917
ABDULLA XANIN VƏFATI, OĞLU ƏBDÜLMÖMİN XANIN
TAXTA CÜLUSU VƏ ABDULLA XANDAN SONRA
DÖVLƏT TAXTINA ÇIXMIŞ ÖZBƏK SULTANLARI
HAKİMİYYƏTİNƏ SON QOYULMASININ ZİKRİ
Abdulla xanın Səmərqənd yaxınlığında xəstələnib əcəli
gözlədiyi min altıncı (miladi 1598) xoruz ilinin axırlarında təbiblərin
onun müalicəsi ilə məşğul olmalarına baxmayaraq, bunun heç bir
faydası olmadı. Abdulla xanın başqa əmirlərinin hamısından şövkət
və iqtidarlı olan atalığı Məhəmməd Baqi Divanbəyi Əbdülmömin
xandan qorxduğuna və ona etibarı olmadığına baxmayaraq, bilirdi
ki, doğma (solbi) oğul sağ ola-ola səllənəti xanın qardaşı oğullarına
vermək əhalinin əqidəsinə xilafdır və qəbulolunmazdır. [Buna görə
də] istər-istəməz Əbdülmömin xanın padşahlığı ilə razılaşıb,
dövlətxahlıq məqamına gəldi, gizlicə adam yollayıb, ona atasının
əlacsız xəstəliyə düçar olmasını xəbər verdi, Səmərqəndə dəvət etdi.
O vaxt Mir Qulbaba Səmərqəndə idi. Xorasan və Mavərənnəhr
hadisələrinin şərhi zamanı Mir Qulbaba adı tez-tez çəkildiyi üçün,
lazım bilindi ki, o vilayətin sözləri etibarlı şəxsləri tərəfindən mir
barədə deyilən fikirlər bu kitabın yazı ipinə düzülsün.
Mir Qulbabanın vəziyyəti:
Mir Qulbaba əslən Səmərqənddən idi. Onun anası Abdulla
xanın dayəsi olmuş və xanı öz südü ilə böyütmüşdü. Özbək və
cığatayların adətinə görə süd qardaşı "kukəltaş" adlanır. Elə buna
görə də o, Abdulla xanın kukəltaşı oldu. Mir fəzilət və kəmalata
yiyələndi, dilini şer yazmağa də açdı. Abdulla xan Mavərənnəhdə
səltənət və cahandarlıq bayrağı qaldırdığı zaman Mir Qulbaba ona
müxtəlif xidmətlər etdi, fədakarlıq (canseparı) göstərdi. İnkişaf,
bacarıq və xidməti müqabilində xan tərəfindən nəvazişlənən və
tərbiyət olunan bu seyid mirin etibarı gün-gündən artmaqdaydı.
Sədarət və əmarət mənsəbinə yetdikdən sonra bir neçə il əzəmət və
iqtidarla Heratda hakim oldu. O, həmin vilayətin əhalisiylə ölçülüb-
biçilmiş və bəyənilən tərzdə rəftar edir, cənab xanın iltifatını
qazandığı üçün daim bütün əmirlərin və dövlət başçılarının həsədinə
səbəb olurdu.
918
Mavərənnəhr padşahı Abdulla xanın vəfatı:
Xülasə, Abdulla xan xəstələndiyi vaxt öz bimarlığından
məyus idi və Mir Qulbabaya qarşı olan böyük məhəbbət və iltifatına
görə, Əbdülmömin xanın mirə olan ədavətini bildiyi üçün, onun
buranı tərk edib-getməsini məsləhət bildi və dedi: "Nə qədər ki,
mənim həyat ipim qırılmamışdır, yola rəvan ol, Əbdülmömin xanın
qəzəb və bəlasından qorunmaqdan ötrü özünü Herat qalasına çatdır,
orada nəyi məsləhət görsən, onu da et". Mir Qulbaba padşahın
yanından mürəxxəs olub [hamıya] belə dedi: "Xan məni [mühüm]
bir xidməti icra etməyə göndərir". O, yanındakı oğlanları və
mülazimləri ilə atlanıb [Herata] rəvan oldu. Məsələdən agah olan
Məhəmməd Baqi Atalıq Divanbəyi, mir Qulbabanın getməyinə görə
Abdulla xanın onu cəzalandıra biləcəyindən qorxub, ona mane
olmaq istədi. Mir Qulbaba gördü ki, adamlar artıq Abdulla xanın bu
ağır vəziyyətindən məyus olmuşlar, belə bir vaxtda Məhəmməd
Baqi ilə mübahisə edə bilməyəcəkdir. Əvvəlcə, kömək istəməkdən
ötrü xanın yanına getdi. Onun balışının yanında olarkən vəziyyətinin
pozulduğunu gördü, müşahidə etdi ki, təbiblər artıq onun
müalicəsindən əllərini üzmüşlər, çünki xanın şüuru qalmamışdı.
