Ayələrin Tərcüməs(n)i

İNSAN NÖVÜNÜN İLK DƏFƏ YARADILIŞI

Mövzuya bağlı fərqli ayələrdən çıxan nəticəyə görə; insan növü amma bütün insan növləri deyil, yalnız bu anda yer üzündə yaşayan bu nəsil, başqa bir növdən, ya da hər hansı bir heyvan cinsindən təkamülləşərək törəmiş deyil. Bir başqa növün, dəyişən və təkamülləşən təbiətin təsiriylə bugünkü halına çevrilmiş şəkli deyil. Tam tərsinə, insanoğlu, uca Allahın torpaqdan yaratdığı bir canlı növüdür. Daha əvvəl içindəkilərlə birlikdə yer üzü və səma vardı. Amma insan yox idi. Sonra uca Allah, insan dediyimiz bu canlı növünün ilk cütünü yaratdı. Bu anda yer üzündə yaşayan insanlar işdə bu cütün uşaqlarıdır. Uca Allah belə buyurur: "Ey insanlar, həqiqətən, biz sizi bir kişi və bir dişidən ya-rattık və sizi xalqlar və qəbilələr etdik." (Hucurat, 13) "O sizi, tək bir nəfsdən yaratdı və özündən bərabər/yoldaşını var etdi." (Ə'RAF, 189) "...Adəmin vəziyyəti kimi onu torpaqdan yaratdı." (Al/götürü İmran, 59)

Bəzi təbiət alimlərin, müdafiə etdikləri növlərinə təkamülləşməsi nəzəriyyəsi və buna bağlı olaraq indiki vaxtda mübahisə et/müzakirə edilən insanın meymundan törəmiş olduğu tezisi və ya bəzilərinin iddia etdikləri kimi balıqdan təkamülləşmiş olması iddiası, qəti bir məlumata söykən/dözməyən fərziyyələrdən kənar bir şey deyil. Bu nəzəriyyələrin inkişaf etdirilməsi, tamamilə elmi şərh və qiymətləndirmələri bir əsasa söykəmə səyinə istiqamətlidir. Bu qiymətləndirmələrin göz qarşısında saxlanılması, qəti məlumata söykənən gerçəklərin göz qarşısında saxlanılması ilə ziddiyyət təşkil etməz. Hətta zehni imkanlarla da bu cür fərziyyələr ziddiyyət təşkil etməz. Çünki bunlar mövzuya bağlı nəticə və hökmləri bir səbəbə söykəmə cəhdindən kənara keç-mezler. İnşaallah: "Şübhəsiz, Allah qatında İsanın vəziyyəti, Adəmin vəziyyəti kimidir. Onu torpaqdan yaratdı." (Al/götürü İmran, 59) ayəsini təfsir etdiyimiz zaman mövzuya bağlı olaraq daha detallı məlumat təqdim edəcəyik.

İNSANIN RUH VƏ BƏDƏNDƏN MEYDANA GƏLMƏSİ

Uca Allah, insan deyilən bu canlı növünü, ilk dəfə yaratdığı andan etibarən, iki cüzün birləşməs(n)i, iki cövhərin tərkibi şəklində yaratmışdır. İnsan, bedensel maddənin və nəfsin və ruh deyilən mücərrəd cövhərin birləşməsidir. Bunların ikisi, yer üzündəki həyat sürdükcə bir-birlərindən ayrılmazlar. Bir-birlərinə yoldaşlıq edərlər. Sonra bədən ölər, diri olan ruh ondan ayrılar. Beləcə insan, uca Allahın qatına dönər. Uca Allah bu müddəti bu şəkildə dilə gətirər: "And olsun, biz insanı, süzmə bir palçıqdan yaratdıq. Sonra onu bir su damlası olaraq, müdafiə etməsi möhkəm bir qərar yerinə yerləşdirdik. Sonra o su damlasını bir embrion olaraq yaratdıq; ardından o embrionu bir dişlək et/ət parçası olaraq yaratdıq; daha sonra o dişlək et/ət parçasını sümük olaraq yaratdıq; beləcə sümüklərə də et/ət geydirdik; sonra bir başqa yaradışla onu tikdik. Yaradıcıların ən gözəli olan Allah, nə ucadır. Sonra bunun ardından siz həqiqətən öləcək olanlarsınız. Sonra siz həqiqətən qiyamət günü dirildiləcəksiniz." (Mu'minun, 12-16) (Bu ayələrin axışı içindəki "Sonra bir başqa yaradışla onu tikdik." ifadəsi diqqət çəkicidir.)

