Az ərbaycan Respublikası Sə hiyy

ARV  preparatlarının  toksikliyi və  əlavə  təsirlərinin təzahürü 

zamanı taktika 

ARV preparatlarının qəbulu zamanı əlavə təsirlər – çox təsadüf 

olunan haldır (Cədvəl 11). 



 

Zidovudin, didanozin, lopinavir/ritonavir k

əskin diareya, 

ür

əkbulanma və qusma verə bilər 



 

Lopinavir/ritonavir  hiperlipididemiya il

ə  əlaqələnir (xüsusilə 

hipertriqliseridemiya il

ə) 



 

Efavirenz gec

ə qarabasmaları, depressiya törədə bilər 



 

Uzaq 

əlavə  təsirlər və  ürək-damar fəsadları  riski  uzunmüddətli 

t

ədqiqatlarda qiymətləndirməni tələb edir 

Toksiklik, t

əyin olunmuş ARV preparatının həmin sxemdə əvəz 

edilm

əsinə səbəb ola bilər. Toksik əlamətlər üzündən başqa müalicə 

sxemin

ə keçmək məsləhət görülmür. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

C

ədvəl 11. ARV preparatlarının təsdiqlənmiş toksikliyi  

v

ə onun təzahürü zamanı pasiyentlərin aparılma 

taktik

ası  

ARV preparatı 

Toksiklik 

Taktika 

Qaraciy

ərin nekrozu (həyati təhlükəli)  

Nevirapin

∗

 



 

Qızdırma,  səpgi (50%), ürəkbulanma, 

qusma, eozinofiliya, ALT v

ə  AST-nin 

aktivliyinin artması 



 

Ad

ətən, müalicənin ilk 6-18 həftəsində 

büruz

ə  verir,  nadir hallarda 48-ci 

h

əftədən sonra təsadüf olunur 



 

Nevirapin q

əbul edən pasiyentləin             

1-2%-d

ə 

inkişaf 

edir; 

risk  

CD4 limfositl

ərinin  sayı  >250/mkl  olan 

qadınlar  və  CD4 limfositlərinin  sayı        

>400 /mkl olan kişilərdə daha yüksəkdir 



 

Qaraciy

ər  funksiyalarının  biokimyəvi göstəricilərini 

müalic

ənin 2, 4, 8, 16-cı həftələrində və sonra 3 ayda bir 

d

əfə qiymətləndirmək 



 

Simptomatik müalic

ə  



 

Qaraciy

ərin nekrozu həyati təhlükəlidir; ağır hallarda bütün 

preparatlar h

əmin dəqiqə ləğv olunmalıdır

 

 

Laktasidoz (h

əyati təhlükəli) 

Risk, azalma üzr

ə:  



 

Stavudin

*

 

didanozinl

ə

*

 



 

Stavudin

* 

 



 

Didanozin

*

 



 

Zidovudin 



 

Ür

əkbulanma, qusma, arıqlama, zəiflik, 

pankreatit, poliorqan çatışmazlığı, kəskin 

respirator distress sindromu  



 

Didanozin v

ə  stavudin üçün ildə  1000 

pasiyent

ə 1-10  



 

Laktasidozun klinik 

əlamətlərinin əmələ gəlməsinə nəzarət 

etm

ək; erkən əlamətləri təyin etmək (KFK, HCO3)  



 

Bikarbonatla simptomatik müalic

ə  



 

Preparatı abakavir, tenofovir, lamivudin və ya emtrisitabin 

il

ə əvəz etmək 

 

                                      

∗

 Az

ərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatından keçməmiş dərman vasitələri

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

44 

Hiperh

əssaslıq (abakavirin təkrar təyin olunması zamanı həyati təhlükə daşıyır: anafilaktik şok) 

Abakavir

∗

 



 

Qızdırma  və  səpgi  (demək olar ki, hər 

zaman), z

əiflik və ürəkbulanma  



 

5% (HLAB

*

5701 allel daşıyıcıların >50% 

rast g

əlir) 



 

Nadir hallarda müalic

ənin 6-cı həftəsindən 

sonra inkişaf edir  



 

D

ərini müayinə etmək; müalicəni abakavirlə birgə səpgi 

yaradan dig

ər preparatlarla başlamamaq  



 

Diaqnozda 

əmin olduqda abakaviri ləğv etmək və bir daha 

müalic

əni onunla bərpa etməmək  



 

Abakaviri zidovudin, tenofovir v

ə ya stavudinlə əvəz etmək  

Stivens-Jonson Sindromu, Layell sindromu 

Nevirapin   

Nadir hallarda efavirenz  



 

Qızdırma, suluqlu səpgi, mialgiya  



 

Nevirapin - 0,3%; efavirenz - 0,1%  



 

D

ərini müayinə etmək 



 

Antibiotikl

ər təyin etmək; yara səthlərinin intensiv müalicəsini 

aparmaq, yanıq mərkəzlərində mümkündür 

Pankreatit 



 

Risk, azalma üzr

ə:  



 

Stavudin didanozinl

ə  



 

Didanozin  



 

Stavudin  



 

Ağrı, lipazanın yüksək aktivliyi.  



