Azad Yazarlar Ocağının kitabxanası

 

43 
 
SAVAġLARIN DAVAMINA GĠRĠġ 
 
1809-cu  il  mart  ayının  12-də  Ser  Harford  Conz  və  Qacariyyə  arasında  bir 
anlaşma  imzalandı.  Qacariyyə  tərəfindən  bu  anlaşmaya  imza  atan  Sədr-i  Əzəm 
(başvəzir)  Motəməd-üd  Dövlə  və  Əmin-üd  Dövlə  adında  başqa  bir  vəzir  idi.  Bu 
anlaşmaya  görə  İngiltərə  Rusiya  qarşısında  Qacariyyəyə  maddi  yardım  etməyi 
üzərinə  götürürdü.  Bu  maddi  yardım  yalnız  İngiltərə  ilə  Rusiyanın  qarşı 
durmalarının  sürəcəyi  zamana  qədər  davam  edəcəkdi.  Yəni  Rusiya  ilə  İngiltərə 
arasında barış aktı imzalandığında bu anlaşma öz-özünə ibtal ediləcəkdi. 
İngiltərə  dövlətinin  nümayəndəsi  ilə  Con  Molkolm  arasında  böyük  bir 
anlaşmazlıq  və  rəqabət  var  idi.  Lakin  bu  iki  ingilis  məmuru  ölkələrinin  mənafesi 
üçün bir arada hərəkət etmək zorundaydılar. 
1812-ci  ildə  İngiltərənin  yeni  səfiri  Ser  Qor  Ozli  Qacariyyəyə  gəldi.  Mart 
ayının 14-də birinci anlaşmanın davamı və təkmilləşdiricisi olan ikinci müqaviləni 
də Qacar dövləti ilə bağladılar. 
Qacariyyə  və  Rusiya  arasında  savaş  davam  edirdi.  Ancaq    1809-1812  illər 
arasında önəmli hərbi dəyişiklik olmamışdı. Avropa savaşında məşğul olan Rusiya  
Qafqazda  sadəcə,  Abbas  Mirzənin  ordusunun  irəliləməsini  durduracaq  miqdarda 
güc saxlamışdı. 
1812-ci il yay ayının əvvəlində İngiltərə və Rusiya arasında barış anlaşması 
imzalandı.  Bu  zaman  İngiltərənin  Tehrandakı  səfiri  Qor  Ozli  Təbrizə  getdi.  Belə 
bir sual ortaya çıxır ki, nədən belə kritik dönəmlərdə səfirlər müzakirələri Tehranda 
yürütmək  yerinə  Təbrizə  gedirdilər.  Şah  bir  çox  xarici  siyasətin  məsuliyyətini 
Abbas Mirzəyə buraxmışdı. Özəlliklə Rusiya məsələsi ilə ilgili danışıqların çoxunu 
Abbas  Mirzə  yürütməkdə  idi.  Bu  səbəbdən  də  Təbriz  Tehrandan  daha  çox  xarici 
qonaqları qəbul etməkdə idi. 
 
ON ĠL SÜRƏN SAVAġLAR 
(davamı) 
 
Ağır xərc aparan savaşlardan Şah bezmişdi. Səbirsizliklə barış anlaşmasının 
imzalanmasını  gözləyirdi.  Ancaq  savaş  bölgədə  qaçınılmaz  bir  durum  halına 
gəlmişdi.  Hələ  də  rusların  adı  gələndə  yoxsul  kəndlilər  qorxularından  təndirdə, 
tövlədə  və  bu  kimi  yerlərdə  gizlənirdilər.  Ancaq  Sisyanovun  xofu  ortadan 
qaldırıldıqdan sonra insanlarda bir az arxayınlıq yaranmışdı. Lakin yenə də hər kəs 
barışdan yana idi. 
Abbas  Mirzə  anlamışdı  ki,  barış  olarsa,  onun  çox  sevdiyi  torpaqlar  əldən 
gedəcəkdir. Tehran da bu torpaqların qarşılığı olan barış planı ilə psixoloji olaraq 
razılaşmış kimi görünürdü. Bu üzdən də Abbas Mirzə bu torpaqları qorumaq üçün 
yol  axtarırdı.  Onun  intizamsız  və  savaş  texnolojisindən  məhrum  olan  ordusu 
Rusiyaya  qarşı  bu  torpaqları  qoruya  biləcək  kapasitədə  deyildi.  Şahzadə  bunun 

44 
 
fərqində idi. Bu üzdən də dərin bir kədər içini sarmışdı. 1809-1812-ci illər arasında 
önəmli tarixi savaşlar olmadı. Ancaq hər tərəf daima savaşa hazırlıqlı durumdaydı. 
Şahzadə,  İngiltərənin  yardımını  etimadla,  güvənərək  qəbul  etmədi.  Çünkü 
İngiltərənin  Hindistanı  necə  işğal  etməsi  haqda,  xüsusən  Fransa  heyətindən  bilgi 
almışdı.  Öncə  Hindistana  yardım  amacı  ilə  gəlmiş,  sonra  tacirlərini  oraya  sövq 
etmiş,  yavaş-yavaş  ölkənin  bütün  hərbi  və  iqtisadi  mərkəzlərini  ələ  keçirdikdən 
sonra da açıq işğala keçmişdir. Bütün bunlara baxmayaraq onun xidmətində çalışan 
ingilis  zabitlərlə  ehtiyatla  davranır,  onlara  hörmət  edir,  bilgilərindən  ordusunun 
yararlanmasını  sağlayırdı.  Lakin  James  Morierin  (Cemz  Moryer)  də  ifadə  etdiyi 
kimi, Şahzadə hər zaman fransız təmsilçilərin təəssübünü saxlayırmış. 
Azərbaycanın  başkəndi  o  zaman  başqa  şəhərlərə  və  bölgələrə  hakim  olan 
ümidsizlikdən  və  gərginlikdən  bixəbər  idi.  Təbriz  müxtəlif  milliyyətlərin  və 
insanların  ticarət  əməllərinə  səhnə  olmuşdu.  Çoxu  poloniyalı,  rus  ordusundan 
qaçan  və  əsir  alınanlar  Təbrizə  gətirilmiş  və  onlardan  bir  alay  oluşdurulmuşdu. 
Abbas  Mirzə  əsirlər  vasitəsi  ilə  də  rus  ordusundakı  texnikanı  öz  ordusuna  intiqal 
etdirməkdə idi. 
Con  Molkolm  1808-ci  ildə  qələmə  aldığı  bir  məktubda  Azərbaycan 
ordusunda Drouville (Druvill) adında birinin olduğunu da rişxəndlə yazmaqdadır. 
Gerçəkdən  uzun  zaman  Şahzadənin  müşavirliyini  yapan  bu  Qaspar  Druvil 
kim  idi?  Bu  şəxs  Fətəli  Şahın  belə  hörmətini  qazanmış  və  sarayda  da  xidmətlər 
etmişdi. 
1817-ci  ildə  Təbrizə  səfər  edən  Ker  Porter  adında  bir  ingilis  diplomat  bu 
şəhərdə  Qaspar  Pruvilin  xatirələrini,  not  dəftərini  tapır.  Bu  diplomat  Druvilin, 
Şahzadənin  ordusunda  süvari  alayının  komandanı  olduğunu  eşitmişdi.  Onun 
eşitdiyinə  görə  bu  şəxs  fransız  olmuş,  Azərbaycanda  dünyaya  gəlmişdir.  Lakin 
davam edir ki, bu söylənən doğru olmaya bilər
24
. 
Druvil  illər  sonra  öz  xatirələrini  yazdığı  zaman  Çarın  xidmətində  idi.  Rus 
ordusunda  albay  (polkovnik)  rütbəsinə  sahib  idi.  Druvil  yazdığı  xatirələrində 
Abbas  Mirzənin  xarakteri,  cəsarəti  və  bəsirəti  haqda  geniş  bilgi  verməkdədir. 
Şahzadənin  özəl  həyatı  həmişə  dumanlıq  içində  olmuşdur.  Druvil  xatirələrində 
yazır  ki,  bir  çox  Qacar  şahzadələrinin,  hətta  Şahın  özəl  yaşamları  ilə  bağlı  bəzi 
hadisələrə  tanıq  olmuşdur,  lakin  Abbas  Mirzənin  özəl  həyatı  haqda  heç  bir  şey 
bilmədiyini qeyd edir, çünkü heç bir hadisəyə şahid olmamışdır. Bəzi söyləntilərə 
görə Abbas Mirzənin dörd qadını varmış ki, buna da şəriət izn verməkdədir. Lakin 
Druvilin  yazdığına  görə  Abbas  Mirzənin  sevgisini  qazanan  sadəcə,  bir  qadın 
olmuşdur.  O  da Təbriz  civarından olan sadə  bir bəzirganın qızı imiş. Druvilin bu 
yazdıqları  inanılır  kimi  görünməkdədir.  Çünkü  Abbas  Mirzə  kimi  bir  xarakter 
saray  intriqasından  uzaq  olan  bir  qadınla  daha  rahat  ola  bilərmiş.  Bu  bilgilərin 
                                                           