Aşağıya al/götürəcəyimiz ayəs(n)i kərimə də eyni mənas(n)ı vurğulamaqdadır: "Onu bir formaya soxub, ona ruhumdan üflədiyim zaman siz onun üçün dərhal səcdəyə bağlanın." (Sad, 72)

Bu ayəs(n)i kərimə isə, verdiyi mesaj baxımından digərlərindən daha açıqdır: "Dedilər ki: Biz yerdə yox olub getdikdən sonra, həqiqətən bizmi yenidən yaradılmış olacağıq? Xeyr, onlar Rəblərinə qovuşmağı inkar edənlərdir. Də ki: sizə vəkil qılınan ölüm mələyi, həyatınıza son verəcək, sonra Rəbbinizə çevirilmiş olacaqsınız." (Səcdə, 10-11) Burada uca Allah, kafirlərin, ölümdən sonra bədənin parçalarının bir daha dirilişə əlverişli olmayacaq şəkildə ayrılıb, orqanlarının çürüyərək yox olmalarına bağlı şübhələrinə, ölüm mələyinin canlarını al/götürəcəyini, onları idarəsində tutub bir tərəfə gedib itmələrinə icazə verməyəcəyini vurğulayaraq cavab verir. Bu halda itib gedən, çürüyərək həlak olan bədənləridir, nəfsləri deyil. Demək ki, insanın "öz"ü, bədənindən ayrı bir şeydir. İnsanların bədənləri torpağa qarışar toz olar gedər. Amma özləri, itib getməzlər, yox olmazlar. İnşaallah, yeri gəlincə, Quranın işığında, insan ruhunun həqiqəti üzərində detallı məlumat təqdim edəcəyik.

İNSANIN GERÇƏK ŞÜURU VƏ ƏŞYA İLƏ ƏLAQƏSİ

Uca Allah, insan deyilən bu canlı növünü yaratmış və onu şüur ilə təchiz etmişdir. Ona eşitmə, görmə orqanlarını və ürək bəxş etmişdir. Buna görə insan, anlayışa və düşünmə qabiliyyətinə malikdir. Bu qabiliyyəti sayəsində, müşahidə edə bildiyi əşya və hadisələri, içində olduğu anda var olan şeyləri, keçmişdə olanları, əşya və hadisələrin gələcəkdə al/götürəcəkləri forma və xüsusiyyətlərini qəbul edər/hisslər, özümser. Bu səbəbdən insan, bir şəkildə hadisələri əhatə etmə bacarığıyla təchiz edilmişdir. Uca Allah belə buyurur: "İnsana bilmədiyini öyrətdi." (Ələq, 5) "Allah sizi analarınızın qarınından heç bir şey bilməzkən çıxardı və ümid edilər ki şükr edərsiniz deyə eşitmə, görmə duyğularını və ürəklər verdi." (Nəhl, 78) "Və Adəmə adların hamısını öyrətdi." (Bəqərə, 31) Uca Allah, insan növü üçün, hər şeylə əlaqə qura biləcək və hər faktdan faydalana biləcək xüsusiyyətdə bir yaranma nəzərdə tutmuşdur. İnsanın bu varoluşsal qabiliyyəti əşya və hadisələrlə ünsiyyət qurmaqdan ya da əşyanı başqa şeylərə çatdırıcı bir vasitə vəsait olaraq istifadə etməkdən çox daha ümumi bir faktdır. Ki, biz insanın bu xüsusiyyətini, sənayedəki fövqəladə bacarığında və fikri metodologiyasında müşahidə edə bilirik.

Bu məzmunda uca Allah belə buyurur: "Sizin üçün yerdə olanların bütününü yaradan Odur." (Bəqərə, 29) "Özündən bir nemət olaraq göylərdə və yerdə olanların bütününü sizin üçün boyun əydirdi." (Casiyə, 13) Əşyanın insanoğlunun əmrinə verildiyini dilə gətirən bunun kimi bir çox ayəs(n)i nümunə göstərə bilərik.