 

Didanozin 1-

7%,  dozanın  korreksiyası 

zamanı daha az 



 

Lipazanın aktivliyinə nəzarət etmək.  



 

Simptomatik müalic

ə: ağrıkəsici, parenteral qidalanma; 

prep

aratı ləğv etmək.  



 

Preparatı zidovudin, tenofovir və ya abakavirlə əvəz etmək  

Nefrotoksiklik 

Tenofovir  



 

Böyr

ək çatışmazlığı və Fankoni sindromu 



 

Çox vaxt böyr

ək funksiyasının başlanğıc 

pozuntusu olan pasiyentl

ərdə inkişaf edir

 

 



 

Plazmada kreatinin s

əviyyəsinə nəzarət etmək, anamnezində 

böyr

ək çatışmazlığı olan xəstələrə ehtiyatla təyin etmək  



 

Simptomatik müalic

ə  



 

Dozanı azaldaraq tenofovirlə müalicəni bərpa etmək, (kreatinin 

klirensini bilm

ək vacibdir: preparatı günaşırı qəbul etmək)  



 

Tenofoviri zidovudin, abakavir v

ə ya stavudin ilə əvəz etmək 

 

                                      

∗

 Az

ərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatından keçməmiş dərman vasitələri

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

45 

Anemiya  

Zidovudin  



 

Anemiya, neytropeniya (z

əif azalma 

zidovudinl

ə müalicə zamanı normal 

haldır).  



 

Pasiyentl

ərin 1-4%, dozadan asılıdır 



 

Müalic

ənin 2, 4, 8 və 12 həftəsindən sonra qanın müayinəsini 

etm

ək. Çox vaxt makrositoz və yüngül dərəcəli anemiya aşkar 

olunur  



 

Müalic

ə: eritropoetin preparatlarının transfuziyası və ya 

zidovudinin dig

ər ƏTNİ (tenofovir, abakavir və ya stavudin) ilə 

əvəz olunması 

Periferik neyropatiya 

Didanozin, stavudin     

(d-preparatlar) 



 

Ağrı, ətraflarda paresteziya  



 

Pasiyentl

ərin 10-30%, bir neçə ildən sonra 

inkişaf edə bilər

 

 



 

Neyropatiya simptomlarına nəzarət etmək, pasiyenti xəbərdar 

etm

ək  



 

Müalic

ə: ağrıkəsici, d-preparatının digər ƏTNİ ilə əvəz 

edilm

əsi (zidovudin, tenofovir və ya abakavir)  

Piy toxumasının atrofiyası 

Stavudin v

ə digər ƏTNİ 



 

Yanaqlar v

ə ətraflar nahiyəsində piy 

toxumasının azalması  



 

Çox vaxt uzunmüdd

ətli müalicə zamanı 

t

əsadüf edilir (mitoxondrial toksiklik)  



 

Pasiyent

ə nəzarət etmək, dəyişiklikləri başlanğıc göstəricilərlə 

müqayis

ə etmək  



 

Stavudini tenofovir v

ə ya abakavir ilə əvəz etmək. Əgər 

atrofiya geriy

ə dönməzdirsə, plastik cərrahiyə əməliyyatın 

edilm

əsini nəzərdən keçirmək 

Piy toxumasının toplanması 

Pİ 



 

Gövd

ənin, süd vəzilərinin piylənməsi, 

“öküz donqarı”  



 

20-80%  

 



 

Antropometrik göst

əriciləri müəyyən etmək və onları əvvəlkilər 

il

ə müqayisə etmək 



 

Əgər pasiyent lipodistrofiya/lipoatrofiyanı ağır keçirirsə, Pİ-ni 

ƏTQNİ ilə əvəz etmək; plastik əməliyyata ehtiyac ola bilər  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

46 

S

əpki 

Azalan qaydada: 

ƏTQNİ 

>amprenavir

∗ 

>abakavir

*

 



 

L

əkəli-papulyoz (düyünlü) qaşınan səpgi  



 

ƏTQNİ-15 %, amprenavir -20 %, 

abakavir-5 %  

 



 

Tez-tez b

ədən temperaturunu ölçmək və qaraciyər 

funksiyasının biokimyəvi göstəricilərini və KFK-ni 

qiym

ətləndirmək  



 

