Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 58, s. 30, 49
|
483). M.Ə.Rəsulzadənin milli konsepsiyasında milli vicdan və milli iman mühüm yer tutur. Bu dəyərlərin yaranması və milli dirilikdə funksiyasından bəhs edən M.Ə.Rəsulzadə yazır: ―Milli vicdan və yaxud milli iman milli dirilikdəki əməl və arzunun mövcudiyyətindən və onun surəti-hiss və bəyanından hasil oluyor. Hər millət deyil, hətta bir şəxsin özünə görə bir əməli vardır. Buna başqa təbirlə meyl və arzu dəxi demək olar. Bunun firəngcəsi ―ideal‖ gəliyor. Osmanıcada son zamanlarda buna ―məfkurə‖ deyə tərcümə edənlər də var‖. Milli əməl və milli vicdanın yaranıbda milli mənəviyyatda yer tutmasından bəhs edən M.Ə.Rəsulzadə yazır: ―... Fəqət bir fərd öz mühitinin faydasını düşünərək şəxsi deyil, qövmi və yaxud millət üçün bir əməl bəslərsə, buna böyük əməl demək olar, bu kimi adamlara da böyük əməlpərvər, yaxud məfkurəçi ismi verərər. Məsələn, ruslarda Böyük Pyotr, Lomonosov, firənglərdə Jan Jak Russo... Bir millət arasında bu kimilər məhdud, ya məfruq olarsa, o millət müstəqil və sağlam bir vücud üzü görməz və başqalarının ziri-dəsti olub, ayaqları altında əzilər, gedər. Çünki, şəxslərə mümkün olmadığı kimi, millətlərə də əməlsiz yaşamaq qabil deyildir. Fəqət böyük əməlpərvərlər bu böyük əməli haradan alıyorlar? − Əsli arasında yaşadıqları mühitin özündən‖. M.Ə.Rəsulzadənin şərhindən aydın görünür ki, milli məfkurəçi şəxsiyətlər millətin vicdan və imanından doğulurlar (53, s. 70-71). Tarixdə çoxsaylı faktları nümunə gətirən M.Ə.Rəsulzadə məfkurəçi böyük şəxslərin milli diriliyin mühüm ünsürü olduğunu əsaslandırmaq üçün məfkurəçi milli şəxsiyətlərin haqqında ölü xalq kimi bəhs olunan Bolqar xalqının tarixini yazıb, buradan gələn ruhu yeni nəslin mənəviyatına aşılamaqla onları tarixə qaytarmalarını ətraflı şərh edir (53, s. 472).
425
Milli varlığın milli diriliyin yaranması üçün əsas müddəalarının təqdimindən sonra millətə aşağıdakı kimi tərif verir: ―Milli mədəniyyət və yaxud millət, dil birliyi, adət və əxlaq birliyi, ənənati-tarixiyyə və nəhayət etiqadi diniyyə birliklərinin məcmusundan mütəşəkkil bir məhsuldur‖ (53,
Nəticə olaraq diriliyə tərif verərək yazır: ―Dirilik − dünyanı sevməkdən və öz hüquq və namusunu mühafizə edə biləcək qədər qüvvətli olmaqdan ibarətdir‖ (53, 463). Son olaraq millətin və gələcəyin əsas qurucusu gənclərə müraciət edərək deyir: ―Ey millətin istiqbalını təmin edəcək türk gəncliyi, haradasan?!‖ (53, s. 479). Etnosun həyati qabiliyətinin fəlsəfi əsasları haqqında ―Milli dirilik‖ əsərində M.Ə.Rəsulzadə milli həyatın maddi tərəfinin mənəvi tərəflə həmahəng olmasını xüsusi vurğulayıb diqqətə çəkərək yazırdı: ―Dirilik isə elmən, ruhən və cismən qüvvətli olmaqdan və diriliyi sevməkdən ibarətdir... dirilik dünyanı sevməkdən ibarətdir. Mənayi xassi dünyapərvərlikdir‖ (53,
Lakin onun ilk məqaləsində, söykəndiyi Ş.C.Əfqani fəlsəfəsində, həmişə diqqət mərkəzində saxladığı düny mütəfəkkirlərinin yaradıcılığında milləti hərəkətə gətirən qüvvə mənəviyat, mənəvi güc, arzu və ideyalar olduğu xüsusi vurğulanır, milli ideologiyanın yaradılmasına fövqəladə həssaslıqla yanaşaraq, bu işdə hətta xalıqn gizli hiss və arzularının nəzərə alınmasını vacib bilərək göstərir ki, ―iştə millətin ümumən də mövcud olan hakim bir əməl və arzu yolunda bəslənən gizli hisslər milli vicdan ilə imanı tövlüd ediyorlar‖, ―fəqət onlar bu arzulara bir şəkil və surət verməkdə acizdirlər‖ bu işin öhdəsindən ancaq ―ayrı-ayrı əməlpərvərlər tərəfindən təsvir və təyin olunan, başqa təbirlə, ehzar olunan milli əməllər layihəsi xalqın əsl düşünüb də hiss və arzu etdiyi ilə təvafüq edərsə, məzkur əməl əsri bir surətdə xalq arasında iktişar edər və bollu tərəfdarlar qazanar. Yoxsa məxsus bir dairədə intişar tapıb nəhayət, nisyan bucağına atılıb qalar‖ (53, s. 470-471). Beləliklə, ―Milli dirilik‖ əsərində Ş.C.Əfqaninin ―milli vəhdət‖ fəlsəfəsini yenidən işləyən, milli özünüdərkdən sonra demokratiya və milli dövlət quruculuğu uğrunda mübarizənin fəlsəfi əsaslarını yaradan M.Ə.Rəsulzadə bu mübarizədə hər bir sosial təbəqənin göstərməli olduğu əməli fəaliyyəti xüsusi vurğulayaraq real üzləşilən I Dünya müharibəsinin dəhşətləri içərisində tutulacaq yoldan, millət olaraq çıxılmasının şərtlərini müəyyənləşdirdi. 1915-ci il oktyabın 2-də Bakıda M.Ə.Rəsulzadənin redaktorluğu ilə fəaliyətə başlayan ―Açıq söz‖ qəzeti ilə onun fəlsəfi və istiqlal mübarizəsinin yeni mərhələsi başlayır. Qəzetin adının altındakı ―Siyasi- ictimai və ədəbi Türk qəzetəsi‖ təqdimindən göründüyü kimi,
426
M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycanı yeni məzmunda − ―Türk yurdu, Türk vətəni‖ kimi dünyaya təqdim edir. Bu sözə qədər qəzetlərin, kitabların, məktəblərin, teatr binalarının üzərindəki ―tatar‖, ―müsəlman‖ sözündən heç vaxt xoflanmamış rus hərbi senzoru nə rus-yapon müharibəsində, nə də alman cəbhəsində rus qoşunlarının məğlubiyət xəbəri belə həyəcanlandırmamışdır. Beləliklə, milli həyatı xalqa verəcək milli özünüdərk, milli mənlik şüurunu ifadə edən ―Türk‖ sözünün canlandırdığı mənəvi dəyərlərin, həyatı gücün bir andaca üzə çıxardığı istiqlal mübarizəsinin yeni mərhələyə daxil olduğunu göstərdi. ―Açıq söz‖ qəzetinin birinci sayındakı ―Tutacağımız yol‖ adlı baş məqaləsində M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: ―Dəhşətlərinə şahid olduğumuz bu yol bir həqiqəti-əsrimizin milliyyət əsri olduğunu isbat etdi. ―Dünyanın xəritəsi hərbə dəyişəcək‖ − deyə heyrətlə qarışıq bir cümlə indi bir çox ağızlardan eşidilməkdədir‖ (61, s.171). O, xəbərdarlıq edirdi ki, ―Dünya xəritəsinin alacağı şəklə vətəndaşların fədakarlığı, dövlətlərin təşkilatı və orduların əzəməti ilə bərabər, heç şübhə yoxdur ki, vüzuh və rüsuh peyda etmiş milliyyət məfkurələrinin də böyük bir təsiri olacaqdır‖ (61, s. 171). Xüsusi vurğulayırdı ki, ―yalnız əsasında milli başlanğıcın durduğu və ya idarəetmə sistemində həmin başlanğıca xüsusi verildiyi dövlətlər bu tarixi sınaqdan üzüağ çıxacaqlar (61, s.171). M.