Azad Yazarlar Ocağının kitabxanası

  tərəfindən  qorunacağını  Xeyvə  əmirinə  qəbul 
etdirsin.  Həm  də  Xeyvə  əmiri  ona  tabe  olan  köçəri  qəbilələrin  Xorasana 
hücumlarını əngəlləməyi üzərinə götürməli idi. 
Bu qələbənin mənəvi tərəfi var idi ki, Şahzadə öldükdən sonra hamısı yoxa 
çıxdı.  Lakin  Qacar  dövlətinin  etibarı  qorunmuş  və  Şahzadənin  Ceyhuna  qədər 
uzanma  istəyi  gerçəkləşmişdi.  Sərəxs  macərası  bitdikdən  sonra  Şahzadə  Məşhədə 
geri döndü. Şahzadəyə xəbər gəldi ki, bir yabançı gəlmiş və Şahzadə ilə görüşmək 
istəyir. Şahzadə bu yabançının qarşılanması üçün gərəkən bütün işləri etdi. Ancaq 
yabançı  ilə  qarşılaşdığında  heyrətdən  nə  edəcəyini  bilmirdi.  Qarşısında  Təbriz 
dostu  Mək  Nil  durmaqda  idi.  Şahzadə  çox  sevinmişdi.  Sonra  da  uzun-uzun  bir 
yerdə  müzakirələrə  və  söhbətlərə  başladılar.  Şahzadə  deyirdi:  “Xatırlayırsanmı, 
sənə  söyləmişdim  ki,  Doğudakı  savaşlarımda  mənə  eşlik  et?  Siz  mənim  dəvətimi 
ciddiyə almamışdınız. Ancaq bir az gecikmə ilə gəlmişsiniz. Amma hər halda səni 
bir  zamanlar  xəyalımda  təsəvvür  etdiyim  yerdə  görməkdəyəm”.  Abbas  Mirzə 
unutmamışdı  ki,  Tufarqanda  ruslarla  müzakirə  zamanı  ingilislər  ona  çox  böyük 
yardım etmişdilər. 
Rusiya  ilə  İngiltərənin  Mərkəzi  Asiya  ilə  ilgili  olaraq  yeni  rəqabətləri 
başlamışdı.  Mək  Nil  bu  siyasət  icabı  Abbas  Mirzə  ilə  görüşmək  üçün 
görəvləndirilmişdi.  Çünkü  Abbas  Mirzə  ilə  əskidən  münasibətləri  var  idi.  O, 
Xorasanda və Türküstanda İngiltərənin çıxarılarını təqib edəcək ən uyğun diplomat 
idi.  İngiltərə, bölgəni  tanımaq üçün önəmli  yatırımlar  yatırmağa başlamışdı.  Mək 
Nildən  başqa  bir  çox  ingilis,  türkmən  milli  paltarlarına  bürünərək  və  ya  din 
adamları  şəklində  bölgədə  görəv  yapmağa  başlayacaqlardı.  Xüsusən  də 
türkməncəni, ərəbcəni və farscanı öz ana dilləri kimi öyrənib danışan ingilislər ən 
çox din adamları, din xadimləri və dərvişlər biçimində bölgədə dolaşmaqdaydılar. 
Çünkü  dini  otoritənin  kütlənin  mənəviyyatı  və  əxlaq  sistemi  üzərində  olan 
egemenliyi daha yüksək səviyyədə idi. Bu vəsilə ilə ingilis dərvişlər həm bölgənin 
özəlliyini  yaxşı  tanıyır  və  mərkəzə  bilgi  verirdilər,  həm  də  kütlənin  dini 
ehtiyaclarını  bərtərəf  edirdilər.  Beləliklə  də  bu  dərvişlər  kütlənin  inanc  nəbzini 
əllərində  tutaraq  istədikləri  istiqamətə  yönləndirə  biləcəklərdi.  Sonralar  ingilis 
dərvişlərin bu çalışmaları nəticəsində İngiltərə, Mərkəzi Asiya ilə bağlı çox başarılı 
və tutarlı siyasət izləyəcəkdi. Bütün qəbilələrin özəlliklərini bilmək üçün ingilislər, 
hətta  köçəri  tayfaların  içində  belə  illər  boyu  onlar  kimi  yaşayacaq  və  onlar  kimi 
yaylağa, qışlağa köç edəcəkdilər. 

130 
 
Mək  Nil  Xorasanda  və  Türküstanda  Abbas  Mirzənin  önəminə  şahid 
olmaqda idi. Başqa bir rəsmi ingilis məmuru türkmənlərin və özbəklərin içində öz 
işi  ilə  məşğul  idi.  Bu  məmur  söylədiyində  ki,  Abbas  Mirzə  ruslarla  savaşarkən 
məğlub  olmuşdur,  kimsə  inanmırdı.  Türkmənlər  və  özbəklər  arasında  “qorxunc 
Şahzadə” ifadəsi hörmət və ehtiram yaradırdı. Mək Nil, Abbas Mirzənin fikirlərini 
və  xəyallarını  o  qədər  öyrənmişdi  ki,  Şahzadənin  də  Send
*
də  gözü  olduğunu 
bilmişdi.  Send  isə  İngiltərənin  çox  önəmsədiyi  bir  bölgə  idi.  Buraya  nə  Abbas 
Mirzəni, nə də Rusiyanı buraxmaq fikrində idi. Çünkü Sendin başqa güclər əlində 
olması Hindistandakı İngiltərə mənafeyini təhdid edə bilərdi. Send, İngiltərə üçün 
Hindistanla  ilgili  olaraq  güvənlik  sınırı  sayılırdı.  Bu  səbəbdən  də  bu  bölgənin 
qorunması  ilə  bağlı  hər  türlü  tədbirləri  almışdı.  İngiltərə  üçün  bölgədə  mərkəz 
tabeli güclərin olması bir təhdid ünsürü sayılırdı. Kiçik xanlıqların kiçik bölgələrdə 
yarım dövlət şəklində olması İngiltərə üçün daha əlverişli idi. Bu üzdən də Abbas 
Mirzənin  bütün  bölgəni  bir  mərkəzə  tabeetmə  istəyi  İngiltərəni  rahatsız  etməkdə 
idi. 
*** 
Qış  fəsli  bir  daha  əməliyyatları  durdurmuşdu.  Abbas  Mirzəni  müvəqqəti 
olaraq  tərk  edən  xəstəlik  təkrar  baş  qaldırmışdı.  Qış  günləri  onun  Tehrana  səfər 
etməsi  üçün  uyğun  deyildi.  Baxmayaraq  ki,  Tehranda  olub  və  Herata  hücum 
konusunda Şahla məşvərət etmək, həm də 1832-ci ilin yay savaşlarıyla ilgili Şaha 
bilgi vermək istəyirdi. Şahzadə payızın əvvəllərində Azərbaycan ordusunun böyük 
bir  qismini  azad  edib  evlərinə  göndərdi.  Şahzadəyə  görə,  artıq  onlar 
yorulmuşdular,  evlərinə,  Azərbaycana  dönüb  ailələrinin  yanında  yaşamaları 
gərəkirdi.  Evlərinə  dönənlərin  çoxu  Azərbaycanın  kiçik  məchul  kəndlərindən  idi. 
Bu  gün  Abbas  Mirzənin  xatirələri  və  hörməti  Azərbaycanda  hələ  də  yaşayırsa, 
bunun  səbəbi  də  elə  budur.  Şahzadə  Azərbaycanda  bütün  xalq  təbəqələrinin 
tanıdığı  bir  şəxsiyyət  idi.  Onun  ölümündən  sonra  isə  bu  geri  dönən  əsgərlər 
çocuqlarının  adını  Abbas  Mirzə  qoyacaq  və  Şahzadə  ilə  bağlı  xatirələrini 
nağıllaşdırıb  öz  çocuqlarına  və  nəvələrinə  danışacaqlardı.  Baxmayaraq  ki,  Abbas 
Mirzə Xorasanda öldü ancaq onun mənəviyatına sahib çıxan, hətta yasını saxlayan 
Azərbaycan  oldu.  Azərbaycan  xalqı  onun  adını  öz  nağıllarına,  tarixi  xatirələrinə 
yazdı.  Abbas  Mirzə  öldükdən  sonra  Azərbaycanda  yeni  doğulan  uşaqların  adını 
“Abbas  Mirzə”  qoyurdular.  Azərbaycan  xalqı,  onu  kürdlərin  talanından  qurtaran, 
rusların  zülmündən  azad  etməyə  çalışan  bir  kişinin  adını  əbədiləşdirib  hər  gün 
ağzında  tələffüz  etmək  üçün  Abbas  Mirzənin  adını  çocuqlarına  verirdi, 
çocuqlarının  Abbas  Mirzə  kimi  Azərbaycana  sahib  çıxmalarını  istəyirdi.  Abbas 
Mirzənin  ölüm  xəbəri  Azərbaycanda  duyulduğunda  Urmiyədə,  Ərdəbildə, 
Zenganda, Muğanda, Xoyda, Gəncədə, Qarabağda, Şəkidə, Bakıda, Naxçıvanda və 
                                                           
*
Send, indi Pakistanda yerləşməkdədir. 
 

