Ayələrin Tərcüməs(n)i

quran işığında PEYĞƏMBƏRLİK

Uca Allah bu gerçəyi (insanlara vəhy vasitəçiliyi ilə doğru yolu göstərmə gerçəyini) bir çox ayədə gözlər önünə sərdikdən sonra söz mövzusu yol göstəricilik missiyasını boynuna götürən şəxsiyyətləri iki dəyişik anlayışla ifadə etmişdir. Bu dəyişik təyin etmə, bir baxıma onların iki qisimdə qiymətləndirilmələrini nəzərdə tutan bir bölünmə və ya bölünmə bənzəri xüsusiyyətindədir. Bu anlayışlardan biri "Rəsul" biri də "Nəbi"dir. Ulu Allah bir ayəs(n)i kərimədə: "Nəbilər və şahidlər gətirildi." (Zumər, 69) "Allah, Rəsulları yığacağı gün, 'sizə verilən cavab nədir?' deyəcək." (Maidə, 109) buyurur. "Rəsul"un mənas(n)ı; mesaj daşıyıcıdır. "Nəbi" isə, xəbər daşıyan deməkdir. Buna görə, Rəsul, uca Allah ilə qulları arasında vasitəs(n)i olma qüruruna malikdir. Nəbi də, Allahı və qatında olanları bilmə qürurunu daşımaqdır.

Bir görüşə görə, Nəbi ilə Rəsul arasındakı fərq "Ümumi və xüsusu mütləq" yəni mütləq ümumilik və xüsusilə əlaqədardır. Bu səbəbdən Rəsul, Peyğəmbər olaraq göndərilən, təbliğ etməklə öhdəçilikli qılınan, eyni zamanda bir mesaj daşıyan kimsədir. Nəbi isə, Peyğəmbərliklə vəzifələndirilən kimsəyə deyilir. Təbliğə vəzifələndirilsən və ya vəzifələndirilməsin fərq etməz.

Nə var ki, ilahi qələm bu cür bir ayrı-seçkiliyi dəstəkləmir: "Kitabda Musanı da zikr et, çünki o, ixlasa çatmış bir Rəsul, bir Nəbi idi." (Məryəm, 51) Ayəs(n)i kərimə, bir tərif və təzim xüsusiyyətindədir. Belə bir vəziyyətdə daha xüsusi bir xüsusiyyətdən, daha ümumi bir xüsusiyyətə doğru mərhələ qeyd etmək uyğun düşməz. Bu xüsus son dərəcə açıqdır.

Bir də bu ayəs(n)i kəriməyə baxaq: "Biz səndən əvvəl heç bir Rəsul və Nəbi göndərmiş olmayaq ki..." (Həcc, 52) Bu ayədə, Rəsul və Nəbi xüsusiyyətləri birlikdə zikr edilmiş ayrıca hər iki xüsusiyyətə birlikdə sahib olanlar "göndərilmiş"lər olaraq təqdim edilmişdir. Nə var ki: "Orta yerə kitab qon/qoyuldu; Nəbilər və şahidlər gətirildi." (Zumər, 69) "O, Allahın elçisi və nəbilərin sonuncusudur." (Əhzab, 40) ayələri və bir də araşdırmamıza mövzu olan ayəs(n)i kərimədəki "Allah, müjdəçilər və xəbərdarlıqçılar olaraq nəbilər göndərdi." ifadəsi və bənzərləri, açıqca Allah tərəfindən göndərilən hər Peyğəmbərin "Nəbi" olduğunu dilə gətirməkdədir. Bununsa "Bir rəsul, bir nəbi idi" ifadəsinə tərs düşən bir tərəfi yoxdur. Çünki bu ifadədə, hər iki lafızla orijinal mənaları nəzərdə tutulmuşdur. Yəni anlayışlarda bir məna sürüşməsi söz mövzusu deyil. Bu vəziyyətdə söz mövzusu ifadəni bu şəkildə açıqlaya bilərik: O, Allahın ayələrindən və Allah qatındakı məlumatlardan xəbərdar olan bir Rəsuldur.