24
 Ker Porter “Travels in Georgia, Persia, etc”, 2-ci cild, s. 587. 
 

45 
 
dışında Şahzadənin özəl həyatını yansıtacaq heç bir şey yoxdur. Ömrünü yurdunun 
qorunması üçün savaşlara həsr edən bir savaşçının ancaq bu qədər özəl həyatı ola 
bilər. Druvil, Abbas Mirzəni bir neçə dəfə Təbrizin küçələrində bir çocuqla bərabər 
at  çaparkən  gördüyünü  yazır.  Druvil  Şahzadəyə  “Bu  yaşda  çocuğa  bu  hərəkətləri 
öyrətmək  tez  deyilmi”,  -  deyə  sorar  və  Şahzadə  cavab  verər  ki,  bu  çocuğun  bir 
savaşçı olmasını istəyirəm. Bu üzdən də savaş fənnlərini nə qədər tez öyrənsə, bir o 
qədər yaxşıdır. Druvilə görə bu çocuq böyük ehtimalla Abbas Mirzənin çox sevdiyi 
qadını  bəzirgan  qızından  olmuşdur.  Lakin  sonralar  Abbas  Mirzənin  güvənini 
qazanan, gələcəyinə ümid bağladığı Cahangir Mirzə olmuşdur. Cahangir Mirzənin 
isə  ana  tərəfindən  soyu  bəllidir.  Cahangir  Mirzə  ana  tərəfindən  böyük  xanların 
birinə  bağlı  idi.  Druvil  onun  özəl  xüsusiyyətləri  haqda  bunu  da  yazmaqdadır  ki, 
güldüyü  zaman  çox  içdən  və  qəhqəhə  ilə  gülürdü.  Şahzadə,  Təbrizin  otuz 
ağaclığında olan  Ucan qəsəbəsində özünə bir saray tikdirmişdi. 
Daima  hərəkətdə  olan  Abbas  Mirzə  Arazın  iki  sahilində  də  imarətlər 
tikdirmişdi.  Bu  imarətlər  onun  ordusunu  yoxladığı  zaman  dincəldiyi  yerlər  idi. 
Onun həyatının bütününə çevrilmiş Azərbaycanın hər yerini zövqlə gəzib dolaşırdı. 
Özəlliklə  Urmunun  bərəkətli  torpaqlarında  dolaşmaqdan  ləzzət  alırdı.  Urmuda 
kürdlərin basqısından bezən kəndlilər Şahzadəni gördüklərində böyük bir güvənlə 
ona yaxınlaşmaq və ona olan sevgilərini bildirmək istəyirdilər. Abbas Mirzə də bu 
zəhmətkeş  insanların  ona  yaxınlaşmalarına  izn  verirdi.  Heç  bir  hadisə  onu 
Azərbaycan  insanları  ilə  bir  yerdə  olmaq  qədər  sevindirmirdi.  Bu  torpağa  elə 
bağlanmışdı  ki,  Tehrana  getməyi  heç  ağlına  gətirmir  və  Tehrandakı  Şah 
sarayındakı  intriqaları  vecinə  almırdı.  O,  Azərbaycana  mənsub  olmaqdan  qürur 
duyurdu.  Lakin  Abbas  Mirzənin  içini  gizlin  bir  dərd  sökməkdə  idi.  O,  rus 
ordusunun  daha  güclü  və  silah  baxımından  daha  üstün  olduğunu  bilirdi.  Bir  gün 
ruhu və qəlbi qədər sevdiyi bu torpağı,  Arazın o tayını rusların işğal edəcəyindən 
əndişələnirdi.  Bu  dərd  onu  için-için  içindən  yeyirdi.  Bu  üzdən  də  ruslara  qarşı 
qoymaq üçün alternativ yollar arayırdı. 
*** 
1811-ci ilin qışında yeni bir ingilis heyəti Tehrana gəldi. Ser Qor Ozli yeni 
bir  anlaşma  planı  gətirmişdi.  Bu  plan  1809-cu  ildəki  əksik  qalan  İngiltərə 
mənafeyini  tam  təmin  etməkdə  idi.  İngilis  səfiri  Rusiya  ilə  Qacariyyənin  savaşı 
tərk  etmələri  yönündə  anlaşmalarını  istəyirdi.  Şah  da  bu  təklifə  xoş  niyyətlə 
baxmaqda  idi.  Lakin  önəmli  olan  Abbas  Mirzəni  yola  gətirmək  idi.  Bu  amacla 
ingilis səfiri Təbrizə yola düşdü. Səfir Şahzadə haqqında öncədən bilgi əldə etmiş 
və onun xarakteri, zəkası haqda qiyabi olaraq bilgi sahibi olmuşdu. İndi bu şəxslə 
görüşə  gedirdi.  Səfir,  Abbas  Mirzəni  barışa  razı  etmək  üçün  ağlında  bir  sürü 
dəlillər birikdirmişdi. 
Səfir  Təbrizə  çatdığında  Rusiyanın  baş  qərargah  rəisi  Reşitovun  orada 
olduğu  xəbərini  aldı.  Rusiya  ilə  İngiltərə  öz  aralarında  sülh  haqqında  danışıqlar 
aparırdılar və sonuca varmalarına da az qalmışdı. Bu üzdən də ruslar, İngiltərənin 

46 
 
Abbas  Mirzəni  barış  konusunda  ikna  edəcəklərini  düşünürdülər.  Ser  Qor  Ozli  öz 
dövləti  tərəfindən  tam  yetkiyə  sahib  idi.  Bu  üzdən  bölgədəki  durumu  daha  yaxşı 
öyrənmək  amacı  ilə  Robert  Qordan  adında  birini  Gürcüstana  göndərdi.  Digər 
tərəfdən, Abbas Mirzəni razı salacaq bütün yolları denəməkdə idi. Ser Qor Ozli bir 
ay  Azərbaycanda  qaldı.  Bu  müddət  içində  gah  Təbrizdə,  gah  da  Abbas  Mirzə  ilə 
bərabər ordu barınaqlarına, qərargahlarına gedirdi. Bu arada James Morier üçüncü 
şəxs olaraq və bir az da tərcüməçi  simasında onların bütün birlikdəliklərinə tanıq 
olmuşdur.  Bu  tanıqlığını  “İkinci  səfər”  kitabında  xatirələr  şəklində  qələmə 
alacaqdı.  James  Morier  bu  sırada  Şahzadənin  qardaşı  Məhəmmədəli  Mirzənin 
Tehran  mollaları  ilə  yanaşı  onun  reformlarına  qarşı  olduğunu  səfirə  söyləyir, 
Tehranda  ona  qarşı  olan  fitnələrdən  İngiltərə  Böyük  Elçisini  xəbərdar  edirdi.
25
 
Abbas  Mirzə  bu  Batılı  adamların  davranışlarına,  öngörülərinə,  metodlarına, 
səliqələrinə  və  bilgilərinə  heyran  olurdu.  Səfir  öz  məntiqi  ilə  bu  bir  ay  içində 
Şahzadəni çox etkiləmişdi. Böyük elçi Azərbaycanda böyük islahatlar üçün barışın 
nə  qədər  önəmli  olduğu  haqda  Abbas  Mirzəyə  etkiləyici  sözlər  söyləmiş  və 
Şahzadə  bu  reform  arzusunun  gerçəkləşməsi  üçün  sülhün  lazım  olduğunu 
anlamışdı.  Lakin  1812-ci  ildə  ruslar  tərəfindən  önərilən  sülhün  mətni  ilə  tanış 
olduğunda çox qızmışdı. Bu önəridə Abbas Mirzə Azərbaycanın bir çox bölgələrini 
ruslara buraxmalı idi. 
*** 
Abbas Mirzə Fətəli Şahın Azərbaycana səfərini duyduğunda atasını Ucanda 
qarşılamaq  üçün  gərəkən  hazırlıqları  gördü.  Səfiri  də  atasını  qarşılamaq  üçün 
Ucana  çağırdı.  Səfir  Ucana  çatdıqdan  bir  neçə  gün  sonra  carçılar  car  çəkdilər  ki, 
Şah  gəlməkdədir.  Abbas  Mirzə,  içində  səfirin  də  olduğu  bir  heyətlə  Şahı 
qarşılamağa  çıxdı.  Səfir  və  heyəti  Abbas  Mirzənin  bir  davranışına  heyrət 
etmişdilər.  Abbas  Mirzə  atdan  enərək  Şahın  istiqbalına  varıb  diz  çökmüş,  alnını 
torpağa yapışdırmış və Şahın atının ayağının izini öpmüşdü. Səfir, Şahın sarayında 
Şahzadənin  bu  davranışını  yansıtan  tablolar  görmüşdü,  lakin  bu  tabloları  xəyalın 
ürünü  olan  sənət  əsəri  kimi  anlamışdı.  Yabançılara  görə  bu  şəkildə  Şahı  sitayiş 
etmə insanın şəxsiyyətini əzir, insanı kiçik düşürürdü. 
Abbas  Mirzənin  Ucanda  daha  çox  qalmağa  vaxtı  yox  idi.  Ucanın  səkkiz 
ağaclığında  Mərənd-Naxçıvan  yol  qovşağında  yerləşən  ordu  qərargahına  baş 
çəkməyə  getdi.  Bu  qərargahda  James  Morier  onu  ziyarət  üçün  zaman  istəmişdi. 
Səfirin  Tiflisə  göndərdiyi  elçisi  bilgi  birikdirib  və  geri  dönmüşdü.  Səfir  bu 
bilgilərin  nəticəsini  Şahzadəyə  çatdırmaq  üçün  James  Morieri  görəvləndirmişdi. 
James  xatirələrində  yazır  ki,  səhər  erkəndən  Təbrizdən  çıxmış,  gün  batançağı 
Sufiyanda istirahət etmiş və gecə bitənə yaxın qərargaha varmışdır. Ətraf kəndlilər 
bir aslanın onlara zərər verdiyini Abbas Mirzəyə şikayət etmişdi. Abbas Mirzə bu 
aslanı  tapıb  ovlamaq  üçün  ova  çıxmışdı.  Ovdan  dönən  Şahzadə  həmən  James 
                                                           
25
 James Morier “İkinci səfər”. 

47 
 
Morieri qəbul etmiş. Abbas Mirzə çadırda bir keçə üstündə oturmuşdu. James daxil 
oldu  və  əlindəki  diplomat  çantasını  açdı.  Bu  çanta  içində  Şahzadənin  gözü 
Osmanlı-Rusiya  anlaşması  adında  bir  sənədi  müşahidə  etdi.  Abbas  Mirzə 
yardımçısı Heydərəliyə dışarıya çıxmasını işarə etdi. Bu sənədləri diqqətlə oxumaq 
istəyirdi. James həm də Robert Qordanın yazdığı bir məktubu da Şahzadəyə verdi. 
Bu  məktubda  qeyd  olunurdu  ki,  o,  Qarabağa,  Gəncəyə,  Şuşaya  getməyi  də 
başarmış  və  rusların  bu  bölgədəki  durumları  haqda  bilgi  əldə  edə  bilmişdir.  Bu 
arada  Şahzadə  bağırmış  ki,  “Rusları  mən  tanıyıram,  elə  davranarlar  ki, 
olduqlarından  daha  güclü  görünsünlər,  insanları  şaşırdıb  özlərini  güclü 
göstərsinlər”
26
. 
*** 
Temmuz  ayının  sonlarında  Şahzadə  bölgənin  durumu  ilə  ilgili  dəqiq  bilgi 
əldə  edə  bilmişdi.  Bu  bilgiyə  görə  Qarabağın  bəzi  bölgələrini  işğal  edən  General 
Kutlerovski  Lənkəranı  işğal  etmək  istəyirdi.  Bir  neçə  ay  öncə  Lənkəran  Abbas 
Mirzənin  birlikləri  tərəfindən  ruslardan  geri  alınmışdı.  Bu  üzdən  də  Şahzadə, 
ordusunu  Arazın  sahillərinə  doğru  sövq  etməyə  başladı.  Ağtəpə  adında  bir  yerdə 
oturaq saldı. İngilis səfiri bilirdi ki, Abbas Mirzənin keçən bahardakı kiçik zəfərləri 
onu məğrur etmiş və yeni savaş üçün can atmaqdadır. Səfir Tehrana gedib bir sürə 
qaldıqdan  sonra  təkrar  Şahzadəni  görmək  üçün  Ağtəpəyə  gəldi.  Abbas  Mirzənin 
ordusunun içində  ingilis zabitlər də  görəv almaqdaydı.  İngilis  səfirliyinə  ayrılmış 
çadırlar ordunun yerləşdiyi yerdən iki ağac uzaqda idi. Səfir Ağtəpədə bulunduğu 
müddət içində Şahzadənin diqqətini inzibati məsələlərə yönəltməyə çalışdı. Orduda 
modern  hiyerarşinin  olmasının  vacibliyi  üzərinə  deyindi.  Abbas  Mirzə  diqqətlə 
qulaq  asır  və  etirazı  olduğu  yerlərdə  də  susaraq  dinləməyi  tərcih  edirdi.  Ser  Qor 
Ozli Şahzadəni bir rus elçisini Ağtəpədə qəbul etməyə ikna etdi. Bu elçi General 
Verdov idi. O, sülh müzakirəsinin ayrıntıları haqda Şahzadə ilə danışacaqdı. Abbas 
Mirzə Verdovun gəlməsini qəbul etsə də, ancaq içindəki  məxfi etirazları  üzündən 
oxunmaqda idi. Görüş baş tutdu. Ancaq bu görüşdə Verdov Qacariyyə tərəfindən 
uyqulanan  protokola  təslim  olmayacağını  duyurdu.  Məsələn,  Abbas  Mirzə  ilə 
görüşdə çəkmələrini çıxarmayacağını bildirdi. Buna qarşılıq olaraq Abbas Mirzə də 
onu  qarşılamaq  üçün  heç  bir  şey  etmədi.  Gərgin  bir  ortamda  təsirsiz  sözlər 
danışılırdı. Verdov getdikdən sonra Abbas Mirzə çox qızdı və protokolu hazırlayan 
öz  xidmətçisini  suçlu  bildi.  Ona  əlli  zərbə  şallaq  vurulmasına  əmr  etdi.  Abbas 
Mirzənin  yaxınları  bu  günə  qədər  onun  bu  şəkildə  davranmasına  şahid 
olmamışdılar. Ancaq ruslar  tərəfindən hazırlanan barış planı onu çox qızdırmışdı. 
Həm  Rusiya,  həm  İngiltərə  və  həm  də  Tehran  Şahzadəni  bu  barış  andlaşmasını 
imzalamağa məcbur edirdi. 
                                                           