İNSANIN PRAKTİK MƏLUMATLARI

Uca Allah tərəfindən insanoğluna bəxş edilən bu iki xüsusiyyət, yəni düşünmə, qəbul etmə gücü ilə varlıqları özünə boyun əydirən varoluşsal rabitə, üçüncü və fövqəladə bir başqa xüsusiyyətin meydana gəlməsi ilə nəticələndi. Buda insanın öz üçün məlumatlar və qavrayışlar hazırlaması, bunları əşya üzərində qənaət etmə mərhələsinə istiqamətli olaraq qiymətləndirməsidir. Fəaliyyət və objeler dünyasındakı varlıqlar arasında fəaliyyət göstərib varlığını və nəsilinin davamını möhkəmə istiqamətində onlardan faydalanmasıdır.

Məsələni bir az daha açacaq olsaq: Zehinini hər cür xarici faktordan soyutlayıp, tamamilə boş bir şəkildə insan deyilən bu yer üzü mənşəli, düşüncə və iradəsiylə hərəkət edən varlığa yönəltdiyin zaman, bir an üçün ilk dəfə onu müşahidə etdiyini, ilk dəfə onunla qarşılaşdığını düşünəcək olsan, bu canlı növünün bir tək fərdinin, bir canlı olaraq sərgilədiyi fəaliyyətlərdə, saysız və sərhədsiz qavrayış və düşünmə hərəkətlərini dövrəyə soxduğunu, bunları ağıllara durğunluq verən bir çoxluğa, geniş ölçülülüyə və müxtəlifliyə sahib olduğunu görəcəksən. Bunlar məlumatlardır. Bu məlumatların meydana gəlmələrinin, bir araya gəlişlərinin, bölünüş və birləşmələrinin baş faktorları insanın gözlə görülər və ya görülməz duyğularıdır. Ya da insanoğlunun bu sahədə fikri gücünün qənaətidir. Bu qənaət də ilk və ön cəhd ya da ard arda edilməkdədir. Bu reallığı bir insan həm öz üzərində, həm də başqasının şəxsində müşahidə edə bilər. Bunun üçün artıqdan bir xəbərdarlıq və istiqamətləndirməyə ehtiyac yoxdur.

Sonra bir dəfə daha adı çəkilən biliş və qavrayışlara baxdığında, bunların, bir hissəsinin insan ilə iradəyə bağlı hərəkətləri arasına girmələrinin uyğun olmadığını fərq edərsən. Yer/yeyər, göy, su, hava, insan və at anlayışları, "Dörd sayı cütdür." "Su axıcı bir maddədir." "Alma bir meyvədir." mənaları kimi faktları bu kateqoriyada qiymətləndirmək lazımdır. Bunlar, maddi objeler dünyası ilə, bizim duyul/eşidilərəmik və kavrayışsal faktlarımız arasında reallaşan təsir və reaksiyalar nəticəs(n)i ibarət olan/yaranan məlumatlardır. Nəfsimiz üzərində etdiyimiz müşahidələr/müşahidə edər nəticəs(n)i qəbul etdiyimiz (və "mən" sözcüyüylə ifadə etdiyimiz) məlumat ilə, ağıl vasitəçiliyi ilə qəbul edilən küllü varlıqlara bağlı məlumat da bu əhatə girər. Bu cür məlumat və qavrayışlar, bizdən yana bir iradənin meydana çıxması ya da bir hərəkətin sərgilənməsini tələb etməz. Tərsinə, bunlar yalnız, xaricimizdəki faktları bizə hikayet etməkdədirlər.

Az əvvəl işarə etdiyimiz bu cür məlumatların, tam əksinə bir başqa məlumatlar da söz mövzusudur. Söz gelimi deyirik ki: ortada gözəl və çirkin şeylər vardır. Edilməsi və edilməməsi lazım olan şeylər vardır. Yaxşılıq öz göstərilməsi lazım olan bir faktdır. Ədalət faktı gözəldir. Zülm çirkindir.

Başçılıq, vətəndaşlıqlıq, köləlik və əfəndilik anlayışları vardır. İşdə bu, düşünmə və qavrayış zəncirində, bizdən yana bir maraq/əlaqə söz mövzusu deyil. Biz yalnız, bunlarla məşğul olur, bunları əlaqələrimizdə istifadə edirik. İradəyə bağlı heç bir hərəkət bunların vasitəçiliyi olmadan gər-çekləşməz. Həyata bağlı üstünlüklərin və ünsürünün suveren olması üçün bunlara ehtiyac vardır.

