl gah imdad rəmzinə, 
gah igidliyi bir estafet kimi daşıyan və irəli aparan dost əllərin 
birliyinə, gah da yumruqla kitabın, qələmlə qüvvətin birliyinin 
ifadəsinə çevrilə bilir”.
221
 Bu təsvirdən tamaşanın reallığı 
görünür.  Əsərin, obrazların təhlil müstəvisindən isə dövrün 
ideoloji demaqogiyası boylanır. Amma heç kəsin bu 
demaqogiyada məqalə müəllifini suçlandırmağa ixtiyarı 
yoxdur. “İnsan”ı müasir monumental üslubda düşünülmüş 
fəlsəfi-şairanə bir tamaşa kimi tanıtdıran Yaşarın məqaləsindən 
təqribən üç ay sonra Moskvanın “Pravda” qəzetinin müxbiri də 
“İnsan” barəsində pis rəy söyləmir, fikirlərini cəmi altı 
cümləyə  sığışıdırır, rejissor işini, tərtibatı, musiqini və bir də 
Şahbazın arvadı  Səhər rolunun ifaçısı Hökümə Qurbanovanı 
tərifləyir, tamaşanın həm teatra xas poetik-romantik ənənəni 
inkişaf etdirdiyini, həm də müasir rejissorluq vasitələrinin 
mürəkəb kompleksi üzərində qurulduğunu bəyan edir.
 222
    Nə 
qutlu bir məqam. 
     “İnsan”ın respublika mətbuatında böyük eyforiya dalğası ilə 
qarşılanması
223
 heç də tamaşanın tam həqiqətini əks etdirmir və 
ilk növbədə, siyasi-ideoloji motivlərlə, ikinci növbədə isə 
Səməd Vurğunun imicilə, bu şairə olan xalq sevgisilə izah 
olunur. Teatrşünas  İ.Rəhimli  əbəs yazmır ki, Mehdi 
Məmmədov “əsərin ümumi dramaturji naqisliklərini dəf edə 
bilmədi. Lev Tolstoyun “Canlı meyit”, Cavidin “Xəyyam” 
kimi monumental tamaşalarının fonunda “İnsan” sönük və 
cansız görünürdü”.
224
 Çünki burada çoxlu söz və inandırmaq 
gücünə malik olmayan primitiv mübahisələr vardı. Söz, pafoslu 
ifadə bolluğu, qəhrəmanların  əməl xəttinin zəifliyi, 
mübarizənin nitq vasitəsilə eyhamlaşdırılması bu pyesdə 
aktyorların aktiv səhnə 
fəaliyyətinə qoşulmasını  
mümkünsüzləşdirirdi. Ona görə  də aktyorlar çox zaman, içi 
Mehdi Məmmədovun özü, Həsən Turabov (Şahbaz), Vəfa 

______________Milli Kitabxana_______________ 
308 
Fətullayevə (Dildar), Hamlet Qurbanov (Albert), Şəfiqə 
Məmmədova (Nataşa) və başqaları qarışıq, sözü, cümləni 
oynamaq, qiraətçiyə çevrilmək, emosiyanı göstərmək 
məcburiyyətində qalırdılar. 
     Mehdinin  yaxınları bunu ona söyləyirdilər. Xüsusilə  də 
Şəfiqə  Məmmədova.  Şəfiqə xanım Mehdinin Şahbazını  qəti 
şəkildə  bəyənmirdi və onun özünə deyirdi ki, sən bu rolda 
gülünc görünürsən. Lakin Mehdi bu irada bir elə  də ciddi 
yanaşmırdı. Çünki qəzet səhifələrində  çıxış edən  şünas və 
şünas olmayanlar yer-yerdən Mehdinin Şahbazını 
tərifləyirdilər, onun ifasını  Həsən Turabovun ifası ilə 
tutuşdururdular, hərəsinə bir cür yüksək qiymət verirdilər. 
Lakin Moskva qastrolları zamanı aydınlaşdı ki, Şəfiqə xanım 
öz tənqidi fikirlərində haqlı imiş. “Pravda” qəzetinin rəsmi 
rəyindən savayı teatr kuluarlarında, müzakirələrdə  “İnsan” 
tənqid olundu, hərçənd tamaşanın tərtibatının ünvanına bir 
kəlmə də mənfi fikir söylənilmədi. Aktyorlara iradlar bildirildi, 
səhnədə faşistlərin marionet kuklalar kimi təqdim edilməsi 
tənqid olundu. Əlbəttə ki, özünün 100 illik yubileyi 
münasibətilə Moskvaya qastrola getmiş bir teatrın bundan artıq 
tənqid edilməsi adi etika qaydalarına görə yol verilməz idi. 
Amma bir faktı mütləq demək lazımdır ki, “Məkr və 
məhəbbət”in, “Sən yanmasan” tamaşasının tənqidi fonunda 
“İnsan”ın tənqidi çox rahat və ağrısız qavranılırdı.  
     Mənim fikrimcə, 1974-cü ilin iyulunda Moskva səfərinə 
çıxmış teatr qastrol repertuarını düzgün formalaşdırmamışdı və 
qastrol tamaşalarının siyahısını  tərtib edərkən siyasi motivləri 
ön plana çəkmişdi, və bir də kimlərinsə marağını güdmüşdü. 
Mən indi də anlaya bilmirəm ki, niyə qastrol repertuarına Nəbi 
Xəzrinin aşkar zəif “Sən yanmasan...”  pyesi əsasında 
hazırlanmış tamaşanı daxil etmişdilər?  Şair Nəbi Xəzrinin 
ictimai mövqeyinə, vəzifəsinə, səlahiyyətlərinə görəmi? Niyə 
rejissor  Ə.Şərifovun “Zamanın hökmü” tamaşası Moskvaya 
aparılmışdı, Mehdi Məmmədovun “Canlı meyit”i isə  kənarda 