131 
 
Azərbaycanın adları bilinməyən kəndlərində dünyaya gələn çocuqların adı “Abbas 
Mirzə”  olaraq  qoyuldu.  Abbas  Mirzəni  zor  və  hiylə  ilə  Azərbaycandan  ayırıb 
Xorasana  göndərsələr  də  mənəvi  baxımdan  Azərbaycan  ona  sahib  çıxdı.  Çünkü 
Abbas  Mirzə  öz  ruhu  və  mənəviyyatı  ilə  Azərbaycana  bağlı  idi.  O,  bunu 
Azərbaycanda xalqın daha rifah içində yaşaması üçün gerçəkləşdirdiyi islahatlarla 
isbatlamışdı.  Abbas  Mirzə,  Azərbaycanı,  ancaq  və  ancaq  Azərbaycanı  çağdaş 
dünyanın bir parçası etmək istəyirdi. 
Şahzadə,  gedənlərin  yerini  yeni  və  daha  gənc  olan  birimlərlə  doldurmağı 
qərarlaşdırmışdı.  Baharda  Xosrov  Mirzə  özü  ilə  bərabər  yeni  alaylar  gətirəcəkdi. 
Şahzadə  bilirdi  ki,  onun  istəyinə  Qarapapaq  və  Ayrımlı
*
  tayfaları  rədd  cavabı 
verməzlər. 
Qışın səssizliyinə batmış bu bölgələrdə yapılması gərəkən bir sürü işlər var 
idi.  Bu  ərazilər  Nadir  Şahdan  sonra  ilk  kəz  olaraq  mərkəzi  iqtidara  tabe  edilirdi. 
Lakin  biri  digərinin  ardınca  gələn  məktublar  Şahzadəni  Azərbaycana  bağlayırdı. 
Abbas  Mirzə  isə  Azərbaycanda  oğlu  Feridun  Mirzəni  öz  yerinə  təyin  etmişdi.  O, 
bütün  Azərbaycan  xanlarını  zorla  özünə  tabe  edib  və  onlardan  əkinçilərin, 
rəiyyətlərin  haqlarını  tanımalarını  istəmişdi.  Gələn  məktublar  isə  xanların  təkrar 
başqaldırılarından  danışırdı.  Abbas  Mirzə  əndişələnirdi  ki,  xanların  başqaldırısı 
onun  Azərbaycanda  etdiyi  bütün  işləri  alt-üst  edər,  Şahzadənin  şöhrətinə  zərər 
verər.  Abbas  Mirzə  məktublarının  birində  yazır:  “Vəliəhdin  olduğu  qədər  Şahın 
düşməni yoxdur”
61
 Abbas Mirzənin bu ləhni göstərir ki, Azərbaycanda durum heç 
də  yaxşı  deyilmiş  və  xanların  baş  qaldırıları  təhdid  halına  dönüşmüş  imiş.  Abbas 
Mirzə,  Feridun  Mirzəyə  yazır:  “Umarım  ki,  səlamətsiniz.  Orada  işlərin  öz 
məhvərində  yürüməsi  üçün  gərəkən  özəni  göstərmənizi  istəyirəm.  Azərbaycan 
məmləkəti  mənim  evim  və  əhalisi  isə  öz  övladımdır.  Məni  buraya  bütün  ölkə 
düzeyində  istiqrar  sağlansın  deyə  Azərbaycan  xalqı  görəvləndirib  göndərmişdir. 
Ömür  vəfa  edərsə  öz  evim  Azərbaycana  dönəcəyəm.  Gərəkən  bütün  şeyləri  sənə 
söyləmişəm, təkrar təkid edirəm ki, Azərbaycanda istiqrarın qorunması üçün lazım 
olan təlaşları edin. Bunu da bilmiş olun ki, bütün Azərbaycan xalqının sizi sevməsi 
gərəkir...”.
62
 
Abbas Mirzə yazdığı məktublarında qeyd edir ki, bu məktubları gecənin gec 
saatlarında  yazmışdır.  Məktublarda  və  fərmanlarda  tarix  yazılmamışdır.  Bu 
səbəbdən  də  bu  fərmanların  və  məktubların  təxmini  tarixini  məktublarda  işarə 
etdiyi  hadisələrlə  müəyyən  etmək  mümkündür.  Abbas  Mirzəni  qardaşlarının 
hiylələri  və  düşmənçilikləri  çox  üzməkdə  imiş.  Burada  onun  qəzəbini  və 
əndişələrini  ifadə  edən  bir  məktubunu  gətiririk.  Bu  məktub  qardaşlarından  birinə 
və böyük ehtimalla öz oğlu kimi sandığı Qasım Mirzəyə yazılmışdır: 
                                                           
*
Qarapapaq və Ayrımlı tayfaları bu gün daha çox Qərbi Azərbaycanın bölgələrində, Urmuda, Sulduzda 
və civarlarında yaşamaqdadırlar. (G.C)  
61
 Əhvalat və dəst xəthaye Abbas Mirzə. 
62
 Əhvalat və dəst xəthaye Abbas Mirzə. 

132 
 
“Hörmətli  və  məqamlı  qardaşım!  Məktublarınız  vasitəsi  ilə  sağlığınızın 
yerində  olmasını  öyrənincə  çox  sevindim.  Uzun  zaman  idi  bir-birimizlə  əlaqə 
saxlaya  bilməmişdik.  Ancaq  sanmazdım  ki,  mənim  qardaşım  qəflət  edib  məni 
unudar”.
63
 Sonra eyni məktubda Şahzadənin xatirələri onu Laçın Xana doğru sövq 
edir. Laçın Xanın Osmanlı ilə savaş zamanı onun haqqında etdiyi fədakarlıqdan və 
qəhrəmanlıqdan  danışır,  Laçın  Xana  nə  qədər  borclu  olduğunu  söyləyir.  Bu 
məktubların  sətirləri  arasından  bəzi  hadisələrin  ayrıntılarını  üzə  çıxarmaq 
mümkündür. Bu məktublardakı verilərdən, məlumatlardan yola çıxaraq Çobanoğlu 
savaşlarının  bəzi  təfərrüatını  da  anlamaq  mümkündür.  Eyni  zamanda  Abbas 
Mirzənin  məktublarında  o  zamana  görə  çox  yüksək  səviyyədə  olan  bir 
vətənsevərlik  duyğusu  bulunmaqdadır.  Çünkü  o  dönəmlərdə  vətən  məhfumu  yox 
idi. Vətən məfhumunu milli dövlət olqusu doğmuşdur. İmperatorluq duyğusu daha 
çox yayğın idi. Lakin bütün davranışlarında və məktublarında Abbas Mirzə özünü 
sanki  İmperatorluğa  deyil,  Azərbaycan  adlı  vətənə  mənsub  bilməkdədir.  Feridun 
Mirzəyə  yazdığı  məktubunda  “mənim  evim  Azərbaycandır”  yazaraq  xitab  edir. 
Digər  bu  kimi  yazılarında,  davranışlarında  da  Abbas  Mirzə  Azərbaycana  mənsub 
olduğunu  açıqca  və  israrla  söyləməkdədir.  Eyni  zamanda  Xorasanda  bulunduğu 
müddətcə  Azərbaycanda  gerçəkləşdirdiyi reformlara  bənzər bir işlər etməməsi də 
göstərir  ki,  o,  burada  uzun  zaman  qalmaq  fikrində  olmamış  və  reformlarının 
uzantısını Azərbaycana döndüyündə davam etmək istəmişdir. Məktublarından bəlli 
olur  ki,  Xorasanda  bulunduğu  zaman  xəstəliyi  şiddətləndikcə  fikrən  və  xəyalən 
daha çox Azərbaycanı düşünməyə başlamışdır. 
Nadir  Şah  və  varislərinin  aqibəti  Şahzadəni  çox  düşündürürdü.  Dehlinin 
fatehi  ən  istedadlı  və  başarılı  oğlunun  gözünü  kor  edərək,  Avşarlar  səltənətinin 
gələcəyini  qaranlığa  gömmüşdür.  Sonra  da  Nadir  Şahın  qardaşı  oğulları  taxt-tac 
mirası  uğrunda  bir-birinin  canına  düşdülər.  Bunların  arasında  başarılı  olan  Adil 
şah, Nadir soyuna  yaxın olan bütün insanların gözlərini kor etdi ki,  daha  varislik 
iddiasında  olacaq  kimsə  qalmasın.  Abbas  Mirzə  bunları  ağlından  keçirdiyində 
dərin  əndişəyə  dalırdı.  Din  xadimlərinin,  qardaşlarının  və  digər  rəqiblərin  fitnəsi 
nəticəsində  bir  neçə  kərə  onun  özü  də  Nadir  Şahın  oğlu  kimi  az  qala  fəda 
edilməkdə  idi.  Bu  olayları  göz  önündə  bulunduran  Şahzadə  ən  istedadlı 
övladlarının gələcəyindən əndişələnirdi. 
Abbas  Mirzə  2  il  Xorasanda  qaldı.  Bu  zaman  içərisində  xəstəliyinin  onu 
get-gedə  ölümə  tərəf  götürdüyünü  hiss  edirdi.  Ancaq  heç  durmadan  məmləkətin 
işləri ilə uğraşır və Herat savaşı üçün hazırlıq görürdü. Abbas Mirzənin adı təkrar 
dünya gündəminə girmişdi. Ancaq bu dəfə ruslarla savaşaraq deyil, Türküstandakı 
zəfərlərindən  dolayı  idi.  Bu  üzdən  Abbas  Mirzə  və  Azərbaycan  ordusu 
Türküstanda çıxarılan olan böyük dövlətlər üçün təhdid ünsürü olmağa başlamışdı. 
1832-ci  ilin  yayında  Hindistanda  yayımlanan  ingilisdilli  bir  qəzetdə  bu  sətirlər 
                                                           
63
 Eyni qaynaq. 

133 
 
gözə dəyməkdə idi: “Qacariyyədən gələn bir məktuba görə, Abbas Mirzə otuz min 
ordu ilə Herata hücum etməyə hazırlaşır. Rusiyanın Abbas Mirzəyə yardım etməsi 
sanılır.”  Sonra  da  bu  xəbər  üzərinə  “Mərkəzi  Asiyada  böyük  hadisələrin  baş 
verməsi  bəklənir”  başlıqlı  təhlillər  eyni  qəzetdə  yer  almaqda  idi.  Əslində  Abbas 
Mirzə,  Rusiya  ilə  bir  ittifaqa  girmə  məsələsini  düşünməkdə  idi.  İngiltərəni  də  ən 
çox  rahatsız  edən  bu  idi.  Lakin  hissiyyatı  buna  izn  vermirdi.  Türkmənçay 
müqaviləsindən  sonra  ruslara  qarşı  dərin  bir  nifrət  daşıyırdı.  Nə  qədər  öz 
duyğularını  gizlətməyə  çalışsa  da  ancaq bu konuda  başarılı ola  bilmirdi.  Ruslarla 
ittifaqa  girə  bilmirdi.  Digər  tərəfdən,  düşünürdü  ki,  əski  düşmənlərlə  ittifaqa 
girmək  yeni  problemlər  ortaya  çıxara  bilər.  Bəlkə  də  bu,  onun  duyğularının 
uydurduğu  bəraət  idi.  Abbas  Mirzə  Mərkəzi  Asiyada  yayılma  politikasının 
İngiltərənin  çıxarıları  ilə  nə  qədər  kontaktda  ola  biləcəyi  haqda  hesablar  edirdi. 
Çünkü  İngiltərə  Hindistanla  sınırlı  qalmayıb  və  Türküstana  doğru  uzanmaq 
istəyirdi. Bu amac uğrunda isə bir sürü casuslar Türküstana göndərmişdi. Mərkəzi 
Asiya toplum və qəbilə yapısını (strukturunu) dərindən öyrənməkdə idi. 
Doktor  Vulf  adında  müəmmalı  və  macəraçı  bir  ingilis  Mərkəzi  Asiyada 
elmi  araşdırma  yapmaqda  idi.  Şahzadə,  Xorasanı  yönətdiyi  müddətcə  bu 
müəmmalı  adam  Məşhəddə  qalırdı.  Vulf  araşdırmaları  nəticəsində  panik  və 
həyəcan  yaradacaq  xəbərlər  uydurub  toplumun  içində  yaymaqda  uzman  idi. 
Məsələn,  1832-ci  ildə  yazırdı:  “Bu  diyarda  xəbərlər  çox  tez  yayılır.  Hər  yerdə 
söylənilir  və  inanılır  ki,  vəliəhd  Abbas  Mirzə  bir  rus  qızı  ilə  evlənmiş,  dinini  də 
dəyişdirib  xristian  olmuşdur.  Buna  qarşılıq  isə  Rusiya  Abbas  Mirzəyə  Xeyvəni 
işğal  etmək  üçün  əlli  minlik  ordu  vermişdir.”  Bu  şayiələr  hardan  qaynaqlanırdı? 
Abbas  Mirzənin  Batı  həyatına  özənimi  bu  şayiələrin  yaranması  üçün  psixoloji 
zəmin  hazırlamaqda  idi.  Abbas  Mirzənin  Türküstandakı  hərbi  davranışlarını  öz 
çıxarlarına  qarşı  görən  İngiltərə  isə  bu  şayiənin  toplum  tərəfindən  gerçək  kimi 
qəbul ediləcəyini yaxşı bilirdi. Lakin Abbas Mirzə Hind fatehləri Moğul şahzadələr 
kimi  iqtidar  uğrunda  bu  işlərə  gedəcək  karakterə  sahib  deyildi.  Abbas  Mirzə  bir 
neçə  kərə  məktublarında  yazmış  ki,  “...  başıma  gələn  bütün  müsibətləri  Tanrı 
sınağı  kimi  anlamışam”.  Bəlkə  də  bu  şəkildə  Tanrı  iradəsinə  güvənərək 
məğlubiyyətlərinin acısını azaltmaq istəmişdir. Digər tərəfdən, Abbas Mirzənin bir 
rus şahzadə  ilə  evləndiyini axtarmaq  yersizdir. Çünkü Şahzadənin  həyatında  belə 
bir  hadisə  olmamışdır.  Sadəcə,  Abbas  Mirzənin  gürcülərlə  çox  yaxın  dostluq 
münasibətləri var idi. Abbas Mirzənin reformist olması, gürcülərlə sıx münasibəti, 
toplumun  bütün  reformist  düşüncəyə  qapalı  olması,  İngiltərənin  artıq  Şahzadənin 
Türküstan  qələbələrindən  narahat  olmağa  başlaması,  Şahzadənin  rəqiblərinin  və 
din  xadimlərinin  düşmənçiliyi  hamısı  bir  yerdə  bu  şəkildə  şayiənin  yaranmasına 
uyğun  zəmin  yaratmaqda  idi.  Şahzadənin  din  dəyişdirmə  şayiəsi  onun  bütün 
nüfuzunu ortadan qaldıra bilərdi. Çünkü İslam ayinində bu tür davranış irtidad və 
ya mürtədlik (dindən çıxma) olaraq bilinməkdədir ki, bunun da cəzası çox ağırdır. 

134 
 
1832-ci  ildə  Baqration  şahzadələrinin  yönətimindən  çıxmış  Gürcüstanda 
yeni  bir  ayaqlanma  və  qiyam  başlamışdı.  Erkli  soyundan  olan  üç  şahzadə  xanım  
da bu ayaqlanmaya qatılmışdılar. Bunlar əskidən olduğu kimi yenə də Abbas Mirzə 
ilə  ittifaqdan  yanaydılar.  Çünkü  təqribən  25  il  boyunca  Abbas  Mirzənin 
Gürcüstana olan münasibətindən çox məmnun idilər. Bir müəmma kimi saxlanılan 
Laçın Xandan başqa  digər gürcü Şahzadələrin də  Azərbaycana  mühacirəti davam 
edirdi.  Abbas  Mirzənin  dirək  müdaxiləsi  nəticəsində  Fətəli  Şah,  Aleksandr  Mirzə 
ilə  taxt-tacını  itirmiş  padşah  kimi  davrandı.  Bu  üç  Şahzadə  xanımın  biri  Erklinin 
nəvəsi  Tamara  idi.  Tamara  xanım  yeraltı  örgütləndirmə  istedadı  nəticəsində 
gürcüləri  gizlincə  təşkilatlandıra  bilmışdı.  Tamara  daima  ruslara  qarşı  müttəfiq 
axtarırdı.  Beyt-ül  Müqəddəsi  ziyarət  adı  ilə  Orta  Doğuya  getmiş  və  Misir  Əmiri 
Məhəmmədəli ilə gizlincə görüşmüşdü. Digər Şahzadə xanım isə Tekla  idi. Tekla 
yaşlanmış, saçlarının bəmbəyaz olmasına rəğmən bir gənc xanım kimi Gürcüstanın 
istiqlal  davasına  qatılmışdı.  Bu  şahzadə  xanımlar  yurdlarına  vəfalı  qalaraq 
dirənişlərinin  cəzasını  Gürcüstandan  Rusiyanın  soyuq  Sibirlərinə  sürgün  edilərək 
çəkəcəklərdi.  Üçüncü  şahzadə  xanım  isə  Ribsime  idi.  Ribsime  öz  oğulları  ilə  bu 
dirənişə  qatılmışdı.  Heç  şübhəsiz  ki,  Abbas  Mirzə  və  gürcü  Şahzadələri  arasında 
gizlin  münasibətlər  olmuşdur.  Bu  münasibətləri  Laçın  Xan  da  düzənləyə  bilərdi. 
Həmin  şahzadə  xanımların  xristian  oluşları  isə  toplumda  fərqli  fikir  yaratmağa 
başlamışdı.  Abbas  Mirzənin  bunlarla  evlilik  planı  yapma  kimi  görüşü  ortaya 
çıxmışdı. Şübhəsiz ki, Gürcüstan olayları ilə ilgilənən Tehranda oturan Şahzadənin 
düşmənləri bu şayiələrin yaranmasında və necə  yaranmasında planlar çizmişdilər. 
Abbas  Mirzənin  Mərkəzi  Asiya  ilə  ilgili  davranışlarından  və  istəklərindən 
xoşlanmayan İngiltərə də onun düşmənləri cərgəsində  yer almağa başlamış və bu 
şayiələrin necə yaranıb yayılmasına yardımçı olmaqda idi. 
*** 
Qış  fəsli  bitmək  üzrə  idi.  Abbas  Mirzənin  ağrıları  şiddətlənmişdi,  lakin 
bununla  belə  Xosrov  Mirzənin  gətirməkdə  olduğu  hərbi  birimlər  haqqında 
düşünməyə  başlamışdı.  Xəstəliyinin  bu  şəkildə  gücləndiyi  bir  halda  belə  Herata 
hücumun komutanlığını özünün etməsini düşünürdü. Bu barədə fərari rus albayları 
ilə də müzakirələr edirdi. Bu rus zabitləri qısa bir sürə sonra Məhəmməd Mirzənin, 
Samsam  Xanın  və  Abbas  Mirzəyə  bağlılığı  ilə  bilinən  Bufskinin  komutanlığında 
edəcəkləri böyük işləri ilə parlayacaqlardı. 
Abbas  Mirzə  həyatındakı  ən  son  Novruz  bayramını  Məşhəddə  keçirib  və 
Tehrana  yola  düşdü.  Şah,  Xorasan  olayları  ilə  bilgi  əldə  etmə  üçün  Şahzadənin 
Tehrana gəlməsini istəmişdi. 
Ən son üsyankar xanlar da təslim olmuşdular. Bu xanlar içində ən önəmlisi 
Heydəri  xanı  idi.  Abbas  Mirzə,  Herat  savaşının  ayrıntılarını  atası  ilə  müzakirə 
etmək  üçün  tələsirdi.  Bilirdi  ki,  hiyləgər  vəziri  Qaimməqam  içdən-içə  onun  bu 
əməlindən  narazıdır.  Sonra  da  anladı  ki,  Qaimməqam  Herata  hücumu  önləmək 
üçün Şaha yanlış bilgilər vermişdir. Şahın Herata hücum edilməsindən yana olduğu 

135 
 
bəlli  idi.  Lakin  Qaimməqam  Abbas  Mirzənin  sağlıq  durumunun  yaxşı  olmadığını 
bəhanə  gətirərək  Şahı  ikna  etməyə  çalışmışdı.  Qaimməqam  deyirdi  ki,  Herata 
hücumun  komutanlığını  sağlığı  yerində  olmayan  Abbas  Mirzəyə  buraxmaq 
divanəlikdir.  Qaimməqam  komutanlığın  Məhəmməd  Mirzəyə  verilməsindən  yana 
idi. 
O  dönəmin  tarixi  ilə  məşğul  olan  əksər  araşdırmaçılar  Abbas  Mirzəni 
vəzirinin  təsiri  altında  olan  birisi  kimi  tanımlamaqdalar.  Ancaq  Abbas  Mirzənin 
Qaimməqama göndərdiyi mesajlar və Şahzadənin məktubları araşdırıldığında bəlli 
olur ki, Şahzadə bu vəziri keçmiş xidmətlərindən və  ya  verə biləcəyi faydalardan 
dolayı  vəzirlik  məqamında  bulundurmaqda  imiş.  Çünkü  məktublarında 
Qaimməqamdan razı qalmadığı açıqca  sezilməkdədir.  Abbas  Mirzə Qaimməqama 
yazır: “Necə oldu ki, pis niyyətli adamların sözlərini qəbul etdin və bizim iltifat və 
hörmətlərimizi  görməzlikdən  gəldin.  Hər  zaman  sizə  demişdim  ki,  ləcbazlıq, 
inadkarlıq etməyin, təkəbbürlü davranmayın. İnsan heç bir zaman şeytana uymaqla 
yararlı  çıxa  bilməz”.
64
 Yola  düşmə  zamanı  Abbas  Mirzə  hər  zamankından  daha 
artıq bitkin və yorğun görünürdü. Ancaq yenə də Tehrana yola düşdü. 
*** 
Başkəndə  yaxınlaşdığında  sarayın  məmurlarından  biri  olan  Yəhya  Xan 
silahlı  dəstələrlə  Şahzadəni  qarşılamağa  gəldi.  Şahzadənin  nəzdində  Xorasanın 
məğlub xanları da bulunmaqda idi. Bu xanlarla əsir kimi davranılmırdı, sadəcə, hər 
ehtimala  görə  Xorasandakı  üsyanları  durdurmaq  amacı  ilə  saxlanılmaqdaydılar. 
Lakin  Şah  istəmişdi  ki,  bu  məğlub  xanlar  başkəndə  girmədən  öncə  məmurlara 
təhvil  verilsin.  Onların  əllərini  boyunlarına  bağlayıb  başkənddə  gəzdirmək,  xalqa 
göstərmək  üçün  zəncirlədilər.  Çünkü  Fətəli  Şah  üsyankar  xanları  bu  şəkildə 
cəzalandırmaqdan xoşlanırdı. Həm də onların zəncirlənmiş şəkildə saraydakı törən 
protokolunda  yerlərini almaları qərarlaşdırılmışdı. Şahın bu tür davranışı zamanın 
vəhşi ədalət anlayışı ilə örtüşməkdə idi. Hüquq  və  məhkəmə anlayışının olmadığı 
yerdə şəxsi intiqam hissləri öz hökmünü verməkdə idi. Məğlub və məhkum xanlar 
özləri  Şahın  bu  davranışından  heyrətlənməmişdilər,  çünkü  onlar  da  öz  iqtidar 
yörələrində bu şəkildə davranmaqdaydılar. 
Qoçan  el  xanı,  Heydəri  xan  və  önəmsiz  sərkərdələrdən  heç  biri  edam 
edilmədi.  Onlar  Azərbaycanın  ən  uzaq  və  məchul  kəndlərinə  sürgün  edildilər. 
Qoçan  el  xanı  Azərbaycana  yollanarkən  bir  səhər  karvansaraların  birində  ölü 
olaraq  bulundu.  Digərləri  də  yarım  əsir  kimi  ömürlərini  sona  ərdirdilər.  Onlardan 
biri Osmanlıya qaçıb Bursada yerləşdi. 
Ancaq  Yəzdin  yağısı  Rzaquluxanın  ölümü  başqa  tür  oldu.  O,  keçmişdə 
Məhəmmədəli  Mirzənin  ailəsinin  dar-nədarını  əlindən  almış  və  evlərindən  bayıra 
atmışdı.  Məhəmmədəli  Mirzə  məhbusu  tələb  etdi.  Rzaquluxanı  Şahzadə 
                                                           
64
 Eyni qaynaq. 
 

136 
 
Məhəmmədəli  Mirzənin  iqamətgahına  aparıb  bir  odaya  buraxdılar.  Bütün  ailə 
üyələri hər kəs əlinə bıçaqdan, qayçıdan, qəmədən, baltadan bir şey alıb ona hücum 
etdi. Rzaquluxan paramparça edildi. 
Atasından  bir  çox  insanlıq  dərsi  almış  Cahangir  Mirzə  belə,  bu  öldürmə 
macərasını adi bir hadisə kimi yazmaqdadır. 
Təşrifat  işləri  sona  ərdikdən,  xanların  hesablarına  yetişildikdən  sonra  Şah, 
Abbas Mirzə  ilə ikili  söhbət  üçün zaman ayırmışdı. Əmr verdi ki,  Abbas  Mirzəni 
ən  yaxşı  bir  sarayda  yerləşdirsinlər.  Bu  imarəti  Şah  sevgililərindən  biri  olan 
Nuşafərin  üçün  yapdırmışdı.  Şah,  oğluna  hər  tür  iltifat  yağdırmağa  başlamışdı. 
Çünkü  imperatorluğu  bir  çox  bəlalardan  ancaq  Abbas  Mirzə  qorumuş,  bir  çox 
şahzadənin öhdəsindən gələ bilmədiyi Xorasanda da Fətəli Şahın otoritəsini ancaq 
Abbas  Mirzə  sağlamışdı.  Lakin  Şahzadənin  düşmənləri  yenə  də  aktiv  idi. 
Şahzadəyə qarşı bir şey edə bilməyəcəklərini görüb, Abbas Mirzə ilə bərabər gələn 
və  müxtəlif  yerlərdə  yerləşdirilən  adamlara  qarşı  plan  hazırlamağa  başladılar. 
Şahın  sarayının  güvənliyi  əvvəlki  kimi  deyildi.  Bəzən  oğurluqlar  olurdu.  Törən 
mərasimləri üçün nəzərdə tutulan bir çox altun yoxa çıxdı. Yalnız bəlli olmadı ki, 
bu altunlar şübhə yaratmaq üçün qəsdən gizlədildi, yoxsa gerçəkdən də oğurlandı. 
Şaha aid olan bütün əşyalar müqəddəs sayılırdı. Bu altunların ortadan yox olması 
sadəcə, maddi ziyan olaraq deyil, həm də Şahın qüdsiyyətinə qarşı çirkin plan kimi 
anlaşılırdı.  Bəlkə  bu  oğurlanmış  əşyadan  vaz  keçilə  bilərdi,  lakin  elə  ki,  bunun 
arxasında Şahın canına qəsd planı dilə gətirildi, məsələ çox ciddiləşməyə başladı. 
Şahzadənin  xidmətçilərini  suçlamaqla  onun  öz  şəxsiyətinə  də  zərbə  vururdular. 
Dərbarda  çalışan  fitnə  uzmanları  bilmirdilər  ki,  artıq  bu  kimi  hadisələrlə  Abbas 
Mirzənin  şəxsiyyətini  şübhə  altına  ala  bilməzlər.  Şah  üçün  Xorasanda  istiqrarın 
sağlanması hər şeydən önəmli idi. Digər tərəfdən, oğurlanan altunların bir neçə qatı 
məğlub  xanlardan  altun  alınıb  mərkəzə,  Şaha  hədiyyə  olaraq  gətirilmişdi.  Fətəli 
Şah  o  an  keçmişdə  din  xadimlərinin  və  digərlərinin  təsirinə  düşərək,  Abbas 
Mirzədən  şübhələnməsi  dolayısıyla  peşmanlıq  duyğusuna  qapılmışdı.  Şah  açıqca 
görürdü ki, Xorasanın fatehini xəstəlik çökərtmək üzrədir. O, düşünürdü ki,  fateh 
oğluna qarşı ədalətli davranmayıbdır. 
*** 
Şahın  bir  çox  qadınları  içində  öncədən Tavus  xanım  olaraq  tanınan,  sonra 
da Tac-əd Dövlə olaraq bilinən xanımın ayrıca bir yeri var idi. İsfahandan olan bu 
qadın yazıb-oxumağı da bacarırdı, bəzən Şahla məktublaşaraq əlaqə saxlayırdı. Bu 
qadının  üstünlüyü  başqa  qadınlara  da  təhmil  edilmişdi  və  Şahın  qadınları  onun 
ayrıca bir yerinin olması ilə barışmışdılar, çünkü o həm də bir din xadiminin qızı 
idi.  Padşahın  bir  çox  sirlərini  bilməkdə  idi.  Şah  da  onun  sirdaşlıq  etməsinə  xoş 
görü ilə baxırdı. Qadınlar içində  yalnız onun  “Çeşmə imarəti”nə  gəlmə haqqı var 
idi.
65
 Çeşmə imarəti Fətəli Şahın ən önəmli sarayı idi. 
                                                           
65
Tarix-e Əzodi. 

137 
 
Abbas Mirzənin bu önəmli yerdə istirahət etməsi, bir növ onun Xorasandakı 
əməllərini təqdir etmə mahiyyəti daşımaqda idi. Abbas Mirzə özünü bütün səfərləri 
boyunca  yanında  bulundurduğu  doktor  Karməkin  müalicəsinə  buraxdı.  Çeşmə 
imarəti  bütün  dedi-qodulardan  uzaq  olduğuna  görə  Şahzadənin  dincəlməsi  üçün 
uyğun  məkan  idi.  Orada  xidmətçi  qadınların  və  kişilərin  sayı  çox  az  idi.  Kimsə 
xəbər vermədən oraya girə bilməzdi. 
Bir gecə Şah, oğlu ilə uzun saatlar bir yerdə olmaq istədi. Şahzadə bu fürsəti 
gözləməkdə idi. Çünkü varislik və vəliəhdlik haqqında Şahın təkrar rəsmi və kətbi 
görüşünü öyrənmək istəyirdi. Lakin Şahzadə öz ölümünün yaxında baş verəcəyini 
xatırladıb,  özündən  başqa  kimi  varis  olaraq  nəzərdə  tutduğunu  şahdan  öyrənmək 
istəyirdi.  Şah  bu  soruya  cavab  verməkdən  çəkinirdi.  Ancaq  Şah  ilk  kəz  olaraq 
oğlunu bu qədər uzun dinləməyə başlamışdı. Abbas Mirzə qardaşlarının ittihamları 
qarşısında  vaxt  tapıb  özünü  savuna  bilməmişdi.  O  gecə  Abbas  Mirzə  illər  boyu 
çəkdiyi  əziyyətləri  dilə  gətirir  və  ürəyini  atasına  boşaldırdı.  Bütün  hər  şeydən 
xəbərdar  olub,  ancaq  susub  və  Şahın  verəcəyi  ədalətli  qərarı  bəklədiyini  söylədi. 
Şahzadə  atasına  anlatmağa  çalışdı  ki,  Azərbaycanda  başlatdığı  reformların  dinə 
qarşı heç bir  yönü  yoxdur  və  ayaqda  dura  bilməmiz  üçün  bu reformların  sürətini 
gücləndirməliyik.  Din  xadimləri  müctəhidlərin  söylədiyi  kimi,  ruslarla  savaşa 
səbəb olan onun islahatları olmamışdır. Abbas Mirzə atasına anlatdı ki, Tufarqanda 
ruslarla  müzakirə yürütdüyündə onun çəkdiyi əzabları din xadimləri və qardaşları 
çəkmədilər.  Onlar  Azərbaycanı  mənim  qədər  sevmədikləri  üçün  Azərbaycanın 
böyük  bir  qisminin  ruslar  tərəfindən  işğal  edilməsinə  üzülmədilər.  Ancaq  mən 
Gülüstan  və  Türkmənçay  müqavilələrinin  sancılarını  hələ  də  yaşayıram  və  son 
nəfəsimə  qədər  də  yaşayacağam.  Mənim  yurdum,  yuvam  olan  bu  məmləkətin 
parçalanma ağrıları ruhumu incitməkdədir. Bilirəm ki, sağlığım Azərbaycanı təkrar 
bütövləşdirməyə  müsaidə  etməyəcək.  Bu  da  mənim  üçün  çox  ağır  bir  dərddir. 
Məzarımda  belə  Azərbaycanın  parçalanma  ağrılarını  yaşayacağam.  Çünkü 
Gəncədən,  Dərbənddən,  Qarabağdan,  Naxçıvandan  rusların  zülmündən  qaçan 
azərbaycanlılar  din  xadimlərinə  və  mənim  qardaşlarıma  sığınmırdılar.  Onlar 
Azərbaycan  ordusuna,  mənə  sığınırdılar.  Mənə  sığınan  bu  insanlara  bir  iş  görə 
bilmədiyim  üçün  gündə  yüz  dəfə ölürdüm. Çünkü  məni ayaqda tutan  Azərbaycan 
əhalisi  və  Azərbaycan  ordusu  oldu.  Xorasanda  sabitliyi  sağlayan  da  Azərbaycan 
ordusu, Azərbaycan oğulları oldu. Padşahım, mən bütün şəxsiyyətimi Azərbaycana 
borcluyam,  Tehran  bütünü  ilə  mənə  qarşı  çıxdığında  arxamda  duran  Azərbaycan 
oldu,  həyatıma  məna  verən,  məni  cəsarətləndirən  Azərbaycan  xalqı  oldu.  Bütün 
ruhumla,  vicdanımla  və  vücudumla  Azərbaycana  borcluyam.  Bu  durumda  öz 
ordumu sonucunu öncədən təxmin etdiyim bir savaşa soxarmı idim? Abbas Mirzə 
atasına xatırlatdı ki, İrəvanın işğalından öncəki rusların daha yüngül barış planı ilə 
Asəf-əd  Dövlə,  Hüseyn  Xan,  Şahzadələr  və  bu  savaşı  cihad  olaraq  dəyərləndirən 
                                                                                                                                      
 

138 
 
din xadimləri müxalifət etdilər. Şahım da onların bu tutumları qarşısında savaşdan 
yana  oldu.  Tufarqan  müzakirəsində  ingilislərdən  yardım  istəmək  zorunda 
qaldığında  nə  qədər  aşağılanıb,  əzab  çəkdiyini  söylədi,  savaşdan  yana  tutum 
sərgiləyən  din  xadimlərinin  onun  başkəndi  Təbrizin  dirənməməsi  üçün  necə  də 
ilahi fərman çıxarıb, fətva verdiklərini dedi. Şah bütün bunları bilməkdə idi, ancaq 
surətində ölüm əlamətlərini  görən oğlunu dinləmək istəyirdi. O xatırlayırdı ki, bir 
neçə  kərə  çevrəsindəkilərin  təsirinə  düşərək  az  qala  Nadir  Şahın  oğluna  etdiyini 
etmək istəmişdi. Şah həm oğlunun söylədiklərinin təsirinə qapılaraq, həm də onun 
bu  qədər  yorğun  və  düşgün  olduğunu  gördüyü  üçün  gözlərindən  yaş  axmağa 
başlamışdı.  Abbas  Mirzəni  bağrına  basıb  yanağından  öpdü.  Abbas  Mirzə  təkrar 
danışmaq  istəyirdi,  ancaq  Şah  onun  susmasını  istədi  və  dedi:  “Hər  şeyi  söylədin, 
hər şey anlaşıldı. Başqa heç bir şey söyləmə”.
66
 
Şahzadə  oğluna  xitabən  yazdığı  məktubda  deyir:  “Şah  iltifat  göstərib  və 
ağlar gözləri ilə mənim üzümdən öpdü. Danışmamdan sonra gözlərindən yaş axa-
axa Tanrıya səcdə etdi”.
67
 
Abbas  Mirzənin  bu  görüşlə  ilgili  oğlu  Məhəmməd  Mirzəyə  yazdığı 
məktubda  verilən  bilgi  ilə  Cahangir  Mirzənin  “Tarix-e  no”  kitabında  verilən 
bilgilər örtüşməkdədir. 
Sonrakı  günlərdə  Şah  oğlunu  ikna  etməyə  çalışdı  ki,  Xorasana  dönməsin. 
Şah  yay  fəslini  Həmədanda  istirahət  etmək  istəyirdi.  Abbas  Mirzədən  də  onunla 
bərabər Həmədana gəlməsini istədi. Lakin Abbas Mirzə Herata hücumun planlarını 
hazırlamaq üçün Xorasana dönməkdə qərarlı idi. Təkrar Abbas Mirzə hiss etmişdi 
ki, Şah sanki Qaimməqamın təsirinə düşmüşdür. Möhkəm bir iradə ilə söylədi ki, 
hələ  mənim  istirahət  etmə  zamanım  gəlməmişdir,  mən  bir  savaşçıyam  və 
savaşçının da yeri və istirahət mərkəzi savaş meydanlarıdır. 
Firuzkuh və Kalpuş yolu ilə Xorasana doğru hərəkətə başlayan Abbas Mirzə 
yolda  Heratın  mühasirəsi  üçün  Məşhədi  tərk  edən  Məhəmməd  Mirzəyə  uzun  bir 
məktub  yazdı.  Bu  məktubda  yuxarıda  şərh  edilən  Şahla  görüşünü  anlatdı  və 
Məhəmməd  Mirzəyə  müjdə  verdi  ki,  artıq  sən  özünü  taxt-tacın  varisi  kimi  saya 
bilərsən.  Bütün  yaxınları  və  dostları  ilə  ilgili,  özəlliklə  Laçın  Xanla  bağlı  olaraq 
oğluna  sifarişlər  etdi.  Məktubda  xəstəliyinin  ağır  bir  həddə  gəldiyini  də 
gizlətməməkdədir, 
özəlliklə 
ayaqlarının 
ağrısından 
və 
qızdırmadan 
gileylənməkdədir.  Məktubun  bir  bölümündə  yazır:  “Heç  bir  zaman  rahatlıq  üzü 
görmədim.  Həddindən  artıq  zəhmət  və  əziyyət  çəkdim.  Yalnız  heç  bir  zaman 
həyatımdan  gileylənmədim,  daima  qarşıma  çıxan  olaylar  qarşısında  Tanrıya  şükr 
etdim.  Sizin  və  nəslinizin  rahat  səltənət  etmənizi  arzu  edirəm.”
68
 Səfər  sürəsincə 
savaş  fikrindən də vaz keçmirdi. Herat Abbas Mirzəyə  görə, Xorasanın bir şəhəri 
                                                           
66
 Əhvalat və dəst xəthaye Abbas Mirzə. 
67
 Eyni qaynaq. 
68
 Eyni qaynaq. 
 

139 
 
idi. Məşhəd və Nişabur kimi. Əhməd Xan Dəvərani soyuna  mənsub olan  şahzadə 
Herata  hökm  edə  bilər,  ancaq  bunun  bir  şərti  var.  Öncə  Qacar  imperatorluğunun 
hakimiyyəti altına girməlidir. Bunu da yalnız silah gücü ilə etmək lazım idi. 
O  zaman  Herat,  Mərkəzi  Asiyanın  ən  çox  nüfuzlu,  ən  mürəffəh  və  bolluq 
olan şəhərlərindən biri idi. Burada ticarət, bəzriganlıq işləri yaxşı gedir və müxtəlif 
peşələr gəlişmiş durumda idi. Çingiz Xanın nəvəsi Tuli Xan bu şəhəri fəth etmişdi. 
Sonra da təqribən 100 ildən sonra Əmir Teymurun idarəsinə tabe olmuşdu. Sonra 
isə bir neçə Teymur soyundan olan şahzadələr bu şəhər üstündə bir-birinə girdilər. 
Ancaq  bir  Teymuri  sülaləsi  Heratı  kültür,  mədəniyyət  və  ticarət  mərkəzinə 
dönüşdürməyi  başardı.  XV  əsr  Heratın  altun  tarixi  olaraq  bilinməkdədir.  Sonrakı 
savaşlar belə əsrlər boyu bu mərkəzdə birikən mədəniyəti çökdürə bilmədi. 
XIX  əsrin  əvvəllərində  artıq  Herat,  Şah  Hüseyn  Bayqaranın  sənət  və 
metafizikdən danışdığı, rəssam Behzad
*
ın sənət əsərlərinin boy göstərdiyi mərkəz 
deyildi. Lakin yenə də ticarət və bəzirganlıq açısından öz önəmini qorumaqda idi. 
Heratın  anbarlarının  əhəmiyyəti  ona  “bəndər
**
”  ləqəbini  qazandırmışdı.  Şəhərin 
darvazalarına  yaxın  bazarında  Ön  Asiyanın  və  Mərkəzi  Asiyanın  müxtəlif 
dillərində  danışan  tacirlərlə  rastlanmaq  mümkün  idi.  Tacik,  yəhudi,  özbək, 
türkmən, hindi və... şəhərin bazarında öz işləri ilə məşğul idilər. Lakin ümdə ticarət 
hindlilərin  əlində  idi.  Bu  üzdən  də  Hindistandan  gələn  əşya  və  mallar  Heratın 
bazarında daha çox gözə çarpmaqda idi. 
Şahzadə  Xosrov  Mirzə  və  Şahzadə  Əhməd  Mirzə  atalarının  istəyi  üzərinə 
Heratın  qalası  qarşısında  Məhəmməd  Mirzəyə  qatılmışdılar.  Şahzadələr  fərari 
ruslardan  oluşan  alayın  komutanı  Səmsam  Xanın  yardımı  ilə  qalanın  mühasirə 
hazırlıqlarını bitirmək üzrə idilər. Lakin onların bu hərəkətləri müxtəlif qəbilələrin 
və  fars  dilində  danışan  türkmən  tayfalarından  olan  Hezarələrin  dəstəyini  arxasına 
alan  Abdali  şahzadəsi  Kamran  Mirzəni  heç  də  dəhşətə  soxmurdu.  Çünkü  bu 
qəbilələrin  daima  mühasirə  edənləri  bezdirib  təngə  gətirəcəyindən  əmin  idi.  Bu 
üzdən  də  dirəniş  hazırlıqlarına  başlamış  və  ağır  topları  ilə  bir  yerdə  bəkləmə 
mövqeyində idi. Çox az şəxsi təşəbbüslə davranıb və daha çox məşvərətlə hərəkət 
edən  Məhəmməd  Mirzə  anlamışdı  ki,  Heratın  mühasirəsi  Qoçanda,  Əmirabadda, 
Sərəxsdə olduğu kimi asan olmayacaq. Digər tərəfdən, öncəki mühasirələrə Abbas 
Mirzə ən güclü birimləri ilə komutanlıq etmişdi. 
Abbas Mirzə  yenicə Məşhədə çatmışdı  ki, Məhəmməd Mirzədən bir mesaj 
aldı.  Məhəmməd  Mirzə  atasından  həmən  Heratın  nıühasirəsinə  qatılmağı  rica 
etmişdi. Abbas Mirzə əməliyyata rəhbərlik etmə niyyətindən vaz keçməmişdi. Bu 
üzdən  də  sürətlə  Herata  doğru  hərəkətə  başladı.  Tam  bu  sırada  müxtəlif  yerlərdə 
görəv başında olan alaylar və mühasirəyə özgü ağır toplar Herat savaşına qatılmaq 
                                                           
*
Behzad Şah İsmayıl Səfəvi zamanında ünlü bir rəssam olmuşdur. 
**
Bəndər, yani liman (G.C.) 
 

140 
 
üçün hərəkətə keçmiş və Məşhədə çatmışdılar. Lakin Abbas Mirzənin durumu çox 
gərgin  idi.  Qızdırması  və  ağrıları  çox  şiddətlənmişdi.  Bu  səbəbdən  də  Herata 
gedişini  ertələdi.  Hazır  bulunan  alayın  komutanlığını  Qaimməqama  verdi  və  özü 
istirahətə  çəkildi.  Abbas  Mirzənin  hərbi  birimin  komutanlığını  hərbçi  olmayan 
Qaimməqama  tapşırması  heyrət  doğurmuşdu.  Baxmayaraq  ki,  Qaimməqamdan 
xoşlanmadığı da bəlli idi və onu özəlliklə savaş meydanlarında güvənilir birisi kimi 
görmürdü. 
Ordu  Məşhədin  bir  neçə  saatlığında  yerləşmişdi.  Müxtəlif  birimlər  hərəkət 
etmək  üçün  əmr  bəkləyirdilər.  Dəhşətli  ağrılar  nəticəsində  hərəkətsiz  qalan 
Şahzadə hər saat ordunun durumu ilə bağlı bilgilər alırdı. O, hiss etdi ki, hiyləgər 
vəziri  ordunun  Herata  tərəf  hərəkətini  yubatmaqdadır.  Abbas  Mirzə,  öz  zəifliyinə 
qalib  gəlməyə  çalışıb  ordunun  toplandığı  yerə  tərəf  hərəkət  etdi.  Ancaq  atın 
üstündə otura bilmədiyi üçün təxt-i rəvan üstündə daşındı. Ölüm ayağında olan bu 
sərkərdənin  qəzəbi  ordunun  üst  düzey  yetkililərini  çox  etkilədi.  Üst  düzey 
yetkililəri  çağırıb  onlara  xəbərdarlıq  etdi  ki,  bu  savaşın  komutanlığını  şəxsən  özü 
yürüdəcəkdir.  Sağlamlığını  itirmiş  bir  durumda  ordunun  paradını  izlədi.  Bu 
hadisələr baş verdiyi zaman Qaimməqam qərargahda deyildi. Xəbərdar olduğunda 
tələm-tələsik özünü qərargaha çatdırdı. Onun və gücü tükənməkdə olan Şahzadənin 
arasında  nələrin  danışıldığı  bəlli  deyil.  Lakin  vəzir  bir  neçə  həftə  boyunca 
ertələdiyi  Herata  doğru  hərəkəti  həmən  başlatmaq  zorunda  qaldı.  Ancaq  artıq 
Şahzadə  heç  bir  ciddi  hərəkət  edə  biləcək  durumda  deyildi.  Bütün  fiziki  gücünü 
itirmək üzrə idi. 
Abbas  Mirzənin  ərginlik  yaşına  ərmiş  oğulları  ataları  ilə  ata-oğul 
münasibətləri  dışında  həm  də  ortaq  xatirələri  paylaşmaqda  idilər.  Bir  neçə 
savaşlarda yan-yana savaşmışdılar. İndi isə onlardan bəziləri Azərbaycanda qalmış, 
qalanları  da  Heratın  mühasirəsi  əməliyyatmda  idilər.  Sanki  tale,  onun  bütün 
yaxınlarını ölüm ayağında ondan uzaqda saxlamaq istəmişdi. Laçın Xan isə sağlıq 
durumundan dolayı əski dostu Abbas Mirzənin yanında bulunmamaqda idi. Laçın 
Xan,  Abbas  Mirzənin  ölümündən  sonra  qısa  sürəli  yalnızlıq  həyatı  yaşayıb,  bu 
yalnızlığa  dözə  bilməyib  öldü.  Xorasan  savaşlarında  Abbas  Mirzəyə  yaxınlığı  ilə 
tanınan Səmsam Xan Məhəmməd Mirzənin yanında idi. Doktor Karmək Tehranda 
və  Məşhəddə  tapılmayan  dərmanları  gətirmək  üçün  Təbrizə  göndərilmişdi.  Artıq 
Doktor  Karməklə  Şahzadə  arasında  heç  bir  zaman  təkrar  görüşmək  imkanı 
olmayacaqdı. Çünkü Doktor Karmək Təbrizə səfəri zamanı ağır qızdırma üzündən 
ölmüşdü. Təsadüf üzündən Abbas Mirzənin digər iki azərbaycanlı özəl həkimi olan 
Mirzə Baba həkimbaşı və Hacı Baba, Şahzadənin yanında deyildilər. Təbrizli olan 
bu  iki  həkim  öncədən  aldıqları  məzuniyyət  səbəbi  ilə  Şahzadənin  yanında 
bulunmamaqdaydılar.  Bu  iki  həkim  Məşhədin  quru,  cansıxıcı  və  bezdirici 
iqlimindən və zahidanə həyatından xoşlanmırdılar. 
Şahzadə  qərargahdan  döndükdən  sonra  sağlığı  o  qədər  pozulmuşdu  ki, 
ətrafındakılar  Abbas  Mirzənin  sağlıq  durumu  ilə  bağlı  Şaha  və  Məhəmməd 

141 
 
Mirzəyə  xəbər  çatdırmaq  istədilər.  Padşah  hər  şeydən  xəbərdar  idi.  Çünkü  doktor 
Karmək  Şaha  demişdi  ki,  Şahzadənin  ayaqları  şişməyə  başladığında,  ölümü 
yaxınlaşmış deməkdir. Artıq ayaqlarındakı şiş, qarnına qədər uzanmışdı.  Arsniklə 
qarışmış  donuz  yağını  bədəninə  sürtdülər.  Şahzadənin  halında  qısa  sürəliyinə  bir 
yaxşılaşma  görünməyə  başladı.  Bir  neçə  gün  ard-arda  yatdığı  odanı  tərk  edib 
Herata hərəkətin hazırlığı üçün qərar verdi. 
O  zaman  Cahangir  Mirzə  Məşhəddə  olmasa  da  atasının  həyatının  son 
günlərinə  aid  bütün  xatirələri  böyük  bir  özən  və  diqqətlə  toplamışdır.  Abbas 
Mirzənin ömrünün sonlarındakı həyat tərzini Şahzadənin yanında olan insanlardan 
soraraq qələmə  almışdır.  1833-cü  ilin  yayında  Abbas  Mirzə  bir odanın  bucağında 
xəstəlik  yatağında  idi.  Bu  otağın  geniş  imkanları  yox  idi.  Şahzadənin  həyatının 
sonlarından əldə edilən verilər göstərir ki, ona yaxşı xidmət edilməməkdə imiş. 
Bir gün Məşhədin yaxın küçələrində dolaşıb geri dönmüşdü. Çox yorğun idi 
və  canı  bərk  ağrıyırdı.  Yatağına  uzanıb  yatdı.  Bütün  verilər  göstərir  ki,  bu  zaman 
evdə ona xidmət edəcək kimsə yox imiş. Yalnız yanında olan 12 yaşında kiçik qızı 
varmış.  Atasına  xidmət  etməkdən  zövq  alan  bu  kiçik  şahzadə  xanım  atasının 
yanından ayrılmırmış. 
Qısa  bir  sürədən  sonra  Abbas  Mirzə  ürək  bulantısı  üzündən  yuxudan   
oyandı. Yardım istədi və qan qusmağa başladı. Özünü toparladığı zaman hiss etdi 
ki,  vücudunda  böyük  bir  dəyişiklik  yaranmış.  Ölüm  titrətməsi  bütün  vücudunu 
titrədirdi.  Öncələr  ölümlə  qarşılaşmaqdan  qorxmadığını  sanırdı.  İndi  isə  ölüm 
qorxusu  vücudunu  sarmışdı.  Yaşamaq  istəyirdi.  Yüksək  səslə  baş  xidmətçi  Hacı 
Ələsgərin  çağırılmasını  istədi.  Amma  nədən  bu  son  nəfəslərində  önəmsiz  bir 
xidmətçini  çağırmaqda  idi?  O  xidmətçi  ki,  daima  öz  mənafeyini  ərbabından  daha 
üstün bilmişdi. Əcəba, ona bir sifarişmi söyləmək istəyirdi? Ən çox ehtimal edilən 
budur  ki,  həyatının  sona  ərməsini  görən  Şahzadə,  yanında  bir  tanışın  olmasını 
istəmişdir. Şahzadənin kiçik qızı Hacı Ələsgərin gəlməsi üçün adam göndərdi. Bir 
az zamandan sonra Hacı Ələsgər gəldi. Ancaq bu müddət içində kiçik şahzadə qız 
atasını  heç  tərk  etmədi.  Abbas  Mirzənin  ömrünün  sonundakı  ayrıntıları  bu  kiçik 
qızdan  öyrənmiş,  qələmə  almışlar.  Dışarıdan  İmam  Rza  məqbərəsinə  gələn  sürü-
sürü  tənbəl,  cahil  və  ölülərdən  imdad  diləyən  kölələrin  bağıraraq  ağlaşmaları, 
İmam  Rzaya  ehtiyaclarını  bərtərəf  etməsi  üçün  qaba  və  zırıltılı  yalvarış  səsləri 
gəlirdi!  Kiçik  Şahzadə  xanım  atasının  yanında  keçənin  üstündə  dizi  üstə  oturmuş 
və  qorxusundan  hərəkət  edə  bilmirdi.  Lakin  qorxmasına  rəğmən  gözlərini 
atasından  ayırmır,  atasının  həyatdakı  son  hərəkətlərini,  son  sözlərini  diqqətlə 
izləyirdi.  Abbas  Mirzə,  illərin  yorğun  Azərbaycan  savaşçısı  olan  Abbas  Mirzə 
təslim  olmaq  üzrə  idi.  Artıq  heç  bir  yardım  onu  həyata  gətirə  bilməzdi.  Kiçik  qız 
atasının  “Azərbaycan,  Azərbaycan”  deyə  sayıqladığını  eşidirdi.  Abbas  Mirzə  son 
olaraq  özünü  toparlayıb  üzünü  Azərbaycana  tərəf  çevirməyə  çalışdı.  Kiçik  qız 
atasının  dodaqları  arasında  səslənən  bu  pıçıltını  eşitdi:  “A..z..ə..r..b..a..y..c..a..n..., 
Azərbaycan...” 