Bununla söz mövzusu məlumatlar bizə, objeler dünyasında iştirak edən dəyişməz, bizimlə və qavrayışımızla asılılığı ol/tapılmayan faktları hikayet etməzlər. Necə ki, birinci kateqoriyaya girən məlumatlar baxımından vəziyyət bundan fərqlidir. Çünki bu məlumatlar və qavrayışlar, əməlin əhatəsinin xaricində deyil. İçimizdə, xarici faktorların nəticəs(n)i meydana gəlməzlər. Tam tərsinə, bunlar, bizim özümüzün hazırladığımız, iç hisslərimizin əvvəldən bizə ilham etdiyi, bu səbəbdən təsirli güclərimizin və funksiyaları hərəkət və iş olan orqanik alətlərimizin bir gərəyi olaraq bir şəkildə bizim üçün ibarət olan/yaranan məlumat və qavrayışlardır. Məsələn bəslənmə instinktimiz ya da artıma motivimiz, hərəkətə keçmə impulsu və uyğunlaşmadığı faktlardan qaçışı ilə, sevgi, nifrət, həsrət, meyl və arzu kimi duyğu şəkillərinin meydana gəlməsinə gətirib çıxarar. Ardından söz mövzusu duyğu şəkilləri bizi, adı çəkilən biliş və qavrayışları, gözəl, çirkin, lazımlı, gərəksiz, fərz, caiz növü qiymətləndirmələr etməyə məcbur edər. Bu qiymətləndirmələrin bizimlə xaricimizdəki objeler dünyası və onlar üzərində sərgilədiyimiz hərəkətlər arasındakı ünsiyyət müddətində vasitəçilik funksiyasını görmələriylə bizim bucağımızdan əməliyyat tamamlanar. Bunun işığında anlayırıq ki, bir sıra məlumat və qavrayışlara sahibik. Ancaq bunların praktiksiz heç bir dəyərləri yoxdur. (Buna praktik məlumatlar deyilir) Mövzunun bir nəticəyə bağlanması, detallı məlumat verilməsi, irəlidə uyğun bir yerdə reallaşacaq.

Ulu Allah, bu məlumat və qavrayışı, praktik mərhələsinə keçiş üçün bir təchizat olsun və bununla kainatda qənaətdə ol/tapılsın və bunun nəticəsində uca Allah, meydana gəlməsini dilədiyi bir şeyi reallaşdırsın deyə, bizlərə ilham etmişdir. Uca Allah belə buyurur: "Hər şeyə yaradılışını verən, sonra doğru yolunu göstərəndir." (Taha, 50) "Ki, O, yaratdı; bir nizam işində forma verdi. Təqdir etdi, beləcə yol göstərdi." (AL/GÖTÜRə, 2-3) Burada, varlığı kamala çatması istiqamətində bütün yaradılmışlar üçün nəzərdə tutulan ümumi bir yol göstəricilikdən danışılmaqdadır. Bu yol göstəricilik canlı növünü şüurlu və ya şüursuz olaraq varlığını qoruyub davam etdirəcək fəaliyyətlər və səylər içinə sürüyər.

Uca Allah, xüsusilə insanlar haqqında belə buyurur: "Nəfsə və ona bir nizam içində forma verənə, sonra ona fücurunu və ONdan çəkinməyi ilham edənə and olsun." (Şəms, 7-8) Bu ayəs(n)i kərimə insanoğlunun, uca Allahın fitri olaraq ilham etməsi nəticəs(n)i günah və təqvanı, etməsi ya da güdməsi lazım olanı və etməsi ya da güdməsi lazım olmayanı bildiyini ifadə edir. İşdə burada, praktik bir məlumat söz mövzusudur ki, insan nəfsinin xaricində bir məna ifadə etməz. Bəlkə də, günah və təqvanın nəfsə izafə edilərək danışılması ilə, toxunduğumuz bu incəliyə işarə edilməkdədir.

Uca Allah belə buyurur: "Bu dünya həyatı, yalnız bir oyun və ehtiraslı bir əylənmədiyər. Həqiqətən axirət yurdu isə, əsl həyat odur. Bir bilsədilər." (Ənkəbut, 164) Şübhəsiz, oyun həqiqəti söz mövzusu olmayan bir xəyaldan kənar bir şey deyil. Dünya həyatı da elə... Mövqe, mal, irəlilik, gerilik, başçılıq, vətəndaşlıqlıq kimi dünya həyatına bağlı faktlar, zehin xarici objeler dünyasında həqiqəti olmayan bir xəyaldır. Yalnız xəyal edənin zehinində bir yer qablarlar. Belə ki; bu faktlara bağlı olaraq zehin xarici objeler dünyasında olub bitənlər, yalnız insanın maddi aləmdə sərgilədiyi hərəkətlər və qənaətlərdir. Bu barədə insan fərdləri ilə vəziyyətləri arasında hər hansı bir fərq yoxdur.

Buna görə "başçı insan"dan gerçəkdə mövcud olan, onun insanlığıdır. Başçılığı isə yalnız bir qorxudur. "Birinin mülkü olan geyimi"ndən gerçək olan geyimdir. Birinin mülkü olması isə, xəyali bir faktdır. Zehinin sərhədlərini aşa bilməz. Bu ölçülər daxilində başqa faktları da qiymətləndirə bilərik.

İNSANIN DİGƏR VARLIQLARI ÖZ FAYDASINA İSTİFADƏ ETMƏSİ

İnsanı maddi aləmdə fəaliyyət göstərməyə yönəldən, maddə planındakı hərəkətlərlə əlaqədar olmasını təmin edən, işdə sözünü etdiyimiz bu məlumat və qavrayışlar silsiləsidir. Eyni şəkildə bu düşünmə və təsdiqləmələrin əhatəsinə, insanın, kamala çatma yolunda istifadə edə biləcəyi hər şeyi istifadə etməsinin lazım olduğunu təsdiqləməsi də girər. Digər bir ifadəylə, insanoğlu, mümkün olan hər səbəbdən özü üçün faydalanmağa, həyatını davam etdirmə məqsədinə istiqamətli olaraq istifadə etməyə inanar. Buna görə medde üzərində qənaətdə ol/tapılmağa, maddi vasitə və vəsaitlərdən faydalanmağa başlar. Bu alətləri də maddə üzərində istifadə edər. Məsələn bıçaq alətini kəsmə işində, iynəni tikiş işində, qab-kacak kimi şeyləri, maye maddələrin mühafizəsində, nərdivanı da dırmaşma üçün istifadə edər. Bunun kimi saysız nümunələr göstərə bilərik. Bunları birləşmə və ayrılmas(n)ı baxımından məhdudlaşdırmaq qeyri-mümkündür. Göz qarşısında saxlanılan məqsədlərə çatma, döyüşüm verilən hədəflərə çatmaq üçün istifadə edilən üsul və sənayelər ağıllara durğunluq verəcək ölçülərdədir.

Yenə bu səbəblə insanoğlu, bitkilər üzərində də müxtəlif qənaətlərdə ol/tapılar. Bununla üzərindəki qənaətləri nəticəs(n)i bir çox bitki növünü qida, geyim və sığınma sahəsində istifadə edər. Eyni səbəblə, heyvan növlərini öz həyatının mənfəəti istiqamətində istifadə edər. Heyvanların ətindən, qanından, dərisindən, tükündən, tükündən, yunundan, buynuzundan, nəcisindən, südündən, məhsulundan və bütün fəaliyyətlərindən faydalanar. Sırf heyvan növlərindən faydalanmaqla da kifayətlənməz. Əksinə, öz həmcinslərindən əlindən gəldiyincə faydalanar. Mümkün olduğunca həmcinsinin varlığından və bedensel fəaliyyətlərindən faydalanmanın yollarına baxar. Bütün bunlar, hər vaxt şahid olduğumuz və həqiqətindən şübhə etmədiyimiz hadisələrdir.

İNSANIN TƏBİƏTİ GƏRƏYİ MƏDƏNİ OLMASI

Bu qədər var ki, insanoğlu öz növünün, digər fərdlərinin, özünün onlardan gözlədiyi və ümid etdiyi şeyləri özündən gözlədiklərini, ümid etdiklərini görüncə onlarla uzlaşma yoluna getdi. Onlardan faydalandığı nisbətdə, özündən yaralanmalarına razı oldu. Bir sivilizasiya əldə etmənin, həmrəylik əsasına söykənən bir birlik halında yaşamanın zəruriliyinə hökm etməsi bu reallıqdan qaynaqlanar. Ayrıca bu vəziyyət insanı, hər haqq sahibinin haqqını ala bildiyi, nisbət və əlaqələrdə tarazlığın güdüldüyü bir ictimai sabitliyin lazımlılığına inandırdı. Biz buna "İctimai Ədalət" deyirik.