Ə.Rəsulzadə böyük uzaqgörənliklə göstərirdi ki, müharibədən sonrakı Avropanın siyasi meydanında ―özlərini kifayət qədər tanıtmış və istiqlal üçün müəyyən bir ideal məfkurə yaratmış millətlər real qüvvə təşkil edəcəklər (61, s.171). Bununla da o, bir qədər örtülü formada olsa da, milli dövlətin yaradılmasının zəruriliyini qeyd edirdi (48, s.43). M.Ə.Rəsulzadə xüsusi xəbərdalıq edirdi ki, ―Yeni əsaslar üzərində qurulacaq həyat vahid bir ruh və müştərək bir qayəyə malik olmayan millətlərlə hesablaşmayacaq və belə bir silahdan məhrum olan cəmiyyətlər kimsəyə söz eşitdirə bilməyəcəklər‖. O, həmvətənlərinə bir daha xəbərdarlıq edirdi ki, ―Söz eşitdirmək, milli varlığını qorumaq haqlarını, hürriyyətlərini əldə etmək üçün milliyyət məfkurəsi ətrafında birləşməyə və müştərək bir hala gəlməyə‖ səsləyirdi (61, s.171). Tarixin bütünlüklə təsdiq etdiyi bu uzaqgörənliyi söyləyəndə M.Ə.Rəsulzadənin 31 yaşı vardı. İkinci Dünya müharibəsi, faşizmin Karl Yaspers kimi dahiləri bədbinliyə uğradıb, özünəqapılmaya məcbur etdiyini nəzərə alsaq, 31 yaşlı, texniki peşə məktəbini sona qədər oxumamış bir gəncin Birinci Dünya müharibəsinin dəhşətləri içərisində bir əjdahanın (imperiyanın) ağzında olan və digər əjdahaların onun ağzından alıb udmaq istədiyi amansız müharibə (döyüş) şəraitində olan xalqın önünə düşüb istiqlal davası açması, onun mənəvi güc və zəka mənbəyi ancaq Mütləq ruhdan doğan fəlsəfə ola bilər.
427
Beləcə, A.A.Bakıxanov, M.F.Axundov, H.B.Zərdabi əməlləri ilə canlanan, Ş.C.Əfqani yaradıcılığı ilə fəlsəfi ruh qazanıb yaradıcılıq göstərən (Ə.B.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu) Azərbaycan türk mənəviyatı M.Ə.Rəsulzadə yaradıcılığı ilə fəlsəfi mahiyət qazanaraq müstəqil yaradıcılıq göstərdi. ―Müsavat‖ partiyasını lideri və ideoloqu səviyəsinə yüksəlməsi, ―Açıq söz‖ qəzetinin partiyanın orqanına çevrilməsi M.Ə.Rəsulzadə ideyalarının müxtəlif sosial təbəqlər arasında sürətlə mənimsənilməsinə şərait yaradırdı. M.Ə.Rəsulzadə ―Açıq söz‖ qəzetində nəinki Azərbaycan türklərinin istiqlal mübarizəsi yollarından, eləcə də rus imperiyası əsarətində olan türk və müsəlman xalqların mənəviyatına imperiyanın təcavüzündən bəhs edir, onların istiqlal təşkilatları ilə əlaqələrinin qurulmasını, istiqlal mübarizələrini istiqamətləndirirdi. Odur ki, ―Açıq söz‖ qəzeti Azərbaycandan kənarda da oxunur, onda qoyulan ideyalar başqa xalqlar arasında da mənimsənilirdi. Beləliklə, M.Ə.Rəsulzadə fəlsəfəsi rus əsarətində olan türk və müsəlman xalqların müstəqillik ideologiyası kimi də təsir gücü qazanmaqda idi. Romanovlar sülaləsinin bütün hakimiyəti dövründə türk və müsəlmanlara qarşı amansızlıq ardıcıl yüksəldi. İmperiyanın Qafqazı əsarət altına saldığı elə ilk gündən burada türk və müsəlmanların müxtəlif formada, üstü örtülü didərgin salınması siyasətinə 1905-1907-ci illər inqilabı zamanı ermənilər vasitəsi ilə milli qırğınlar törədilməsi, Birinci dünya müharibəsinin başlanması ilə rus ordusu və bu orduda iştirak edən erməni hərbi birləşmələri müxtəlif bəhanələrlə türk müsəlman yaşayış məskənlərini xarabazara çevirib, əhalisini didərgin salmaq adi hal almışdı. Müharibə zamanı Cənubi Qafqaz cəbhəyanı zona hesab olunurdu. Odur ki, ən kiçik etiraz hərbi qanunlar əsasında amansızlıqla məhv edilirdi. Odur ki, bütün bu ağır şəraitdə xalqın ruhuna istiqlal hissləri aşılasa da, ən kiçik siyasi addımını atmaqda belə xalqı amansızlıqla üzləşdirib, ruhuna qorxu hissi düşməsinə imkan vermirdi. Hər addımının siyasi şəraitini nəzərə alırdı. M.Ə.Rəsulzadə istiqlal duyğusunu xalqın ruhuna nə qədər yoğursa da, dövlət müstəqilliyi ideyasını məqamı çatana qədər elan etmədi. ―Milli dirilik‖ məqaləsində ―milli istiqlaliyyət millətlərin xüsusiyyətlərinin mühafizəsini təmin etmək‖ iqtidarındadır, ―Azıq söz‖ qəzetinin ilk sayında ―milliyyət millət səviyyəsinə keçid etmək üçün milli dövlətin yaradılmasının zəruri olduğunu‖ desə də, yalnız Fevral inqilabından sonra ―millət − dövlət olmaq əzmində israr edən bir milliyyətdir‖ − dedi (48, s.45) və xalqı bu işə səfərbər etdi. Fevral burjua inqilabından sonra gələcəyin siyasi yolu məsələsində yenə M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi ―Müsavat partiyasının baxışı Azərbaycan siyasi elitası üçün məqbul mövqe olduğu açkar oldu. 1917-ci il
428
aprelin 15-20-də Bakıda Birinci Ümumqafqaz müsəlmanlarının qurultayı keçirildi. Ölkənin siyasi gələcəyi haqqında M.Ə.Rəsulzadə məruzə etdi. Onun məruzəsində təklif olunan formada Azərbaycan türklərinin milli ərazi muxtariyəti formasında milli dövlətçiliyin yaradılması zərurəti əsaslandırıldı və qəbul edildi. Həmçinin qurultayda birmənalı şəkildə milli tərkibli hərbi strukturların yaradılması haqqında qərar qəbul edildi. Bu, dövlət müstəqilliyi yolunda atılan praktik addım idi. Qurultay ictimai- siyasi, mədəni, maarif və digər qarşıya qoyulan vəzifələrin icrasına başlamaq üçün milli fond yaratdı. Qurultayın fəxri qonağı H.Z.Tağıyev elə oradaca fonda 50 min rubl verdi (50, s. 138). Qurultayda M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi ―Müsavat‖ partiyası ətrafında milli elitanın, siyasi qüvvələrin birləşməsi baş verdi. Gəncədə N.Yusifbəylinin rəhbərlik etdiyi ―Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Xalq Partiyası‖ ilə ―Müsəlman Demokrat Partiyası Müsavat‖ın birləşməsi haqqında razılığa gəlindi. 1917-ci il 17 iyunda partiyaların birləşdirici qurultayı keçirildi. N.Yusifbəylinin təklifi ilə birləşmiş partiya ―Türk Ədəmi Mərkəziyyət Firqəsi Müsavat‖ adlandırıldı. Bu partiyaların birləşməsi Azərbaycanın türk və müsəlman əhalisinin milli, dini, siyasi və ideoloji birliyinin daha da güclənməsində həlledici hadisə oldu. Qurultayda M.Ə.Rəsulzadə ―Milli istiqlala malik olmayan bir mir millət, hürriyyət və mədəniyyətini də hifz edə bilməz. İnsanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal!‖ sözləri ilə müstəqil dövlətçilik uğrunda mübarizəni rəsmi elan etdi. Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının qurultayı başa çatan kimi Azərbaycan siyasi liderləri milli azadlıq hərəkatını Rus imperiyasının digər türk və müsəlman xalqlarının hərəkatı ilə uzlaşdırmaq üçün Ümumrusiya müsəlmanlarının qurultayının keçirilməsinin təşkilinə başladılar. Ümumrusiya müsəlmanlarının qurultayı 1917-ci il mayın 1-dən 11-ə kimi Moskvada Şəmsi Əsədullayevin Moskva müsəlmanlarına hədiyyə etdiyi binada keçirildi. Qurultaya 600 nəfər nümayəndə dəvət olunduğu halda, 900 nəfər iştirak edirdi. Qurultaya müzakirə üçün tatarların nümayəndəsi Əhməd Salikovun milli-mədəni muxtariyat, M.Ə.Rəsulzadənin təqdim etdiyi milli ərazi federasiya prinsipləri əsasında yaradılmış demokratik respublika layihələri təqdim olunmuşdu (41, s.140). M.Ə.Rəsulzadənin təklif etdiyi federasiya təklifinə Ə.Salikov irad tutaraq iddia etdi ki, federasiya idarə şəkli türk-müsəlman qövmlərini parçalayacaq. M.Ə.Rəsulzadə türk xalqlarının tarixi, dili, ədəbiyatı, məruz qaldığı mənəvi-ideoloji, siyasi təzyiq və sarsıntılarından ətraflı bəhs edərək, hazırkı şəraitdə federasiya idarə şəklinin lazım gəldiyini əsaslandırdı. Qurultay təkliflərin müzakirəsinə uzun vaxt sərf etdi. M.Ə.Rəsulzadə bir neçə dəfə kürsüyə çıxmalı oldu. M.Ə.Rəsulzadənin çıxışı və ətraflı izahlarından sonra 429
onun irəli sürdüyü Rusiyanın gələcək idarə şəkli milli muxtariyat ideyası qurultayda 271 səsə qarşı 446 səs çoxluğu ilə qəbul edildi (50, s.39). Qurultayda iştirak etmiş görkəmli tarixçi Zəki Vəlidi Toğan Azərbaycan nümayəndələrinin qurultaydakı fəaliyətini xatırlayaraq yazır: ― Moskvada toplanan Ümumrusiya müsəlmanları qurultayına azərbaycanlı Əlimərdan bəy Topçubaşov rəyasət ediyordu. Emin bəy qonuşuyordu. Bütün konreyə azərbaycanlıların hakim olduğu görünür, Azərbaycan liderlik edirdi. Əgər 700 kişi içərisində Emin bəy və arkadaşları olmasaydılar, konfrans istiqlal muxtariyyət tezisinə rəy verməzdi‖ (56, s. 61). Qurultayın digər iştirakçısı, mühacir tatar istiqlal mübarizi Abdulla Taymas M.