Ayrıca: "Biz səndən əvvəl heç bir Rəsul və Nəbi göndərmiş olmayaq ki..." ayəsini bu şəkildə qiymətləndirə bilərik. Çünki belə demək çox yaxşı mümkündür: Nəbi də, Rəsul da insanlara Peyğəmbər olaraq göndərilmiş kəslərdir. Ancaq, Nəbi, Allah qatında olan şeylərdən xəbərdar biri olduğu üçün əldə etdiyi bu xəbəri insanlara eşitdirmək üzrə vəzifələndirilmişdir. Rəsul isə, Peyğəmbərliyinin təməl missiyas(n)ı olan xəbər verməyə əlavə olaraq xüsusi bir mesaj təqdim etmək üzrə vəzifələndirilmiş kimsədir. Bu nüansı bəzi ayələrdən qəbul etmək mümkündür: "Hər ümmətin bir Elçisi vardır. Onlara Rəsulları gəldiyi zaman, aralarında ədalət ilə hökm verərlər." (Yunus, 47) "Biz bir Rəsul göndərənə qədər əzab edəcək deyilik." (İsra, 15)

Buna görə Nəbi, Allahın inayəti və insanlığı xoşbəxtliyə çatdırmasına bağlı hökmü uyğun olaraq insanlara dünya və axirət həyatlarını islah edəcək dinin təməl və detal xüsusiyyətindəki prinsiplərini açıqlayan Peyğəmbərdir. Rəsul isə, hüccetin tamamilə reallaşmasını əhatə edən xüsusi bir mesaj daşıyan Peyğəmbərdir. Onun daşıdığı mesaj və hüccete zidd davrananları bir dağıtma ya da əzab əhatə edər. bu ayəs(n)i kərimə də bu baxımdan ələ alına bilər: "Belə ki Rəsullardan sonra insanların Allaha qarşı dəlilləri olmasın." (Nisa, 165)

İlahi kəlamdan, rəsul və nəbi arasındakı fərqi təyin edici xüsusiyyətdə, iki anlayışın orijinal mənaları xaricində hər hansı bir nəticə qəbul edilməməkdədir. Bunun zəruri nəticəs(n)i bizim daha əvvəl etdiyimiz bu təsbitdir: Rəsul, Allah ilə qulları arasında vasitəs(n)i olma qüruruna malikdir. Nəbi də, Allahın və qatında olanları bilmə qürurunu daşımaqdadır. İrəlidə Ehlibeyt İmamlarından (ə.s) gələn rəvayətləri araşdırarkən, bu iki anlayış arasındakı fərqlilik üzərində daha ətraflıca dayanacağıq.

Ayrıca Qurani Kərim peyğəmbərlərin ədədlərinin çox olduğunu, uca Allahın onların bütününə kitabında yer vermədiyini açıq bir şəkildə dilə gətirməkdədir: "And olsun, biz səndən əvvəl elçilər göndərdik; onlardan kimini sənə köçürüb izah etdik, kimini izah etmədik." (Mömin, 78) vs. Uca Allahın kitabında adlarını xatırlayaraq hekayələrini köçürdüyü Peyğəmbərlərin sayı iyirmi küsərdir.

1) Adəm, 2) Nuh, 3) İdris, 4) Hud, 5) Saleh, 6) İbrahim, 7) Lut, 8) İsmayıl, 9) ələsə 10) Zülkifl, 11) İlyas, 12) Yunus, 13) İshak, 14) Yaqub, 15) Yusuf, 16) Şuayb, 17) Musa, 18) Harun, 19) Davud, 20) Süleymen, 21) Eyyub, 22) Zəkəriyyə, 23) Yəhya, 24) İsmayıl Sadık'ul-Va'd, 25) İsa, 26) Məhəmməd (salat və salam üzərinə olsun)

Bəzi Peyğəmbərlərin isə adı keçmir, eyham və kinayə yoluyla özlərinə işarə edilməkdədir. Uca Allah belə buyurur: "Musadan sonra İsrailoğullarının qabaqda gələnlərini görmədinmi? hanı, Peyğəmbərlərindən birinə: 'Bizə bir məlik göndər'; demişlər idi." (Bəqərə, 246) "Ya da altı üstünə gəlmiş, kimsəsiz dayanan bir şəhərə uğrayan kimisini..." (Bəqərə, 259) "Hanı onlara iki elçi göndərmişdik, lakin ikisini yalanlamışlar idi. Biz də iki elçini bir üçüncüylə gücləndirdik." (Yasin, 14) "Deyərkən qatımızdan özünə bir rəhmət verdiyimiz və tərəfimizdən özünə bir elm öyrətdiyimiz qullarımızdan bir qulu tapdılar." (Kəhf, 65) "Və nəvələrinə" (Bəqərə, 136) Ayrıca Hz. Musa ilə yoldaşlıq edən gənc kimi, peyğəmbər olub olmadığı açıqlanmayan kəslərdən də danışılmaqdadır: "Hanı Musa gənc köməkçisinə demişdi." (Kəhf, 60) Yenə Zulkarneyn, Məryəmin atası İmran və Üzeyr kimi adı keçməklə birlikdə, peyğəmbərliklərindən danışılmayan kəslər də zikr edilmişdir.