İnsanın, mədəni bir ictimailiyin və ictimai ədalətin lazımlılığına inanması, şərtlərinə özünü məcbur etdiyi bir qaçınılmaz nəticədir. Sözünü etdiyimiz bu məcbur etmə olmasaydı, insan heç bir zaman belə bir mühakiməyə çata bilməzdi. İşdə: insan təbiəti gərəyi mədənidir. "İctimai ədaləti lazımlı görər" sözü ilə nəzərdə tutulan, budur. Çünki bu vəziyyət, az əvvəl sözünü etdiyimiz istifadə etmə, məşğulluq etmə reallığının doğurduğu bir nəticədir. İnsan bu nəticəyə mühitin məcbur etməsi ilə vara bilmişdir. Necə ki insan bir başqasına qarşı gücləndikcə ictimai həmrəylik və ictimai ədalət faktı buna bağlı olaraq zəifləyər. Güclü olan, zəif olan kimsə haqqında bu lazımlılığı yerinə yetirməməyə başlar. Biz bu reallığı, zəif xalqlarla güclü beynəlxalqındakı əlaqələrdə müşahidə edə bilərik. Tarix də, sivilizasiya və azadlıq çağı olaraq xarakterizə edilən günümüzə qədər hamı/həmişə bu reallıq istiqamətində inkişaf göstərmişdir.

Bunu bu ayələrdən də qəbul edə bilərik: "Çünki o, çox zalım, çox cahildir." (Əhzab, 72) "Həqiqətən, insan, eqoist və həris olaraq yaradıldı." (Məaric, 19) "Gerçək budur ki, insan çox zalımdır, çox nankordur." (İbrahim, 34) "Xeyr: həqiqətən insan, danlaq. Özünü müstağni gördüyündə." (Ələq, 6-7)

Əgər ictimai ədalət faktı, insan təbiətinin ilk gərəyi olsaydı, cəmiyyətlər səviyyəsində əlaqələr ümumiyyətlə ədalətə uyğun inkişaf göstərərdi. Əmək bölgüsündə gözəllik, məmnuniyyət əsas alınardı. Fərdlərin bərabərliyi qanunu güdülərdi. Halbuki, müşahidə edilən reallıq bunun əksinəni göstərməkdədir. Bu günə qədər gördüyümüz; qüdrət və qalibiyyətin fonksiyoner olduğu, üstün və güclü olanın istəklərini zəif olana qəbul etdirdiyi, qalibin məğluba liderlik etdiyi; onu arzu və məqsədlərinə çatmaq məqsədiylə istismar etdiyidir.

İNSAN NÖVÜNÜN FƏRDLƏRİ ARASINDA İXTİLAF ÇIXMASI

İnsanın doğuşdan başqasını öz xidmətində istifadə etmə meylində olmasına, insan fərdləri arasındakı, yaradılış, bölgə, ənənə və buna bağlı olaraq əxlaqi quruluş fərqliliklərindən qaynaqlanan zəruri ixtilaflar əlavə olununca, zəruri ixtilafların güclülük və zəiflik vəziyyətinə görə, sağlam bir cəmiyyətin sahib olduğu ictimai ədalət qanunundan sapmalar, buna bağlı yeni ixtilaflar ortaya çıxar. Buna görə güclü olan zəif olandan daha çox faydalanmağa başlar. Qalib olan, artıq məğlub olanın özündən faydalanmasına icazə vermədən ondan istifadə etmənin yollarını axtarar. Buna qarşılıq zəifləyər və məğlublar da zəif və məğlub olaraq qaldıqları müddətcə hiylə, sui-qəsd və aldatma yolunu məbləğlər. Özləri də gün gəlib gücə və qalibiyyətə çatdıqlarında, özlərinə zülm edənlərə ən şiddətli bir intiqamla cavab verərlər. Bu cür ixtilafların baş göstərməsi, bir növ hercümerce, alt-üst meydana gələ gətirib çıxarar. Bunun sonu da heç şübhəsiz insanlığın həlakı, fitrətin yox olması, xoşbəxtliyin bir daha geri gəlməyəcək şəkildə itib getməsidir.

Bu ayələr, bizim vurğuladığımız bu reallığa işarə etməkdədir: "İnsanlar tək bir ümmətdən başqa deyildi; sonra anlaşılmazlığa düşdülər." (Yunus, 19) "halbuki, onlar anlaşılmazlığı davam etdirməkdədirlər; Rəbbinin rəhmət etdikləri xaricində, onları bunun üçün yaratdı." (Hud, 119) Təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə iştirak edən bu ifadəni də bu çərçivədə qiymətləndirə bilərik: "insanların anlaşılmazlığa düşdükləri şeylər mövzusunda, aralarında hökm versinlər deyə haqq kitablar endirdi.

Bildiyin kimi bu anlaşılmazlığın insan birliklərinin fərdləri arasında baş göstərməsi zəruridir. Bunun səbəbi, yaradılışın fərqli maddələrə söykən/dözməsindən ötəri, hər kəs baxımından fərqlilik göstərməsidir. Bütün fərdlər, hərçənd insan olaraq, insan olmanın xarici görünüşü olaraq birdir. Və biçimsəl birlik, bir ölçüdə düşünmə və davranış birliyi təmin edər. Ancaq yaradılışa əsas olan maddələrin hər fərdə görə fərqli olması, insanlar arasında bir baxımdan bənzərlik və tibbə tibblik olmasıyla birlikdə fərqli algılayışlara, fərqli qavrayışlara və fərqli vəziyyətlərə gətirib çıxarar. Bu fərqlilik də hərəkət və davranış fərqliliyini doğurar. İctimai nizamın alt-üst olmasının təməli budur.

Niyə/səbəb və səbəblərini sıraladığımız bu fərqlilik və anlaşılmazlıqlar ortaya çıxınca, qanunuma əryinin funksiyas(n)ı dövrəyə girər. Söz mövzusu anlaşılmazlıq və fərqlilikləri ortadan qaldırmağa yarayacaq ümumi qanunlar qoyma gərəyi doğular. Hər haqq sahibinin haqqını al/götürməsi ancaq bu qanunlar sayəsində reallaşa biləcəyi nəzərdə tutulduğu üçün, xalqın bu qanunlara uyğun gəlmələri zəruriliyi gətirilər.

İndiki vaxtda cəmiyyəti islah etmə məqsədinə istiqamətli olaraq, qanun qoyub tətbiq məzmununda ümumiyyətlə iki yol izlənilməkdədir:

Birincisi: Cəmiyyətin, qoyulan qanunlara uyğun gəlməyə çətinlik çək/məcbur edilməsi. Ki bütün insanlar qanunuma haqqına sahib olma nöqtəsində, ortaq bir mövqedə və tam haqqlarda bərabər mövqedə olsunlar. Yəni, fərdin, həyatın kamala çatması baxımından özünə yarayan hər cür imkanı əldə etməsi nəzərdə tutular bu üsulda. Ayrıca, tövhid (Allahın tək və ortaqsız rəbliyi) və üstün əxlaq kimi dini təlimlər güdülməz. Bu üsulda tövhidə yer/yeyər yoxdur. Əxlaq isə, cəmiyyətə və cəmiyyətin vəziyyətinə uyğun olan bir şey, üstün əxlaq olaraq xarakterizə edilər. Buna görə, cəmiyyətin inkişaf/gəlişim müddətində bir gün iffət, bir gün ədəbsizlik, bir gün düzgünlük, bir gün yalan, bir gün etibarlılıq və bir başqa gün də xainlik üstün əxlaq olaraq xarakterizə edilə bilər.

İkincisi: Cəmiyyətin öz vəziyyətinə uyğun əxlaqi üsullarla öyrədilərək qanunlara itaət etməyə, onlara hörmətli olmağa çətinlik çək/məcbur edilməsi. Bunun yanında ictimai təhsil müddətində dini təlimlərin xariclənməsi...