Ə.Rəsulzadənin qurultaydakı rolunu xatırlayaraq yazır: ―Bu parlaq fikri sayəsində Məhəmməd Əmini bütün Rusiya türklüyü tanımış, artıq o, sadəcə Azərbaycan türkçülüyünün deyil, bütün Rusiya türkçülüyünün əzizi olmuşdur‖ (41, s.146). Qurultaya azərbaycanlıların ―rəyasət etməsi‖, ―bütün kongreyə azərbaycanlıların hakim olması‖, kongredə ―parlaq fikir‖ sahibinin 33 yaşlı gənc azərbaycanlının olması adi, təsadüfi hadisə deyildi. Mütləq ruhdan Ş.C.Əfqaninin yaradıcı fəlsəfəsinin yaşamı, gələcəyə can atması idi. Məhz yaradıcı fəlsəfi ruha malik olmanın nəticəsi idi ki, Azərbaycan türkləri bütün rusiya imperiyası türk-müsəlman xalqların milli-azadlıq hərəkatının lideri səviyəsinə yüksəlmişdir. Romanovlar sülaləsinin devrilməsindən sonra hakimiyəti üzərinə götürən Müvəqqəti hökumət Zaqafqaziyanı idarə etməsi üçün Transqafqazdan olan deputatlardan ibarət Zaqafqaziya Komitəsini yaratdı. Lakin komitə Zaqafqaziyada intizam yaratmaq nüfuzunda deyildi. Həqiqətdə türk- müsəlman əhaliyə qarşı məğlub rus ordusunun, erməni hərbi birləşmələrinin təcavüzünün qarşısını almaqda maraqlı kimi də görünmürdü.1917-ci ilin oktyabrında dövlət çevrilişi ilə bolşeviklərin hakimiyəti ələ alması ilə Qafqazda türk-müsəlman xalqlara qarşı yeni − bolşevik-daşnak təcavüzü də əlavə olundu. ―Müsavat‖ partiyası Peterburqdakı bolşevik hakimiyətini tanımaqdan imtina etdi. Həqiqətdə bu dövrdə rus imperiyası əsarətində olan polyak və fin xalqı istisna edilərsə, imperiyanın məhkum xalqlarından kimsə siyasi müstəqillik tələb etmirdi. Hətta ―özlərini Qafqaz demokratiyasının mürşidi mövqeyində görən gürcülər də istiqlalçı deyildilər‖ (48, s. 62). Müəssislər Məclisinə seçkilərdə ―Müsavat‖ partiyası xalqın dəstəyini qazandı. 1918-ci il yanvarın 6-dan 7-nə keçən gecə bolşeviklərə məxsus ÜRMİK Müəssislər Məslisini buraxmaq haqqında dekret qəbul etdi. 1918- ci il fevralın 23-də Zaqafqaziya Seymi Tiflisdə işinə başlayanda M.Ə.Rəsulzadə təklif etdi ki, Seym Müəssislər Məclisi kimi tanınsın,
430
Zaqafqaziyanın konstitusiyasını hazırlasın. M.Ə.Rəsulzadənin təklifiin qəbul edilməsi ilə Peterburq bolşevik hakimiyətinin tanınmasından imtina edildi. Zaqfqaziya Seyminin 1918-ci il 1 mart iclasında M.Ə.Rəsulzadə Seymdə müstəqilliyin tanınması tələbi ilə çıxış etdi. Bu zaman Bakıda hakimiyəti ələ keçirən bolşeviklərin rəhbəri S.Şaumyan Bakını Azərbaycanın paytaxtına çevirmək istəyənlərə xarabazar verəcəyi ilə hədələyərək, Bakı şəhəri və Bakı quberniyasında kütləvi türk-müsəlman qığınına başlayaraq 30 min nəfər insanı məhv etdi. Bakının mədəniyət mərkəzi, küçələri, kəndləri xarabazara çevirdi. Qırğın o qədər dəhşətli və amansız idi ki, rus artilleriyasının Allahı kimi qiymətləndirilən general Ə.Şıxlinski vəziyəti ―çıxılmaz‖ kimi qiymətləndirirdi. Belə bir ağır şəraitdə Azərbaycan partiyaları fraksiyasının lideri M.