Dig

ər preparatlara qarşı allergiyanı istisna etmək (TMP/SMK, 

antibiotikl

ər); bəzi hallarda ART fonunda səpginin spontan 

h

əlli baş verir 



 

Nevirapini efavirenzl

ə və ya əksinə əvəz etmək olar; əgər səpgi 

saxlanılırsa, digər sxemi sınamaq 

Aminotransferazaların aktivliyinin artması 

ƏTQNİ  (hamısı)  və  Pİ 

(

hamısı)  



 

Qaraciy

ər fermentlərinin aktivliyinin başqa 

görün

ən səbəblər olmadan artması 



 

Pİ və ƏTQNİ ilə müalicə zamanı 8-15%  



 

Çox vaxt xronik B v

ə C hepatitli 

pasiyentl

ərdə inkişaf edir  



 

ALT-nin aktivliyini h

ər 3 aydan bir ölçmək; digər səbəbləri 

istisna etm

ək (hepatit, dərman vasitələri)  



 

Çox vaxt fermentl

ərin səviyyəsi ƏTQNİ və ya Pİ ilə müalicəni 

davam etdikd

ə normallaşır 



 

ƏTQNİ və ya Pİ-ni ləğv etmək  

M

ədə-bağırsaq pozuntuları 

Pİ (hamısı), zidovudin, 

didanozin 



 

Ür

əkbulanma, qusma, diareya  



 

Yayılmış haldır 

 



 

Dig

ər səbəbləri istisna etmək (İBİS zamanı SMV-kolit, 

kriptosporidioz v

ə mikrosporidioz, hansı ki, eləcə də ART 

başladıqdan sonra ilk həftələrdə inkişaf edə bilər) (A)  



 

Əgər diareyanın başqa səbəbləri yoxdursa, loperamid təyin 

etm

ək; ürəkbulanma və qusma zamanı metoklopramid və ya 

ondansetron t

əyin etmək 

MSS t

ərəfindən pozuntular 

Efavirenz 



 

Gec

ə qarabasmaları, fikiri bir yerə toplama 

pozuntuları, depressiya (intihar riski)  



 

50%

 

 



 

Pasiyenti x

əbərdar etmək, psixiatrik anamnezi toplamaq, 

psixiatrın konsultasiyasına yönəltmək  



 

Ad

ətən müalicə tələb olunmur; simptomlar 5-21 gün ərzində keçir  

                                      

∗

 Az

ərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatından keçməmiş dərman vasitələri

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

47 

İnsulinə rezizstentlik 

Pİ (atazanavirdən başqa 

hamısı), xüsusilə 

indinavir 



 

Qlükozaya tolerantlığa peroral test zamanı 

qlükoza s

əviyyəsinin artması, qlükoza 

s

əviyyəsinin səhər acqarına artması  



 

5%  



 

Qanda qlükozanın acqarına səviyyəsinə nəzarət etmək  



 

Müalic

ə: pəhriz, fiziki məşqlər, metformin və ya 

tiazolidindionun tör

əmələri 



 

Pİ-ni ƏTQNİ ilə əvəz etmək  

Hiperlipidemiya 

Stavudin >Pİ 

(atazanavird

ən başqa 

hamısı)   



 

Qanda lipidl

ərin səviyyəsinin artması, 

ÇASL, xolesterin, triqliseridl

ərin 

s

əviyyəsinin artması (hipertriqliseridemiya 

stavudinl

ə müalicədə xüsusilə nəzərə 

çarpır) 



 

Tezlik f

ərqlənir 

 



 

ART-d

ən əvvəl və hər 6 aydan bir lipidlərin səviyyəsini 

acqarına ölçmək   



 

Lipid, xolesterin v

ə triqliseridlərin səviyyəsinin  artması zamanı 

aparılan müalicəyə dair tövsiyələrə əsasən müalicə etmək   



 

Hipolipidemik vasit

ələr təyin etmək: Hidroksimetilqlutaril 

Koenzim A (HMQ-

КoA) -reduktazanın inhibitorları və fibroy 

turşusunun törəmələri; dərmanların qarşılıqlı təsirlərinə dair 

ehtiyat etm

ək (simvastatin, lovastatinlə birgə təyin etməmək)  

Hiperbilirubinemiya 

Atazanavir

∗

 

 

>indinavir

*

  



 

Bilirubinin s

əviyyəsinin artması 

(t

əhlükəsizdir; qaşınma mümkündür; 

qaraciy

ərin uzunmüddətli zədələnməsi 

müşahidə olunmur, dəyişikliklər geri 

dön

əndir)  



 

Tezlik f

ərqlənir  



 

Qanda bilirubinin s

əviyyəsini ölçmək və simptomatikaya 

n

əzarət etmək  



 