______________Milli Kitabxana_______________ 
309 
qalmışdı? Məgər Poqodin ruslara və inqilaba Tolstoydan daha 
yaxın idi? Məgər Leninin özü Tolstoyu rus inqilabının güzgüsü 
adlandırmamışdı? Niyə Mehdinin “İnsan”ını rəva bilib ruslara 
göstərmişdilər, “Xəyyam”ını isə evdə saxlamışdılar? Niyə 
Ə.Şərifovun köhnə teatr estetikasında,  Ə.İskəndərov üslubuna 
yaxın bir manerada quruluş verdiyi “Məkr və  məhəbbət” 
tamaşasını Tofiq Kazımovun “Aydın”ından üstün hesab 
eləmişdilər? Bu suallardan birinə  də cavabım yoxdur. Ancaq 
onu bilirəm ki, teatrın qastrol səfərinin repertuar siyahısını 
müəyyənləşdirən  şəxs yaltaq, qorxaq, intriqaçı, dar düşüncəli 
bir adam olub; fikirləşməyib ki, söhbət təkcə teatrdan, ayrı-ayrı 
şəxsiyyətlərdən yox, Azərbaycanın imicindən gedir. 
     Qəribə bir mənzərə yaranır: Azərbaycanın teatr aləmində 
hamı, hətta qəzetlərə palaz boyda tərifli məqalə yazmış 
Y.Qarayev də, M.Allahverdiyev də, N.Babayev də, gözəl 
bilirdi ki, “İnsan” Mehdinin “Canlı meyit”i, “Xəyyam”ı ilə 
müqayisədə  aşkar uğursuzluqdur. Onda niyə  bəs “İnsan”ı 
Moskvada oynanılmaq üçün məqbul saymışdılar? II Cahan 
Savaşının olayları ilə ilişikli olduğuna görəmi? Bəlkə kimsə 
Mehdinin imicinə  zərbə vurmağa, onun renomesini aşağı 
salmağa çalışırdı? Mehdi isə, təbii ki, özünə də, tamaşasına da 
arxayın idi və yaxınlarını dinləmirdi. Ol səbəbdən də tamaşanın 
qastrol repertuarı siyahısına salınmasına etiraz eləməmişdi. 
     Teatr  Moskvadan  qayıdır və başlanır  dedi-qodular... 
“Pravda” qəzetinin rəsmi məqaləsində “İnsan” tamaşası barədə 
ümumən müsbət rəy söylənilməsinə baxmayaraq hamı 
kuluarlarda Mehdinin uğursuzluğundan, tamaşanın Moskva 
sənətçiləri, Moskva tənqidçiləri tərəfindən qəbul 
edilmədiyindən danışır. Getdikcə bu söhbət şişir, şişir, böyüyür 
və Mehdiyə acı  məqamlar yaşadır. Bu azmış kimi o biri 
tərəfdən də Mehdinin pedaqoji fəaliyyətilə bağlı  əngəllər 
ortalığa çıxır. M.A.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət 
İnstitutunda (institutun 1974-cü ilə görə  rəsmi adı) sanki 
Mehdini ram edib “cilovlamaq”, özlərindən asılı  vəziyyətə 

______________Milli Kitabxana_______________ 
310 
salmaq istəyirlər, Mehdi ilə adi, sıravi müəllim kimi 
davranmağa, onun hər addımını izləməyə, hər işinə “mız 
qoymağa”, Mehdini gözdən salmağa, urvatsız eləməyə  
çalışırlar. Qəribədir, sanki 1974-cü ilin avqustundan 
noyabrınadək institut rəhbərliyi Mehdiylə bağlı  əmrlər 
verməklə  məşğul olub. Vəziyyəti tam təsəvvür etməkdən ötrü 
sənədlərin imzalanma tarixlərinə və məzmununa diqqət yetirin: