Azərbaycan elmlər akademiyasi I. NƏSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu

V.V.Radlovun lüğətində mindər /osm., qaz/ miçkə /qaz./ mık. Makat /osm., yastıq/, makat örtüsü/ yastıq üzü/, makas /osm.-qayçı/, makış /şor./, biçak, bidrə /vedrə/, bistər /qaz./, buxçə/ - mişar/, burama /qırğ. Vint/, bürçük/ /osm. Vint/, fincan, fitə, badyan, bastun /yastıq/, boyunluq, badkan /qaşıq/, boşkap /boşqab/, bakraç /balaca qazan/, bak /kəndir, şnur// // paq, palta// paltu// balta, balka / çəkic/, mürmədan, süpürgə, şam, səpət, kuskuş /güzgü/, kandel/ çil- çıraq/, kakpak /qapaq/,, kerki, kalı /xalı/, kalin /kəvə/, qadaq, kaşık // koşuk, kaptı /qayçı/, kursa /kürsü/, çuval, çuvaldız, tuime /düymə// tüqme, dolap, dəsti, dayirman, tüşək //düşek, dastuxan // dəstərxan, çemçe və s./ V.V.Radlov, I ,II , III , IV cildlər/ türk dilləri üçün ümumi olan, habelə bir çoxu Azərbaycan türklərinin dilində bu gün də işlənən məişət əşyalarının adlarına rast gəlirik.¹

Türk mənşəli bir çox rus soyadlarının yaranmasında məişət əşyaları adları da iştirak etmişdir: Ar bauş, Arkannikov, Arsenyev, Tufyak, Tüfyakin, Kazanrviç, Klıçbay, Tokmak, Tokmakov ² və s.

Qoyunçuluqla bağlı gön, dəri qablar –dağarcıq, sələ, qarın motal, tuluq – yüngül və davamlılığına görə köçəri maldar tayfalarının istifadə etmələri üçün ən əlverişli məişət əşyaları idi.³

Ümumiyyətlə, Azərbaycan türklərinin məişətində hörmə və toxunma qablar /səbət, çuval, xurcun, heybə, «Dərmə» çuvallar, «qıyıq» məfrəşlər/, dəri qablar /motal, eymə, tuluq/, ağac qablar /tabaq, ağac teşt/, saxsı qablar /bardaq, bərni, bəsdi, qalqa, dopu, küp, gil küpələr, koduş, nehrə, xeyrə vəs./, su qabları /misdən/: dolça, parç / tayqulp, birəlli/, abgərdən , aftafa, lüləyin, obriq, ləyən, satıl, güyüm, səhəng, piyalə, cam və s. əhəmiyyətli yer tutmuşdur. Azərbaycanın zəngin maddi mədə­niyyəti ilə seçilən Şirvan mahalında /xüsusən Lahıc usta­larının hazırladıqları məişət əşyaları səciyyəvidir – İ.M./ Şərbətqabı, rütül qabı, çiriş qabı, ədviyyə qabı, gülabdan, qənddan, çıraq, lampa, manqal, xəkəndaz, maşa və b. ev məişəti əşyaları dövrünə görə məşhur olmuşdur /söhbət XIX əsrin ortaları və XX yüzilin birinci qərinəsindən gedir/.⁴

M.Ə.Zeynalov Naxçıvan MR- nın ərazisindəki dialekt və şivələrdə dağar /dçri qab/, pusus /saxsı şam/, təparan /gil qab/, bərni /çox da böyük ollmayan saxsı qab/, moskur, təlis /taxıl üçün qab/, sələ /dəridən ağızlıq/, çölmək / xörək bişirmək üçün gil qab/, zir, badya /mis qab/, çalxar /gil küpə, səyən// seyin, xum, xumça, heybə, çanax çin və ayaq kimi məişət əşyalarının adlarını çəkir, işlənmə mənzərəsini, yayılma arealını göstərir. Daha sonra müəllif qavara // qəvərə, bıqçı, sesə /kiçik mişar/, xırxır/ bıçqı/, çaqqı // çuqqu, kəsəx, çığ, qaşov, dəqinə /kiçik xəncər/, sicim, tutqal, ufak, ağuruəs, kilid, şirəki /nazik yun yorğan/, milax, qıloy, hol, saqqa, məfrəş /yorğan – döşək, xalça –palaz və s. şeyləri qablamaq üçün palaz kimi toxunmuş dördkünc çuval. Kisə/ kimi ev əşyalarının adlarını da qeyd edir.

Rzainin araşdırması alınma məişət sözlərinə həsr edilmişdir. O, ərəb dilindən alınan məişət leksikasının bölgülərə ayırarkən I/ ev əşyalarının adlarına – dəftər, qələm, zərf, kitab, saat, xəritə, sandıq, məütəkkə, təsbeh, 2/ mətbəx əşyalarının adlarını: - zəfəran /?/, məcməyi, qədəh, müşəmbə, fars mənşəli alınmalar əsasında bölgü verərkən ev əşyalarını bildirən sözlərə zər. Mücrü, səbət, ayna, həsir, çarpayı, ləyən; mətbəx əşyaları bildirən sözlərə: kuzə, abgərdən, nəlbəki, fincan, piyalə, kəfgir, kasa, çəngəl, darçın, həvəngdəstə və s., rus dilindən alınan ev əşyalarını bildirən sözlərə: adyal, vedrə, çamadan, pero, kravat, çötkə və s. Mətbəx əşyalarını bildirən sözlərə: butulka, podnos, sətəkan, spiçka, samovar, peç və s. Avropa mənşəli məişət alınmalarına isə –fənər /əsli yunanca/ qlobks, akvarium /latın mənşəli/, tranzistor, seyf /ingilis/ və s. sözləri aid etmişdir.¹

Müxtəlif dillər arasında leksik baxımdan aparılan müqa­yisələr də bir çox leksik paralelləri aşkar edə bilir. Bu mənada monqol- Azərbaycan paralelləri diqqəti çəkir. Ə.Z.Abdullayevin tədqiqatları bəzi məişət sözlərindəki paralelliyi jöstərmək cəhətdən qiymətlidir. Müəllifin leksik-qrammatik kateqoriyalara aid sözləri əhatə edən lüğətində məişətə aid əşyaların da adlarına rast gəlmək olar. əbunlardan bəzilərini diqqətinizə çatdırırıq:

qayçı –xaiç

qapaq – xavxaq

dəmir kürək, bel – tömör xürz

tabaq, nisçə /tava sözü də bu sözlərlə əlaqədar olmalıdır – açqlama Ə.Abdullayevindir/ - tavaq

ayaq /qədəh/ -ayaaqa

sicim – sijim /yundan, qıldan toxunan uzun ip/ - Şijim

ələk – əlxəq

körük – xööroq

ərkən - arqamj

boxço – boqso

çömçə – üom

buruntaq – buruntaq

burğu - burğı¹

Ev avadanlıqlarının /əşyalarının/ adları

I/ Ev məişətinə aid şeylərin, alətlərin adları.