İctimai anlaşılmazlıqları ortadan qaldırmaq və insan növünün birlik və bütünlüyünü təmin etmək üçün, bu gün sözünü etdiyimiz bu iki üsul tətbiq olunmaqdadır. Bunlardan biri, yalnız nüfuz gücünə söykən/dözərkən, digəri əxlaqi təhsil gücünə söykən/dözməkdədir. Nə var ki, hər iki üsul da, bu gün şahid olduğumuz müxtəlif sahələrdəki təxribatçılıqlara gətirib çıxarmalarından da aydın olduğu kimi cəhalət əsasına söykən/dözərlər. İnsan növünün sonunu hazırlayırlar və insan gerçəyini yox edirlər. Çünki insan deyilən bu varlıq, uca Allah tərəfindən yaradılmışdır. Varlığı, ONun sənətinin əsəridir. Varlıq səhnəsinə ONun yanından adım/addımını atmış və təkrar ONun qatına dönəcək. İnsan üçün, bu dünya yaranmasının sonunda, başlayacaq bir sonsuz həyat söz mövzusudur. Sonsuz, kəsilməz upuzun bir həyat və bu həyat dünya həyatına, insanın dünya həyatındakı həyat formasına görə mahiyyət qazanacaq. İnsanın dünya həyatında Allaha qul olması, ONdan gəlib ONA dönməsi mənasını verən tövhid qanununa uyğun olaraq təyin etdiyi rəftarlar və əldə etdiyi xarakterlər, axirət həyatının xüsusiyyəti üzərində təyin edici rol oynayacaq. Buna görə insanoğlu bu dünyadakı həyatını tövhid qanununu unutma və gerçəyi örtbas etmə əsasına söykədiyi zaman, nəfsini həlak edər, insanlıq həqiqətinə ölümcül bir zərbə endirər.

İndiki vaxtda, insanlar arası anlaşılmazlıqları ortadan qaldırma məqsədinə istiqamətli olaraq, qanunuma baxımından bu iki üsulu tətbiq edən bu insanlar, bir şəhərə doğru yola tündlən bir karvanı xatırladarlar. Karvan səfər üçün lazımlı olan yemək, içki/içəcək və vasitə-gereci əskiksiz olaraq yanına al/götürmüşdür. Bunlar səfər əsnasında bir yerdə fasilə verərlər. Çox keçmədən, aralarında anlaşılmazlıq baş göstərər. Döyüşlər, döyüşlər, ismətə təcavüzlər, başqasının malına və yerinə əl qoymalar başlar. Bunun nəticəsində can və mal təhlükəsizliyini möhkəmə barəsində necə bir yol izləyəcəklərinə qərar vermək üzrə bir-birlərinə məsləhətləşmə gərəyini duy/eşidərlər.

Biri deyər ki: sahib olduğumuz hər şeydən ortaq tərəfindən faydalanmalıyıq. hər kəs ictimai ölçülər daxilində istifadə edə bilər. Çünki gedəcəyimiz başqa bir yer yoxdur. Buna müxalif çıxanlar güc və siyasi üsullarla aradan qaldırılmalı və cəzalandırılmalıdır.

Bir başqas(n)ı da belə bir təklifdə ol/tapılar: Aranızdakı anlaşılmazlıqları aradan qaldıracaq qanunları, mövcud olan şəxsiyyətləri əsas götürərək təyin etməlisiniz. Siz, bu şəxsiyyətləri, çıxıb gəldiyiniz məmləkətinizdən gətirdiniz. Hər biriniz, sahib olduğunuz xarakteristika şəxsiyyətlər istiqamətində şəfqətli, mərhəmətli, romantiklik, mehribanlıq və fəzilətlə davranmalısınız. Sonra bu xüsusiyyətləriniz istiqamətində, əlinizdəki hər şeydən ortaq tərəfindən faydalanmalısınız. Çünki sahib olduğunuz başqa bir şey yoxdur. Gedə biləcəyiniz bir başqa yurdunuz da mövcud deyil.

Natiqlərin hər ikisi də yanılır. Karvandakıların səfərdə olduqlarını unutmuşlar. Buna görə bir yolçu bütün vəziyyətlərdə yurdunun vəziyyətini və çatmaq istədiyi hədəfin mahiyyətini və vəziyyətini göz qarşısında saxlayaraq hərəkət etməlidir. Əgər bunlardan birini unudacaq olsa, pozğunluq, çaşmışlıq, azğınlıq və həlakdan başqa bir şeylə qarşılaşmayacaq.

İçlərində gerçəyi qavramış olan isə, belə deyər: əlinizdəkilərdən, bu gecə üçün lazım olduğu qədəriylə faydalanın. Yanınızda, irəlidə faydalanacağınız qədər azuqə saxlanın. Çünki gedəcəyiniz yol uzundur. Vətəninizdən ayrıldığınızda sizdən istənənləri və çatmağı məqsəd qoyduğunuz hədəfləri unutmayın!