Kıacası, Qurani Kərim peyğəmbərlərin sayını verməmişdir ki, bunu bir ölçü olaraq al/götürək. Rəvayətlər arasında, peyğəmbərlərin sayına bağlı ifadələr isə, mətnləri bir-birindən fərqli ahad xəbərlərdir. Bunlar arasında ən məşhur olanı Ebuzerin Rəsulullah əfəndimizə (s. a. a) söykədiyi bu hədisdir: "yüz iyirmi dörd min peyğəmbər göndərilmişdir. Bunların üç yüz on üç dənəsi Rəsuldur."

Bilin ki: Peyğəmbərlərin əfəndiləri, aralarındakı Ululazm peyğəmbərlərdir. Bunlar: Hz. Nuh, İbrahim, Musa, İsa və Məhəmməddir -salat və salam üzərlərinə olsun-. Uca Allah belə buyurur: "Artıq sən səbr et; Rəsullardan əzm sahiblərinin səbr etdikləri kimi." (Əhqaf, 35) irəlidə, söz mövzusu peyğəmbərlərlə əlaqədar olaraq istifadə edilən bu "əzm" anlayışının özlərindən alınan ilk əhddə, etdikləri andlaşmada stabillik göstərmələri və boynuna götürdükləri vəzifəs(n)i unutmamaları mənasını verdiyi barəsində detallı şərhlərdə ol/tapılacağıq. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Hanı biz, peyğəmbərlərdən qəti sözlərini al/götürmüşdük; səndən, Nuhdan, İbrahimdən, Musadan və Məryəm oğulu İsadan. Biz onlardan sapsağlam bir söz al/götürmüşdük." (Əhzab, 7) "And olsun, biz bundan əvvəl Adəmə əhd vermişdik, lakin o, unutdu. Biz onda bir dayanıqlılıq tapmadıq." (Taha, 115)

Ululazm olaraq xarakterizə edilən bu peyğəmbərlərin hər biri şəriət və kitab sahibidir: "Dindən Nuha vəsiyyət etdiyini və sənə vəhy etdiyimizi, İbrahimə, Musaya və İsaya vəsiyyət etdiyimizi sizin üçün də bir şəriət etdi." (Şura, 13) "Şübhəsiz bu, əvvəlki səhifələrdə vardır; İbrahimin və Musanın səhifələrində." (AL/GÖTÜRə, 18-19) "Gerçək budur ki, biz Tövratı, içində bir hidayət və nur olaraq endirdik... Onların ardından yanlarındakı Tövratı təsdiqləyici olaraq Məryəm oğulu İsanı göndərdik və içində hidayət və nur olan İncili verdik... Sənə də önündəki kitabları təsdiqləyici və ona bir şahid, müşahidə edici olaraq kitabı endirdik. Elə isə aralarında Allahın endirdiyiylə hökm et və sənə gələn haqqdan sapıb onların havalarına uyğun gəlmə. sizdən hər biriniz üçün bir şəriət və bir yol-üsul etdik. Əgər Allah diləsəydi, sizi bir tək ümmət edərdi; ancaq bu, verdikləriylə sizi sınağı üçündür." (Maidə, 44-48)

Təqdim etdiyimiz ayələr, söz mövzusu peyğəmbərlərin tətbiq etdikləri bir şəriətlərinin olduğunu, Hz. İbrahimə, Musaya, İsaya və Məhəmmədə -salat və salam üzərlərinə olsun- kitab endirilmiş olduğunu dilə gətirməkdədir. Hz. Nuha endirilən kitabla əlaqədar olaraq daha əvvəl; "İnsanlar tək bir ümmət idi." ayəs(n)i "Dindən Nuha vəsiyyət etdiyini..." deyə başlayan ayələ birlikdə ələ alındığı zaman, Hz. Nuha bir kitab verildiyinin aydın olacağını vurğulamışdıq. Bizim bu qiymətləndirməmiz, Hz. Davuda bir kitab endirilmiş olması ilə ziddiyyət təşkil etməz. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Davuda da Zəburu verdik." (Nisa, 163) Eyni şəkildə, müxtəlif rəvayətlərdə, Hz. Adəmə, Şeys və İdrisə kitab verildiyinə bağlı şərhlərə də tərs düşməməkdədir. Çünki bunlar hökm və şəriət əhatə etməyən kitablardır.

Bilin ki, peyğəmbərlik üçün imtina edilməz bir fakt, vəhydir. Vəhy isə, bir növ ilahi danışmadıyar ki, peyğəmbərlik missiyas(n)ı bu ünsiyyətə söykən/dözər. uca Allah bir ayəs(n)i kərimə də belə buyurur: "Nuha və ondan sonrakı peyğəmbərlərə vəhy etdiyimiz kimi sənə də vəhy etdik." (Nisa, 163) İnşaallah, Şura Surəsinin əlaqədar ayəsini araşdırdığımız zaman kafi və detallı şərhlərdə ol/tapılacağıq.

AYƏNİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA şərhi

Mecma'ul-Beyan təfsirində İmam Məhəmməd Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Hz. Nuhdan əvvəl insanlar, Allahın fitrəti üzrə tək bir ümmət idi. Nə doğru yolda idilər, nə də pozğun idilər. Bunun üzərinə Allah peyğəmbərlər göndərdi. -Beləcə insanlar iki qrupa bölündülər.-

Tefsir'ul-Ayyaşi'de, İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) söz mövzusu ayəs(n)i kərimə ilə əlaqədar olaraq belə dediyi rəvayət edilər: "İnsanların tək bir ümmət olduqları dövr Hz. Nuhdan əvvəl idi." Orada ol/tapılanlar: "Yaxşı hidayət üzrə miydiler?" deyə soruşduqlarında bu cavabı verdi: "Tersine, pozğunluq üzrə idilər. Çünki Hz. Adəm və soyundan saleh kəslər vəfat etmişlər idi. Geridə yalnız qəyyumu olan Hz. Şeys qalmışdı. O da Hz. Adəm və soyundan saleh olanların bağlı olduqları Allahın dinini açıqdan yayacaq gücü tapa bilmirdi özündə. Çünki Qabil, qardaşı Habili öldürdüyü kimi Hz. Şeysi də ölümlə təhdid edirdi. Buna görə takiyye edərək, əsl inancını gizləyərək aralarında həyatını davam etdirdi. Pozğunluqları günbegün artdı və nəhayət köçüb gedənlərdən başqa içlərində bir tək saleh kimsə qalmadı. Hz. Şeys bir namizədə sığınıb Allaha ibadət etmək məcburiyyətində qaldı. uca Allah üçün beda reallaşdı və insanlara elçilər göndərməyi nəzərdə tutdu. Əgər beda hadisəs(n)i bu cahillərə soruşulsa: "Allah işdən əl çəkdi" deyəcəklər. Amma yalan söy-lüyorlar. uca Allahın hər il hökm etdiyi bir şeydir bu. Sonra bu ayəs(n)i oxudu: "Onda hər hikmətli iş ayrılar. "[91] "Beləcə uca Allah, o il içində reallaşacaq qıtlığı, bolluğu, yağışı v. s. ye hökmə bağlar." Ravi belə deyir: Dedim ki: İnsanlar peyğəmbərlərdən əvvəl pozğunluq üzrə miydiler, yoxsa hidayət üzrə miydiler?" Buyurdu ki: "Hidayət üzrə deyil idilər. Uca Allahın yaradılışa əsas etdiyi hidayət üzrə idilər. Allahın yaratmasında bir dəyişiklik olmaz. Allah özlərinə doğru yolu göstərmədikcə hidayətə çatmaları mümkün olmazdı. Hz. İbrahimin bu sözünü duy/eşitmədinmi?: "Əgər Rəbbim məni doğru yola çatdırmazsa həqiqətən sapmışlar birliyindən olaram. "[92] Yəni, əzəli müqaviləs(n)i unudanlardan olaram. "[93]

Mən deyərəm ki: "Hidayət üzrə deyil idilər. Uca Allahın yaradılışa əsas etdiyi hidayət üzrə idilər." sözü, hədisin baş tərəfindəki "Pozğunluq üzrə" oluşlarına bağlı ifadəni açıqlayar xüsusiyyətdədir. Buna görə onlar, ilahi məlumatlara bağlı detallı bir hidayətdən məhrum idilər. Detallardan uzaq toplu hidayət isə, detallar barəsində cahil olmağı da əhatəsinə al/götürər. Necə ki Mecma'ul-Beyan təfsirindən az əvvəl köçürdüyümüz rəvayətdəki bu ifadə də bunu dəstəklər xüsusiyyətdədir: "Allahın fitrəti üzrə idilər. Nə doğru yolda idilər, nə də pozğun idilər."

"Yəni əzəli müqaviləs(n)i unudanlardan olaram." sözü isə, pozğunluğun təfsiri vəziyyətindədir. Buna görə, hidayət gerçəkdə müqaviləs(n)i xatırlamadıyar. Kamil möminlərdə olduğu kimi. Ya da, gerçəkdə müqaviləs(n)i xatırlamış olmasa da, onu xatırlayanların vəziyyətinin eynisi bir vəziyyət sərgiləmədiyər. Ki bu da digər möminlərin vəziyyətidir. Bunu üçün də hidayət anlayışının istifadə edilmiş olması bir cür inayəti tələb edir.