26
 James Morier, “İkinci səfər”. 
 

48 
 
İlkin  müzakirə  başladığı  üçün  İngiltərə  bunun  davam  etməsini  istəyirdi. 
Lakin  nə  Abbas  Mirzə,  nə  də  rus  Generalı  Arazı  keçib  digərinin  yanına  getmək 
istəmirdilər.  Bu  üzdən  də  heyətlərin  danışıqları  aparması  planlaşdırıldı.  Şahzadə 
heyətini  Qaimməqam  təmsil  edirdi.  Ser  Qor  Ozlini  də  James  Morier  təmsil 
etməkdə  idi.  Yaşlı  vəzir  xeyli  söhbətdən  sonra  gördü  ki,  anlaşmaq  çox  çətin 
məsələdir.  Çünkü  rusların  torpaq  tələbi  istəklərinə  Abbas  Mirzə  kəsinliklə  rədd 
cavabı  verməkdə  idi.  Morier  yazır  ki,  durumun  belə  olduğunu  görən  vəzir 
Qaimməqam təklif etdi ki  şirin şərbət  yerinə acı qəhvə  versinlər.  Abbas  Mirzənin 
heyəti geri döndükdən sonra hər kəsi bir tür əsəbilik sarmışdı. O anda ingilis səfiri 
ölkəsinin  Rusiya  ilə  bağladığı  sülh  müqaviləsindən  xəbər  tutmuşdu.  Bu  da 
İngiltərənin Qacar dövlətini Rusiya qarşısında savunmayacağı anlamında idi. Səfir 
açıq  şəkildə  Abbas  Mirzəyə  dedi  ki,  Rusiyaya  qarşı  keçirəcəyiniz  hər  hansı  bir 
hərbi əməliyyatda ingilis zabitləri iştirak etməyəcək. İki ingilis albayı (albay Lindsi 
və  albay  Kristi)  Abbas  Mirzənin  yanında  qalmaq  üçün  Böyük  Elçidən  istəkdə 
bulunmuşlar.  Bəziləri  bu  iki  albayın  belə  davranmalarını  onların  görəv  sürəsi 
içində aldıqları yüksək maaşa bağlayırlar. Albay (polkovnik) Kristi Azərbaycanda 
güləş yarışlarına qatılırkən güləşdiyi adamın ölümünə səbəb olmuşdu. Lakin ölən 
adamın  ailəsinə  hər  tür  yardım  etmişdi  ki,  bəlkə  günahını  yuya  bilsin.  Bu  iki 
albayın  dışında  ingilis  heyəti  səfirlə  bərabər  Ağtəpəni  tərk  etdilər.  Səfir  bu  iki 
albayın qalmasına nədən izn vermiş əcəba? Bəlkə Rusiya-İngiltərə arasındakı barış 
anlaşmasından tam əmin olmadığına görə imiş. Bəlli deyil. Lakin bilinən o ki, səfir 
Rusiyanın  Xəzərdəki  donanmalarının  komandanı  Vezlaqov  tərəfindən  barış 
anlaşması haqda dəqiq bilgi əldə etmişdi. 
*** 
Abbas  Mirzə  çox  gərgin  ruh  halları  keçirməkdə  idi.  Ser  Qor  Ozlinin 
davranışı onu çox incitmişdi. Bu üzdən mədəniyyətlərinə və texnolojilərinə heyran 
qaldığı  batılılarla  dostluq  mümkün  deyildir  düşüncəsinə  varmışdı.  Abbas  Mirzə 
Böyük  Elçinin  söylədiyi  çağdaş  hiyerarşi  və  gizlilik  haqqındakı  sözlərini 
xatırlayırdı.  Abbas  Mirzə  öz  qüsurunu  etiraf  edirdi.  Bütün  hücumları  haqqında 
nədən ruslar öncədən bilgili olduqları haqqında özünü suçlayırdı. Abbas Mirzə çox 
önəmli  kəşfiyyat  və  həmlə  toplantılarına  gərəkdiyindən  artıq  adam  toplayırdı. 
Dışarıya  sızan  bilgilər  ruslara  çatırdı.  Həmlələr  olmadan  öncə  ruslar  bütün 
alayların  komutanları  haqqında  bilgi  əldə  edə  bilirdi.  Abbas  Mirzə  böyük  bir 
təərrüz  edəcəyini  gizlətmirdi.  Çünkü  bu  böyük  hücum  və  savaş  duyğusu  orduya 
moral verməkdə idi. 
General Kutlerovski casusları vasitəsi ilə Abbas Mirzənin ordusu haqda hər 
tür  veriləri  dəyərləndirmiş,  oktyabrın  31-də  çaydan  keçərək  Abbas  Mirzənin 
ordusunu basmış və çox qısa  sürə içində iki tərəfdən ordunu mühasirəyə almışdı. 
Kutlerovskinin bu gözlənilməz həmləsi haqda bir-biri ilə uyğun gəlməyən müxtəlif 
rəvayətlər  söylənməkdədir.  Qacar  vaqiənəvisləri  həmləni  qəfil  bir  hücum  olaraq 
yazmışlar.  Lakin  ingilis  şahidləri  başqa  tür  bilgi  verməkdədi.  Şahzadənin  özəl 

49 
 
həkimi  olan  ingilis  Doktor  Karmək  öz  gözləri  ilə  macəraya  şahid  olmuşdur. 
Karmək,  General  Kutlerovskinin  hücumunu  iki  qismə  ayırır:  birinci  mərhələ  31 
oktyabr  səhər  erkəndən  başlamışdır.  Bu  mərhələdə  savaşın  taleyi  bəlli  deyildi. 
İkinci  mərhələ  gecənin  qaranlığında  başlamış  və  Şahzadənin  tam  məğlubiyyətinə 
səbəb  olmuşdur.  Drouvillenin  (Druvil)  yazdığı  üçüncü  rəvayət  isə  Karməkin 
söylədiklərinə  bənzəməkdədir.  Məsələnin  aydınlanması  üçün  Druvilin  bu  olayla 
bağlı yazdığını olduğu kimi gətiririk: 
“Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  Abbas  Mirzənin  inzibatlı  ordusu  kiçik  bir 
alaydan  oluşmaqda  idi.  Fərari  ruslardan,  əsirlərdən  ibarət  olan  bu  inzibatlı  ordu 
böyük  bir  cəsarətlə  ruslarla  savaşdılar.  Lakin  bu  inzibatlı  ordu  çox  az  idi  və 
disiplinsiz  ordu  qarşısında  yox  kimi  görünürdü.  Çoğunluğu  oluşduran  ordunun 
modern savaş sistemindən bixəbər olduqları bəlli idi.  Abbas  Mirzənin ordusu top 
atəşinə  məruz  qaldığında  bu  inzibatsızlıq  daha  da  çoxaldı.  Süvarilərlə  piyadələr   
bir-birinə girdilər. Rus ordusunun topları yaxın təpələri ələ keçirib, orada yerləşib 
və dəqiq atəşə başladıqdan sonra vəziyyət daha da pisləşdi. Şahzadə atı ilə ordunun 
ortasında  bağırıb  onlara  cəsarət  vermək  istəyirdi.  Lakin  Şahzadənin  səsi  top 
güllələrinin  gurultusu  içində  eşidilmirdi.  Abbas  Mirzə  özünü  yaxınında  olan 
topxanasına  çatdırıb,  atəş  əmri  verdi.  Lakin  bu  atəşlər  artıq  əsərsiz  idi.  Belə 
anlaşılır ki, ordunun qəflətən hücuma məruz qalması üzündən hər kəs özünü itirmiş 
və topları doğru kullanma imkanı da əldən çıxmışdır. Birinci həmlə iki saat sürdü. 
Düşmən  topları  susduqdan  həmən  sonra  Abbas  Mirzə  komutanları  və  iki  ingilis 
albayı  ilə  təcili  bir  toplantı  keçirdi.  İngilis  albaylar  geri  çəkilməyi  təklif  etdilər. 
Onların  planları  ilə  bu  geri  çəkilmə  baş  tutsa  idi  ən  az  itki  ilə  düşmənin  növbəti 
hücumundan qurtula bilərdilər. Ancaq Abbas Mirzə bu təklifı qəbul etmədi. Gecə 
boyunca  Abbas Mirzə komutanlara ordunu savaşır duruma gətirmələrini əmr etdi. 
Səhərə yaxın təpənin başına bir top çıxarmağı başardılar.  Albay (polkovnik) Kristi 
öz  alayına  düzən  verməyi  başarmışdı.  Kristi  topu  elə  yerləşdirdi  ki,  mərmiləri 
təsirli  olsun  və  hədəfə  isabət  etsin.  Gecənin  qaranlığı  bitmədən  təkrar  savaş 
başladı. Şahzadənin atı aldığı güllə  yarasından öldü. Şahzadənin yanında bulunan 
yardımçılarından  biri  atını  Şahzadəyə  verdi.  Ətrafdakı  bir  neçə  çadır  və  ev  atəş 
içində idi. Albay Linsinin bu savaşda aktiv olmadığı görünür. Ancaq Kristi ruslara 
qarşı top atəşi ilə qarşılıq verirdi. Kristi arxasından ağır yaralandı. Əsgərləri onu bir 
ağaca  söykəyib  yarasını  bağladılar.  Qısa  sürədən  sonra  hər  tərəf  Rus  ordusu 
tərəfindən mühasirə edilmişdi. Kazaklar Kristini əsir aldılar. Ancaq görəndə ki, o, 
Azərbaycan  ordusunda  savaşan  bir  ingilisdir  güllə  ilə  dəlik-deşik  etdilər.  Rus 
ordusundan  fərar  etmiş  çoxu  poloniyalı  və  gürcü  olan  alay  müntəzəm  savaşlarına 
davam  etməkdəydilər.  Onların  çoxu  öldülər,  ancaq  təslim  olmadılar.  Sonradan 
barış imzalandıgı zaman diri qalanları yenə də Abbas Mirzənin xidmətində oldular. 
Artıq Abbas Mirzənin ordusu bir-biri ilə irtibatsız dağınıq dəstələr halına gəlmişdi. 
Aslanduzda  24  saat  davam  edən  bu  savaş  minlərcə  insanın  canını  almışdı.  Öz 

50 
 
işlərinin  nəticəsindən  əmin  olan  ruslar  atəşi  durdurdular.  Abbas  Mirzə  geri 
çəkilmək məcburiyyətində qalmışdı”
27
 
*** 
Savaş  bir  il  daha  davam  edəcəkdi.  Lənkəran  qalasını  yerli  xanlıq  Abbas 
Mirzənin  birimlərinin  himayəsi  ilə  qorumaqda  idi.  1813-cü  il  yanvar  ayında 
Kutlerovski  Lənkəranı  işğal  etdi.  Rusların  bu  qədər  dayatmalarına  rəğmən  Abbas 
Mirzə  hələ  də  sülhü  qəbul  etmirdi.  Təbrizdə  böyük  bir  təlaşla  çalışır,  silah 
ürətirdilər.  Topxana  əksikliklərini  ortadan  qaldırdılar.  Yenidən  bir  ordu 
oluşdurmuşdular. Baharın başlarında hücuma başlayan Şahzadə Arazın sahillərində 
ruslara böyük zərbə endirib Rus ordusunu bölgədən uzaqlaşdırmağı bacardı. 
Yayın  əvvəllərində  Şah  Azərbaycan  ordusuna  moral  vermək  üçün  Ucana 
gəldi.  Yeni  və  geniş  bir  hücum  üçün  hazırlıq  gedirdi,  ancaq  Xorasandan  olumsuz 
xəbərlər  gəlirdi.  Türkmən  xanları  mərkəzə  qarşı  baş  qaldırmışdılar.  Fətəli  Şah 
Azərbaycanı  tərk  etdi  və  sülhün  əldə  edilməsi  üçün  bəzi  tapşırıqlar  verdi.  Bir  il 
öncə olduğu kimi ingilis səfiri ara buluculuq rolunu üstləndi. Ancaq Abbas Mirzə 
ilə  əvvəlki  kimi  davranmırdı.  Onun  nəzərində  Abbas  Mirzə  Aslanduz  savaşının 
məğlub komandanı kimi görünürdü.  Səfirin bu tür davranışları Abbas Mirzəyə pis 
təsir  edirdi.  Əcəba,  səfir  bu  davranışı  ilə  Aslanduzda  ölən  Albay  Kristinin 
intiqamınımı  alırdı?  Ser  Qor  Ozli,  Albay  Arsini  Arazın  o  tayına  məmuriyyətə 
göndərdi.  Albay  Arsin  Qafqaza  gedib  və  oranın  hakimi  ilə  danışmalı  idi. 
Qacariyyə-Rusiya arasında barış  məsələsi söz konusu idi.  Qafqazlara aid olan  hər 
tür  barış  planı  Abbas  Mirzəni  rahatsız  edirdi.  İlk  kəz  olaraq  bir  yabançı  elçi  ilə 
yüksək  səslə,  bağıraraq  danışırdı.  Səfirə  sordu  ki,  bəlkə  İngiltərə-Rusiya  barış 
anlaşmasında  Rusiyanın  Azərbaycanı  işğal  etməsinə  yardımçı  olmanızı  da 
boynunuza  götürmüşsünüz?!  Özünü  kontrol  edə  bilməyən  Şahzadə  elçinin  üstünə 
bağıraraq  dedi:  “Albay  Arsini  Qafqaz  hökmdarına  göndərməkdə  israr  etsəniz, 
gözətçilərə əmr edəcəyəm sınırdan keçdiyində ona atəş açsınlar”
28
. 
Səfir ona anlatmağa çalışdı ki, bu tür davranışı ilə ölkəsinə altından çıxması 
zor  olan  xəsarətlər  yetirə  bilər.  Bu  o  demək  idi  ki,  belə  bir  hadisə  baş  verərsə 
İngiltərənin  Hindistandakı  ordusu  Bəsrə  körfəzindən  hücuma  başlaya  bilər.  Səfir 
çox diplomatik  və  üstü qapalı şəkildə  Şahzadəni təhdid edirdi.  Şahzadə  ölkəsinin 
geri  qalmışlığının  utancını  yaşayarcasına  təslim  olmaq  zorunda  qalmışdı.  Səfir 
soyuq davranışı ilə Abbas Mirzəni tərk etdi. Onun arabuluculuğu artıq təşrifatdan 
ötəyə keçmirdi. Barış planı hazırlanmış və Şah da razılığını bildirmişdi. 1813-cü il 
oktyabrın  21-də,  yəni  Aslanduz  hadisəsinin  üstündən  bir  il  keçməsinə  on  gün 
qalanda  Qarabağın  Gülüstan  kəndində  barış  aktı  imzalandı.  Abbas  Mirzə  bütün 
qəzəbinə  və  iradəsinə  rəğmən  “Gülüstan”  müqaviləsinə  qol  çəkmək  zorunda 
                                                           
27
 Drouville (Druvil) Gaspard, Voyage en perse pendant les annees 1812 et 1813-02 vol. St. Petersburg, 
1819. 
28
 James Morier “İkinci səfər”. 
 

51 
 
qalmışdı.  Bu  anlaşmaya  görə  Qacar  dövləti  Arazın  quzeyindəki  torpaqlardan  vaz 
keçir və  Bakı,  Gəncə, Dərbənd, Şirvan, Qarabağ ruslara  verilirdi.  Eləcə  də  Qacar 
dövləti Gürcüstanın işlərinə qarışmamağı üzərinə götürürdü.