142 
 
Hacı  Ələsgər  gəldiyində  heç  bir  yardımın  faydası  olmayacağını  gördü. 
Şahzadə  ölmüşdü.  Şahzadənin  ölüm  xəbəri  yayılsa  idi,  Xorasanı  kaos  və  iğtişaş 
bürüyərdi. Bu üzdən Abbas Mirzəyə sadiq olan neçə  nəfərdən ibarət bir güvənlik 
şurası  oluşdu.  Şura  qərara  aldı  ki,  sürətli  çaparlarla  Şaha  və  Heratın  qalalarının 
qarşısında olan Abbas Mirzənin vəliəhdlik varisi Məhəmməd Mirzəyə dərhal xəbər 
vermək lazımdır. Tehrandan cavab xəbər gələnə qədər Şahzadənin ölümünü gizlin 
saxlamalı idilər. 
Şahzadə  bir  neçə  kərə  övladlarına  və  yaxın  dostlarına  söyləmişdi  ki,  
öldüyündə  onun  torpağa  dönüşmüş  cəsədini  çox  önəmsəməsinlər,  ancaq  onun 
idealını təqib etsinlər. Demişdi ki, harada ölsə də ruhu daima Azərbaycanda olacaq. 
Şahzadənin  yaxınları və  Xorasan hökumətinin  yetkili şəxsləri güvənlik nədəni ilə 
Abbas Mirzənin bu vəsiyyətinə əməl edib, onun cənazəsini yuduqdan sonra öldüyü 
odada bir məzar qazıb orada dəfn etdilər.  Şahzadənin dəqiq doğum ili bəlli deyil. 
Lakin öldüyü zaman Abbas Mirzənin təqribən 46 yaşı var imiş.
*
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                           
*
“Tarix-e  no”  kitabında  Abbas  Mirzənin  öldüyü  zaman  48  yaşında  olduğu  yazılmaqdadır.  “Nasex-üt 
Təvarix” isə Şahzadənin yaşını 47 olaraq verməkdədir. 
 

143 
 
 
QAYNAQLAR 
 
I. Qacar qaynaqları: 
 
1.
 
Əzodüddövlə, “Tarix-e Əzodi”, daş çapı, Bəmbəi, 1885. 
2.
 
Dənbəli (Əbdülrəzaq), “Maaser Sultanı”, daş çapı, Təbriz, 1241 Hicri Qəməri. 
3.
 
Cahangir Mirzə, “Tarix-e no (Yeni tarix)”, Tehran, 1327 Hicri Qəməri. 
4.
 
Hidayət (Rzaqulu), “Rövzət-üs Səfa”. 
5.
 
Laçini (Əbulqasim),  “Əhvalat və dəst xətthaye  Abbas Mirzə Naib-üs Səltəne” 
(Abbas Mirzənin tərcümə-i halı və əlyazmaları), Tehran, 1326 Şəmsi 
6.
 
Nəfisi (Səid), “Tarix-e siyasi və ectemaiye İran” (İranın siyasi və ictimai tarixi), 
Tehran, 1335 Şəmsi 
7.
 
“Farsnameye Naseri”, Şiraz, daş çapı, tarixsiz. 
 
II. Avropa qaynaqları: 
 
8.
 
Brosset (Marie-Felicite), Histoire de la Georgie, Paris, 1849. 
9.
 
Driault (Edouard), La politique orientale de Napoleon, Paris 1904. 
10. Drouville (Druvil) Gaspard, Voyage en perse pendant les annees 1812 et 1813, 
02 vol. St. Petersburg, 1819. 
11.
 
Dubeux (Louis), La Perse, Paris, 1841. 
12.
 
Dumas (J.B), Un fourrier de Napoleon vers l'İnde, Paris 1814. 
13.
 
Dupre  (A),  Voyage  en  perse  fait  dans  les  annees  1807,  1808  et  1809-2  vol. 
Paris, 1809. 
14.
 
Gardane (Alfered de), Mission du General Gardane en Perse, Paris, 1865. 
15.
 
Jaubert (Amedee), Voyage en Armenie et en Perse fait dans les annees 1805 et 
1806, Paris, 1821. 
16.
 
Jones Brydges (Sir Harford), Dynasty of the Kajars, London, 1883. 
17.
 
Kaye (Sir John William), Histori of the Ear in Afghanistan, London, 1851. 
18.
 
Kaye (Sir John  William), Life and Correspondance of  major General Sir John 
Malcolm, London, 1856. 
19.
 
Ker Porter (Sir Robert), Travels in Georgia, Persia. Etc. London, 1821. 
20.
 
Kotzebue (Maurice de), Voyage en Perse en 1817, Paris, 1819. 
21.
 
Malcolm (Sir John), History of Persia, London, 1829. 
22.
 
Manvelichvili (Alex), Histoire de Georgie, Paris, 1851. 
23.
 
Morier (James), A Journey through Persia, London, 1812. 
24.
 
Second Journey through Persia, London, 1818. 
25.
 
Olivier  (Guillaume,  Antoine),    Voyage  dans  l'Empire  Ottoman,  l'Egypte  et  la 
Perse, 1807. 
26.
 
Stcherbatov (Prince), Le Marechal Prince Paskievitch, St. Petersbourg, 1890. 

144 
 
27.
 
Sykes (Sir Percy), A History of Persia, London, 1915. 
28.
 
Vandal (Albert), Napoleon et Alexandre, Paris, 1896. 
29.
 
Watson (Robert grant), A History of Persia, London, 1866. 
 
 
 
 
 
 

145 
 
 
ƏMĠNƏ PAKRƏVAN 
 
 
 
 
 
ABBAS MĠRZƏ  
VƏ  
AZƏRBAYCAN 
 
 
 
 
NƏġRĠYYAT REDAKTORU: 
Nəriman ƏBDÜLRƏHMANLI 
 
 
KOMPÜTER TƏRTĠBATI: 
Rəmzi QULİYEV 
 
YIĞICI: 
 Xəyalə MİKAYILOVA 
 
KORREKTOR:  
Ceyran ABBASOVA 
 
 

146 
 
 
Çapa imzalanmışdır: 04.02.2010. 
Formatı 70×100 1/32. 
Fiziki ç/v 21,0; ş.ç/v 14,8. 
Tirajı 500 
 
 
 
 
 
 
 
QANUN NƏġRĠYYATI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bakı, Azərbaycan, AZ 1102, Tbilisi pros., II Alatava 9. 
Tel.: [phone]; 
431-38-18; 493-84-30. 
E-mail: [e-mail] 
www.qanun.az