Şeyx Sadukun et/ət-Tövhid adlı əsərində Hişam b. Hakimin belə dediyi rəvayət edilər: "İmam Cəfər Sadiğin yanına gələn bir zındık ona bu sualı yönəltdi: "Nəbi və rəsulların göndərilişini necə isbatlarsınız:" İmam bu cavabı verdi: "Biz, bir yaradıcımız, yoxdan var edicimiz, bizdən və bütün varlıqlardan uca bir ilahımız olduğunu, bu yoxdan var edici ilahın hikmət sahibi olduğunu, buna görə qullarının ONU görmələrinin, ONA toxunmalarının, ONun və qullarının bir-birləriylə doğrudan təmas qurmalarının, üz-üzə mübahisə/müzakirələrinin uyğun düşməyəcəyinə qəti qərara gəldiyimiz zaman qulları arasında ONun elçilərinin də ol/tapıldığını sübut etmiş, qəbul etmiş olarıq. Bu elçilər qullara mənfəətlərinə və faydalarına olan şeyləri, varlıqlarını qorumalarına əlverişli bir həyat sürdürmənin yollarını göstərərlər. Bu yolu tərk etmələri vəziyyətində yox meydana gəl təhdidi ilə üz-üzə gələcəklərini nəsihət edərlər. Bu da, hökm və hikmət sahibi, hər şeyi bilən uca yaradıcı adına qulları arasında əmr və qadağan qoyma səlahiyyətinə sahib kəslərin varlığını qaçınılmaz edər. Bu deməkdir ki, ONun adına danışan kəslər vardır. Bunlar da peyğəmbərlərdir, Allahın seçmə qullarıdır. Hikmətlə öyrədilmiş, onunla vəzifələndirilmiş hikmətli şəxslərdir. Vəziyyətləri digər insanların vəziyyətinə bənzəməz. Amma yaradılış və tərkib olaraq onlarla eyni xüsusiyyətlərə sahibdirlər. Hər etdiyi yerində olan və hər şeyi bilən uca yaradıcının hikmətli, dəlilli, sənəd və şahidli dəstəyinə sahibdirlər. Ölüləri dirildən, anadan doğulma koru və alacalını yaxşılaşdıra bilmə kimi möcüzələrlə dəstəkləniyərlər. Yer üzü, Rəsulun sözünün doğruluğuna və ədalətli meydana gəlinin zəruriliyinə dəlalət edən bir elmə sahib hüccetten heç bir zaman məhrum olmaz. [94]

Gördüyünüz kimi, bu hədis, peyğəmbərliklə əlaqədar üç problemə bağlı üç dəlili əhatə etməkdədir.

1- Nübuvveti amme yəni ümumi mənada peyğəmbərliyin kanıtlanışı. İmamın bu sözü üzərində düşünüldüyü zaman "İnsanlar tək bir ümmət idi." ifadəsinə bağlı uyğunlaşdığı fərq ediləcək.

2- Peyğəmbərlərin möcüzə ilə dəstəklənilməsinin zəruriliyinin kanıtlanışı. İmamın sözləri, bizim "Əgər qulumuza endirdiyimizdən (Qur-andan) şübhələndinizsə, bu vəziyyətdə, siz də bunun bənzəri bir surə gətirin" ayəsinin təfsirindəki möcüzə mövzusunda sözlərimizin dəlilidir.

3- Yer üzünün hüccetten məhrum olması məsələsi. İnşaallah irəlidə məsələ üzərində dayanacağıq.

Şeyx Sadukun əl-Maani və əl-Hisal adlı əsərlərində, Utbe əl-Leyi, Ebuzerdən (r.ə) belə rəvayət edər: Dedim ki: "Ya Rəsulullah, bu günə qədər qaç/neçə peyğəmbər gəlmişdir?" Dedi ki: "yüz iyirmi dörd min..." "Bunların neçə dənəsi rəsuldur?" deyə soruşdum. Buyurdu ki: "Tam tamına üç yüz on üç dənəsi." Dedim ki: "Adəm, nəbilərindən bir rəsul muy idi?" Dedi ki: "Bəli, Allah, onu öz qüdrətiylə yaratdı, sonra öz ruhundan üflədi." Sonra dedi ki: "Ey Ebuzer, peyğəmbərlərin dörd dənəsi Sürənidir; Adəm, Şeys, Nuh Uhnuh yəni, ilk dəfə qələmlə yazı yazan İdris və Nuh. Dörd dənəsi də ərəbdir. Hud, Saleh, Şuayb və sənin peyğəmbərin Məhəmməd (salat və salam üzərlərinə olsun); İsrailoğullarından göndərilən ilk peyğəmbər Musadır. Sonuncusu da İsadır, İs-railoğullarından göndərilən peyğəmbərlərin sayı altı yüzdür." Dedim ki: "Ya Rəsulullah, uca Allah, qaç/neçə kitab endirmişdir?" Buyurdu ki: "Yüz/üz dənə kiçik, dörd dənə də böyük kitab. Allah Şeysə əlli səhifə, endirdi, İdrisə otuz səhifə, İbrahimə iyirmi səhifə endirmişdir. Tövratı, İncili, Zəburu və Furqanı (Quranı) endirmişdir."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, xüsusilə giriş qisimi, ki peyğəmbərlərin və Rəsulların sayını verməkdədir, həm Şiə və həm də Ehlisünnet kanallarıyla rəvayət edilən məşhur hədisdir. Şeyx Saduk "əl-Hisal" və "əl-Emali" kitablarında İmam Razılıqdan, o da ataları kanalıyla Rəsulullahdan, yenə Zeyd b. Əlidən o da ataları kanalıyla Əmərilimiminindən eyni mənada bir hədis rəvayət etmişdir. İbn Kavleveyh Kamilik-Ziya-rat adlı əsərdə, Seyid b. Tovuz "əl-İkbal" adlı əsərdə İmam Zeynela-bidindən (ə.s) Besair'ud-Berecat adlı əsərdə, İmam Məhəmməd Misdən (ə.s) rəvayət etmişdir. [95]

əl-Kafi adlı əsərdə, İmam Məhəmməd Misin (ə.s), "Rəsul, bir peyğəmbər idi. "[96] ifadəsi ilə əlaqədar olaraq belə dediyi vurğulanar: "Nəbi; yuxuda mələyin səsini eşidən, amma mələyin özünü görməyən kimsədir. Rəsul isə, mələyin səsini eşidən amma yuxuda görməyən, bununla birlikdə mələyin özünü görən kimsədir. "[97]

Eyni mənas(n)ı ehtiva edən başqa hədislər də vardır. Eyni mənas(n)ı bu ayədən də qəbul etmək mümkündür: "Haruna da göndər." (Şuəra, 13) Amma bu demək deyil ki, rəsul, özünə vəhy mələyi göndərilən peyğəmbərdir. Tam tərsinə, burada bu xüsus nəzərdə tutulur: Peyğəmbərlik (nəbilik) risalət (rəsulluq) peyğəmbərlik missiyas(n)ı daxilində iki mövqedir. Birinin xüsusiyyəti yuxu, digərinin xüsusiyyəti də vəhy mələyini görmədiyər. Bəzən bu iki mövqe bir adamda toplana bilər. O zaman iki xüsusiyyət də onda toplanmış deməkdir. Bəzən Nəbilik olar da Rəsulluq olmaz. Bu vəziyyətdə Rəsulluq anlayış olaraq deyil amma konkretləşmə baxımından Nəbilikdən daha xüsusi bir xüsusiyyət olar. Necə ki yuxarıda yer verdiyimiz Ebuzer hədisində bu vəziyyəti fərq etmək mümkündür. Ebuzerin: "Bunların neçə dənəsi rəsuldur?" sualı bunu açıqca ortaya qoymaqdadır.

Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, hər rəsul nəbidir. Amma hər nəbi rəsul deyil. Bununla, bəzilərinin "Ancaq o, Allahın elçisi və nəbilərin sonuncusudur." (Əhzab, 40) ayəsini irəli sürərək, bu və bənzəri rəvayətləri də dəlil göstərərək, "Sona çatan nəbilikdir, rəsulluq davam edir." şəklindəki iddialarına bağlı cavab diqqətə çarpanlaşır.

Yuxarıdakı iddiaya veriləcək cavab budur: Nəbilik mısdak və konkretləşmə baxımından Rəsulluqdan daha ümumidir. Ümumi xüsusiyyətli bir şeyin kaldırılışı, onun əhatəsindəki xüsusi xüsusiyyətli bir şeyin də kaldırılışını qaçınılmaz edər. Əlimizdəki rəvayətlərdə, ki siz də fərq etmisiniz, heç bir şəkildə Rəsulluq və Nəbilik arasında ümumis(n)i min vəch, yəni bir-birisinin bir baxımdan ümumi olmasına bağlı bir dəlil söz mövzusu deyil. Tərsinə rəvayətlər mütləq bir ümumiliyə yəni yalnız nəbiliyin ümumi olmasına işarə etməkdədir.

