2)II növ təyini söz birləşmələrinin birinci tərəfi şəkilçisiz
olur, ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edir; məs.: su bərə-
si, qirəmit karxanası, Qızdar qalası (Ş.), qız yiyəsi, pammıx sahə-
si, xorız banı (Muğ.) və s.
Əsasən Zaqatala, Qax, Balakən şivələrində, qismən də Şəki,
Zəngilan, Muğan, Dərbənd və Tabasaran şivələrində II növ təyini
söz birləşmələrinin ikinci tərəfi şəkilçisiz işlənir, formaca I növ
birləşmələrə uyğun gəlir; məs.: baxcə dərə, uyezd nəcəlnix`(Ş.),
qalxoz idarə, çöl yer, boğaz ağrı, dağ ara, iş gün (Zaq., Q.), pişig
bala, qoz halva, əl dəsmal, bulağ su, əl mişar, dağ keçi, yər alma
(Dər.), boğəz ağri, toy pılov, Nəği bıləğ (L.), dağ yol, dərgez yara
(Yar.), qoz ləpə, duz torba (Zən.) və s.
3) III növ təyini söz birləşmələrinin birinci tərəfi yiyəlik hal,
ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edir; məs.: öyün qapsı,
qızun atası (B., Qb.), mənim gözüm, sənin gözün, onun gözü (qərb
ləhcəsi), söybətin binası, taxılın yeri, qoynun irəngi, quynun suyi
(Muğ.) və s. Belə birləşmələr şivələrdə müxtəlif şəkildə işlənir:
Sintaksis
Dialekt sintaksisi dialektologiyanın az tədqiq olunan sahələ-
rindəndir. Bunun da əsas səbəbi fonetika və morfologiya ilə
müqayisədə dialektlərdə sintaktik fərqlərin məhdud arealda yayıl-
masıdır. Dialektlərdə sintaktik fərqlər daha çox təyini söz birləş-
mələrində, uzlaşma və idarə əlaqələrində, söz sırasında, mübtəda
və xəbərin işlən- məsimdə, sual cümlələrində meydana çıxır. İn-
diyə qədər dialekt sintaksisinə dair ayrıca tədqiqat əsəri yazılmış
(M.Cəfərzadə. Azərbaycan dilinin dialekt sintaksisi. Bakı, 2016),
ayrı-ayrı dialektlərə aid yazılmış tədqiqat işlərinə və monoqra-
fiyalarda fərqli sintaktik xüsusiyyətlərdən də bəhs olunmuşdur.
Sintaktik xüsusiyyətlərlə bağlı dialekt fərqlərinin aşağıdakı şəkil-
də qruplaşdırmaq mümkündür:
1) İkinci və üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin məhəlli
formalarının işlənməsi
2) Şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşma əlaqəsinin pozulması
3) İdarə əlaqəsində ədəbi dildən fərqli cəhətlərin işləkliyi
4) Xəbərin müxtəlif vasitələrlə ifadə olunması
5) Cülmə üzvlərinin sırasının pozulması
6) Sual cümlələrinin ayrı-ayrı şivələrdə fərqli formada yayılması
7) Spesifik ara sözlərin səciyyəviliyi
Dostları ilə paylaş: |