Preparatı yalnız dözülməz olduqda ləğv etmək, Pİ ilə əvəz 

etm

ək 

Nefrolitiaz  

İndinavir 



 

Qarında ağrı, hematuriya, böyrək sancıları  



 

İldə 10% 



 

Sutka 

ərzində 3 l-dən çox maye qəbul 

etdikd

ə — 10%-dən az  



 

Sidik müayin

əsinə, kreatinin səviyyəsinə nəzarət etmək  



 

Müalic

ə-nefrolitiazın digər növlərində olduğu kimi  

                                      

∗

 Az

ərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatından keçməmiş dərman vasitələri

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

48 

D

ərmanların qarşılıqlı təsirləri 

ART zamanı dərmanların qarşılıqlı təsiri ciddi problem ola bilər. 

İYİ-lər həm İİV infeksiyasının, həm də onun ağırlaşmalarının, eləcə 

d

ə yanaşı gedən xəstəliklərin müalicəsi üçün çoxlu müxtəlif dərman 

vasit

ələri qəbul etməli olurlar.  

Bununla b

ərabər, bəzi preparatları bir  yerdə təyin etmək olmaz, 

b

əzilərini isə  olar.  Sonuncular  çoxdur,  lakin  onların  qarşılıqlı  təsiri 

əlavə  təsir  riskini  artırır  ki,  onları  da  diqqətlə  izləmək  lazımdır. 

Kontraseptivl

ərin effektivliyi azala bilər.  ƏTQNİ  və  Pİ  ilə 

d

ərmanların qarşılıqlı təsiri Cədvəl 12 və 13-də göstərilmişdir.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r. 

 

49 

C

ədvəl 12. ƏTQNİ-nin bəzi dərman vasitələri ilə qarşılıqlı təsiri 

ƏTQNİ (preparat A)

a

 

birg

ə 

(preparat B) 

Qarşılıqlı təsirin 

n

əticəsi 

Əhəmiyyət

b

 

Efavirenz 

Nevirapin 

 

 

 

+ 

 

Çovdar mahmızı 

alkaloidi 

B s

əviyyəsinin ↑ 

++ 

(ç

əkinmək) 

 

+ 

Antiaritmik 

vasit

ələr: lidokain, 

amiodaron, dig

ərləri 

B s

əviyyəsinin 

↑və↓ 

++ (ehtiyatla 

t

əyin etmək) 

+ 

+ 

Qıcolmaya qarşı: 

karbamazepin, 

fentoin

∗

, 

fenobarbital 

B v

ə/və ya A 

s

əviyyəsinin; 

əvəzində 

qabapentind

ən 

istifad

ə etmək 

++ 

(+)

c

 

+ 

itrakonazol, 

ketokonazol 

B s

əviyyəsinin 

+ 

 

+ 

siklosporin, 

takrolimus, 

sirolimus 

B s

əviyyəsinin ↑ 

++ 

++ 

+ 

midazolam, 

alprazolam, 

triazolam 

B s

əviyyəsinin ↑ 

++ 

 

+ 

kalsium 

antaqonistl

əri 

B s

əviyyəsinin ↑ 

++ 

+ 

+ 

sildenafil, 

vardenafil, tadalafil

*

 

B s

əviyyəsinin ↑ 

++ 

 

+ 

fentanil 

A s

əviyyəsinin ↑ 

++ 

+ 

+ 

metadon 

B s

əviyyəsinin ↓ 

++ 

+ 

+ 

kontraseptivl

ər 

B s

əviyyəsinin 

↑və↓ 

++ 

+ 

+ 

rifampisin, 

rifabutin

*

 

B s

əviyyəsinin 

↑və↓, 

A s

əviyyəsinin ↓ 

(ehtiyatla) 

++ 

+ 

+ 

d

azı otu 

preparatları 

B s

əviyyəsinin ↓ 

++ 

+ 

+ 

varfarin 

B s

əviyyəsinin ↑ 

++ 

a

 + v

ə ya++ A preparatına münasibətdə onun B preparatının səviyyəsinə təsir dərəcəsini göstərir. 

b

 

Əhəmiyyət: + o deməkdir ki, qarşılıqlı təsirlər klinik cəhətdən əhəmiyyətli ola bilər, ++ — qarşılıqlı təsirlər şübhəsiz  klinik 

əhəmiyyətlidir.

  

c

 (+) v

ə yaxud (-) — qeyri-sabit nəticələr

 

                                      

∗

 

Az

ərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatından keçməmiş dərman vasitələri

 

 

 

 

 

 

 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v

ə 

İslahatlar M

ərk

əzind

ə haz

ırlanm

ış

dı

r.