Ə.Rəsulzadənin təklif və təkidi ilə 1918-ci 22 apreldə Zaqafqaziya Federativ Respublikasının müstəqilliyi elan edildi. Lakin Seym ardıcıl olaraq Zaqafqaziyada olan təsirini itirirdi. Nəhayət 1918-ci il mayın 26-da Almaniya və digər xristian dövlətlərin gizli təsiri ilə gürcülər Seymdən çıxıb müstəqilliklərini elan etdilər. Qafqaz federasiyası ideyası M.Ə.Rəsulzadə başda olmaqla Azərbaycan milli liderlərinin taktiki gedişi deyil, Azərbaycanın əbədi müstəqilliyini Qafqaz xalqlarının birliyində görürdülər. Lakin bu birlikdə olan xalqlardan hər birinin hər hansı imperiya ilə müttəfiqlik meylinin onların birliyini pozacağı Azərbaycan milli liderləri üçün gözlənilən idi və gözlənilirdi. Odur ki, milli liderləri Qafqaz federasiyasını qorumaqla yanaşı, parçalanacağı anda Azərbaycanın Müstəqil idarəsi və müdafiəsi istiqamətində tədbirlər görürdülər (8, s. 279).
431
Şura üzvləri 24 səslə, 2 nəfər bitərəf qalmaqla Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edilməsi haqqında qərar qəbul etdi və 6 bənddən ibarət “İstiqlaliyyət bəyannaməsi”ni elan etdi (50, s. 47-50). 1918-ci il mayın 30-da isə Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskinin imzaladığı radiotelqrafla dünya dövlətlərinin xarici işlər nazirlərinə, onların paytaxtı − İstanbul, Berlin, Vyana, Paris, London, Roma, Vaşinqton, Sofiya, Buxarest, Tehran, Madrid, Haaqa, Moskva, Stokholm, Kiyev, Xristaniya (Oslo) və Kopenhagenə bu haqda xəbər göndərildi (57, s. 34). Beləcə, Azərbaycan xalqının fiziki varlığına yaranmış təhlükənin aradan qaldırılmasının “çıxılmaz” kimi göründüyü bir şəraitdə M.Ə.Rəsulzadə dahi, mütəfəkkir, ideoloq, filosof, uzaqgörən siyasətçi kimi mümkünsüz kimi görünəni mümkün olana − həqiqətə çevirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyətini − Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini elan edib onu düşməndən təmizlədi. Azərbaycanın müstəqillik istəyənlərinə Bakını ―xarabazar‖ kimi verəcəyini deyənlərə cavab olaraq Bakını bütün ―Azərbaycanı və bütün türklüyü daimi işıqlandıran‖, hər bir azərbaycanlının ―bismilləsi‖ (58, s. 30, 49) olan müqəddəs şəhərə çevirdi. M.Ə.Rəsulzadənin ideoloqu və qurucusu olduğu Azərbaycan Cümhuriyəti Şərqdə türk-müsəlman xalqları arasında Azərbaycan türklərinin qurduğu ilk demokratik dövlət olmaqla bərabər, o, Avropa və ABŞ demokratiyasından da irəli gedib onların demokratiyasının ikili xarakterindən qəti imtina etdi. Avrop dövlətləri, o cümlədən ABŞ öz xalqı üçün demokratik olub, digər xalqlar üçün, xüsusilə türk və müsəlmanlara qarşı irqçi olduqları halda, Azərbaycan Xalq Cümhuriyəti daxili və xrici siyasətində irqindən, cinsindən, milliyətindən asılı olmayaraq, bütün millətlərin hüquq bərabərliyinin real təminatçısı kimi çıxış etdi. Rus xalqının tarixindən doğan, təbiətindən çıxan, intiqamlar və acıqlar, dağıdıcı vulkan − bolşeviklik (59, s.42) bəşəriyətin ən mütərəqqi, ən demokratik dövləti olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyətini tariximizdən gələn bütün yaradıcı fəlsəfi, ictimai-siyasi ideyalarımızı, adət-ənənələrimizi, milli vicdan və imanımızı məhv edib, bizi mənəvi təməlimizdən ayıracaq dərəcədə zəiflətdi. Lakin göründüyü kimi, ölmədik, tarixi şəraitdən istifadə edib dövlət müstəqilliyimizi bərpa etdik. Təəssüf ki, kiminsə etiraf etməsi və etməməsindən asılı olmayaraq 30 ilə yaxın müddətdə dövlət müstəqilliyimizi bərpa etsək də, milli-mənəvi durumumuzu bərpa edə bilmirik. Ümumən mənəvi köklərə bağlanmağımız tövsiyə edilsə də, mətbuatımız, ilk növbədə də televiziya kanallarımız nəyi necə göstərməyi demədən hər şeyi Avropadan mənimsəməyi tövsiyə edirlər. Ancaq yaxşı və
432
vacib şeyləri nəinki Avropadan, bütün qitələrdən mənimsəmək vacibdir. Xalqımızın, vətənimizin bəşəri inkişafına təkan verən filosofu Ş.C.Əfqaninin − əgər bir millətin hamısı alim olsa belə onun fəlsəfəsi yoxdursa, o millət heç vaxt yaradıcılıq göstərə bilməz − müddəasını təqdim etmişik. Tarix onun bu müddəasını bütünlüklə təsdiq etmişdir. Varlığın maddi, mənəvi, sosial bütün formalarının fəlsəfədə ehtiva olunan vahid qanunu var. Məsələn, insanın bütün qan qrupları bir-biri ilə uyğunlaşmayıb bütün insanın qan tələbatını ödəyə bilmədiyi, bir-birinə uyuşmayan qan qrupunun birinin digərini öldürdüyü kimi bütün mədəniyətlər də bir-biri ilə uyğunlaşıb, bir-birini çiçəkləndirə bilmir. Təməl əsası uyğun olmayan mədəniyətin qəbulu son nəticədə ilkin əsasları öldürməklə onun daşıyıcısını köklərindən ayırıb, assimilyasiya edərək yox edir. Bütün hallarda insanlıq tarixi mənəviyat tarixidir. Mənəvi dəyərlərin ən yüksəyi fəlsəfi ruhdur, milli-mənəvi dəyərləri vahid sistemə salmaqla, yaradıcılıq ruhu verməklə yaşamını təmin edir. Yuxarıda gördüyümüz kimi, türk-müsəlman dünyasının bütün qabaqcılları İstanbula toplaşaraq, onu türk-müsəlman dünyasının xilaskarı kimi bərpa etmək istəsələr də buna nail ola bilmədilər. ―Osmanlı imperiyası türk dünyasının istiqlal və tərəqqi proseslərinin lokomotivi rolunu oynaya‖ bilmədi (48, s.25). Bu missiyanı Azərbaycan, məhz M.Ə.Rəsulzadə yerinə yetirdi. ―... Əski Turanın göbəyində Azərbaycan adında bir gənc igid, dəliqanlı var. Yeni Turanın açarı ondadır‖. Xatirəsinə davam edən M.Ə.Rəsulzadə yazır: ―Turançılıq, türkçülük ədəbi məsləki Türkiyə və Azərbaycanı bir-birinə bağlayan ən davamlı bir bağ, mətanətli bir ip idi. Turançılıq məfkurəsi doğulunca millət beynəlmiləl islamiyyətçilik və federasyon formalarını çıxarmış, sosiologiyada da ―Türkləşmək, İslamlaşmaq, Müasirləşmək‖ kimi üç ayaqlı bir şüar ortaya atılmışdı. İstanbul yurdçuları bu şüarları nəzəri şəkildə yaymaqda ikən, Azərbaycan Turançıları bunu siyasi bir fəlsəfə kimi qəbul edərək, qurduqları milli siyasi partiyaların prinsipi elan etdilər‖ (60,
Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|