Yatılı Ahbar'ır-Rıza adlı əsərdə, İmam Əbul-Həsən er-Rızanın belə dediyi rəvayət edilər: "Ululazm" peyğəmbərlərin bu adı al/götürmələrinin səbəbi budur: onlar cığır bucaqçı, qərarlı və şəriət sahibi idilər. Belə ki: Nuhdan sonra gələn bütün peyğəmbərlər onun şəriəti və metodu üzrə idilər, onun kitabına yatırdılar. Bu vəziyyət Musanın zamanına qədər davam etdi. Musa dövründən sonra gələn peyğəmbərlər, onun şəriəti və metodu istiqamətində hərəkət edirdilər, onun kitabına yatırdılar. Bu vəziyyət İsanın zamanına qədər davam etdi. İsadan sonra gələn peyğəmbərlər onun şəriəti və metodu istiqamətində hərəkət edirdilər, onun kitabına yatırdılar. Bu vəziyyət Peyğəmbərimiz Hz. Məhəmməd (s. a. a) zamanına qədər davam etdi. İşdə adı çəkilən bu beş peyğəmbərə ululazm (=çığır bucaqçı) deyilir. Bunlar nəbi və rəsulların ən üstünləridir. Hz. Məhəmmədin şəriəti qiyamətə qədər nəsh olmaz. Ondan sonra qiyamətə qədər heç bir peyğəmbər gəlməyəcək. Kim Hz. Məhəmməddən sonra peyğəmbərlik iddiasında ol/tapılsa, və ya Qur-andan sonra bir kitab gətirsə, bunu duy/eşidən hər kəs üçün söz mövzusu iddia sahibinin qanını tökmək mübahdır. [98]

Eyni mənas(n)ı ehtiva edən bir rəvayət də, Kısas'ul-Enbiya yazıçıs(n)ı kanalıyla İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) rəvayət edilmişdir.

Tefsir'ul-Kummi'de, "Rəsullardan əzm sahibləri kimi səbr et. "[99] ifadəsi ilə əlaqədar olaraq belə bir şərhə yer verilir: Ululazm peyğəmbərlər, Hz. Nuh, İbrahim, Musa, Məryəm oğulu İsadır. "Ululazm" olmalarının mənas(n)ı, onların Allahı təsdiqləmədə bütün peyğəmbərlərdən əvvəl davrandıqları, özlərindən əvvəl və sonra gələn peyğəmbərləri təsdiqlədikləridir. Yalanlandıqları halda, müxtəlif əziyyətlərlə qarşılaşdıqları halda səbir və dayanıqlılıqlarından güzəşt verməmişlər. "[100]

Mən deyərəm ki: Ehlisünnet vəl-Camaat qaynaqlarında, İbn Abbas və Katade kanalıyla ululazm peyğəmbərlərin beş adam olduqları, onların da Hz. Nuh, İbrahim, Musa, İsa və Məhəmməd (s. a. a) olduqları rəvayət edilər. Eyni fikiri biz də, Ehlibeyt kanallarından rəvayət etdik. Bu mövzuda başqa fikirlərdə vardır. Bəzilərinə görə, cığır bucaqçı peyğəmbərlərin sayı altıdır və bunlar Hz. Nuh, İbrahim, İshak. Yaqub. Yusuf və Eyyubdur. Bəzilərinə görə, onlar cihad və döyüşlə öhdəçilikli qılınan, gizli şeyləri ortaya çıxaran, din üçün mübarizə edən peyğəmbərlərdir. Bəziləri də onların sayının dörd olduğunu irəli sürmüşdür: İbrahim, Nuh, Hud və Hz. Məhəmməd (s. a. a). Amma bu iddialar dəlildən məhrumdur. Biz doğru görüşə yer verdik.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Sumali vasitəçiliyi ilə İmam Məhəmməd Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Adəm ilə Nuh arasında özlərini gizləyən peyğəmbərlər vardır. Buna görə Quranda adları gizli tutulmuşdur. Özünü açıqlayan peyğəmbərlər kimi adları açıqca keç-miyor..."[101]

Eyni mənas(n)ı gücləndirən başqa rəvayətlər, bir çox kanaldan, masumiyet evinin xalqından (Günahsız Ehlibeytdən) köçürülmüşdür.

Tefsir'us-Safi'de Mecma'ul-Beyan təfsirindən canlı Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Uca Allah bizə (Quranda) hekayəsini izah etmədiyi qara bir peyğəmbər göndərmişdir. "[102]

Əmərilimiminin, Nehc'ül-Belağa'da Hz. Adəmdən danışdığı bir xütbəsində belə deyər: "Uca Allah onu ölüm yurduna və nəsilin tenasülle çoxaldığı diyara endirdi. Allahı Təala onun uşaqları arasından peyğəmbərlər seçib vəzifələndirdi. Vəhy yoluyla onlardan müqavilə al/götürdü. Mesajı təbliğ etmə barəsində onları etibarlı etdi. çünki qulların böyük əksəriyyəti Allaha verdikləri əhdi dəyişdirmiş, ONun haqqını unutmuş və ONA ortaqlar qoşmuşdu. Şeytanlar onları Allahı bilməkdən uzaqlaşdırmış, ONA qulluq təqdim etmələrinə mane olmuşdu. Buna görə içlərində Rəsullar vəzifələndirdi. Nəbiləri arxa arxaya göndərdi. Fitrətlərinin müqaviləsini gücləndirsinlər, unudulan nemətləri xatırlasınlar deyə. Təbliğ vasitəçiliyi ilə özlərinə dəlillər/sübut edər təqdim etsinlər, ağılların gizli və örtülü istiqamətlərini, qavrayışlarını hərəkətə keçirsinlər, bir plan və ölçü daxilində kainata yerləşdirilən ayələri özlərinə göstərsinlər; üzərlərində yüksəldilmiş tavanı (göy), altlarına sərilmiş döşəyi (yer/yeyər), yaşadıqları həyatı, yox olacaqları əcəlləri, özlərini kocaltan xəstəlikləri, bir-birinin ardı sıra başlarına gələn hadisələri izah etsinlər deyə. Ulu Allah qullarını göndərilmiş bir nəbidən, endirilmiş bir kitabdan, lazımlı bir hüccetten və sübut edilmiş bir sənəddən məhrum buraxmamışdır. Allah rəsullar göndərmişdir. Ədədlərinin azlığı və özlərini yalanlayanların çoxluğu onlar üçün bir qüsur deyil. Əvvəl gələn sonrakının adını vermişdir. Köçüb gedəni də, əvvəlki tanıtmışdır. Bu minval üzrə əsrlər keçdi, çağlar bir-birini izlədi. Atalar köçdü, oğullar yerlərini al/götürdü. Nəhayət ulu Allah rəsulların sayını tamamlamaq və peyğəmbərliyi sona çatdırmaq üzrə Hz. Məhəmmədi göndərdi. .."[103]

Mən deyərəm ki: Xütbənin orijinalında iştirak edən "ictalethum (=onları Allahı bilməkdən uzaqlaşdırdı.)" yəni, haqqdan sapdırıb çaşmış bir hala gətirdi. İfadənin orijinalındakı "vatere ileyhim (=nebileri arxa arxaya göndərdi.)" yəni, birini digərinin ardından göndərdi. İfadənin orijinalında iştirak edən "əl-evsab" sözü, "vaseb" sözünün çoxluğudur və xəstəlik deməkdir. "Ahdas" sözü, "hades" sözünün çoxluğudur və hadisə deməkdir. İfadənin orijinalında iştirak edən "neselet'il-kurun" əsrlər keçdi mənasınadır. "Ədədi tamamlamaq" vadi təsdiq etməkdir. Bununla nəzərdə tutulan, uca Allahın Elçisi Məhəmmədi (s. a. a) göndərəcəyinə bağlı vadidir. Necə ki Hz. İsa (ə.s) və digər peyğəmbərlər onun gələcəyini müjdələmişlər. Uca Allah belə buyurur: "Rəbbinin sözü, düzgünlük baxımından da ədalət baxımından da tastamamdır." (Ən'am, 115)

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Abdullah b. Velidin belə dediyi rəvayət edilər: İmam Cəfər Sadiq (ə.s) buyurdu ki: Uca Allah Hz. Musa haqqında belə buyurur: "Onun üçün lövhələrdə hər şeydən yazdıq. "[104] Beləcə biz anladıq ki, Hz. Musaya hər şey yazılmamışdır. Hz. İsa haqqında da belə buyurur: "Sizin üçün anlaşılmazlığa düşdüyünüz bəzi şeyləri açıqlayacağa(ı)m. "[105] Amma Hz Məhəmməd (s. a. a) belə buyurur: "Səni də bunlar üzərinə şahid gətirdik. Sənə hər şeyin açıqlayıcısı olan bir kitab endirdik. "[106]

Mən deyərəm ki: Eyni qiymətləndirmə Besair'ud-Derecat adlı əsərdə, iki dəyişik kanaldan Abdullah b. Velid vasitəçiliyi ilə rəvayət edilmişdir. Uca Allah, Hz. Musa haqqında belə buyurur...." ifadəsi, uca Allahın Musaya verilən lövhələrlə əlaqədar bu həllin, Tövratla əlaqədar "Hər şeyin təfsili" şəklindəki sözünün şərhi xüsusiyyətindədir. Çünki əgər, hər şeyin bütün istiqamətlərdən, əskiksiz bir şərhlə əhatə etdiyi nəzərdə tutulsaydı, o zaman lövhələrlə əlaqədar olaraq "Hər şeydən" sözü gerçəyi əks etdirməmiş olacaqdı. Bu da göstərir ki, "Hər şeyin təfsili"ndən məqsəd, şeylərin bir istiqamətiylə açıklanışıdır, bütün istiqamətləriylə deyil. Artıq, məqsədi varın siz anlayın.