Məcbur olub Məhəmməd Baqi Atalıq ilə mülayim söhbətə başladı,
yağlı dili və aqilanə sözləri ilə onu fikrindən döndərdi və belə
söylədi: "Mənim və sənin - hər ikimizin məqsədəuyğun
vəziyyətimiz [səlah] mənim getməyimdən asılıdır, çünki
Əbdülmömin xan mənim kimi sənə qarşı da iltifatsızdır. Bizim hər
ikimizin yaxasının ona verilməsi ağıldan uzaq bir məsələdir. Mənin
Herat qalasında olacağım təqdirdə sən və Abdulla xan
tərəfdarlarının heç biri Əbdülmömin xan tərəfindən tutula bilməz.
Sən əgər mənimlə razılaşsan biz nicat tapa bilərik". Məhəmməd
Baqi Divanbəyi mirin getməyinə razı oldu və onlar bir-biriləri ilə
əhd edib şərtləşdikdən sonra mir eşiyə çıxıb ata süvar oldu. Mir
Qulbaba yola düşən vaxt Abdulla xan artıq keçinmişdisə də, o, bunu
heç kimə demədi və bu hadisədən onun mülazimlərindən heç kəsin
xəbəri olmadı. Amma, xanın vəfatını böyük etimad etdiyi və
tərbiyətləndirdiyi əmirlərindən olan Mövlana Qaraya
bildirmişdi. Onlar Ceyhun çayı kənarına çatıb, bir az dayandılar və
gəmiləri gözləməyə başladılar. Gəmi sahiblərindən iki-üç nəfər
salam verərək, xanın əhvalını ondan xəbər aldılar. Mir Qulbaba
biixtiyar ağlamağa başladı, vəziyyət hamıya məlum oldu. Mövlana
919
Qara bəzi mülazimlərlə söhbətləşib dedi: "Bu adam padşahdan
(Əbdülmömin xanıdan - Ş.F.) qaçır. O, ya qızılbaşların, yaxud da
cığatayların yanına gedəcəkdir. Görəsən biz niyə onunla gedirik?".
Mir Qulbaba gəmiyə daxil olmaq istərkən Mövlana Qara dedi:
"Abdulla xan dünyadan getmişdir və indi özbəklərin padşahı onun
oğlu Əbdülmömin xandır. Əgər siz onun xidmətinə getməsəniz,
əlinizdə təyinat məktubu olmasa, sizi Herat qalasına qoymayacaqlar.
Yaxşısı budur ki, Bəlx istiqamətinə rəvan olub, [yeni] padşahla
görüşmək şərəfinə yetək". Mir Qulbaba istədi ki, onun ağıllı
təklifinə cavab olaraq "hal-hazırda [Əbdülmömin] xanın yanına
getmək məsləhət deyildir" söyləsin, amma məlum oldu ki, bütün
mülazimlər bir-biriləriylə əlbir olaraq Mövlana Qaranın dediyini
deyirlər. Mövlana Qara açıq-aydın bildirdi: "Siz əgər bu fikrə xilaf
olsanız, bu camaat sizi tutub xanın yanına aparacaq". Mir Qulbaba
onların bu məsələ xüsusunda birliyini görüb, nə qədər çalışdısa da,
bunun faydası olmadı, camaat onu getməyə məcbur etdi və hamı
Əbdülmömin xanın dərgahına yollandı. Mir Qulbaba da, məcbur
olub mülkdən, maldan, bəlkə də həyatdan əlini üzüb məhbus kimi o
istiqamətə rəvan oldu. Əbdülmömin xan Bəlxdən çıxıb Səmərqəndə
gedən vaxt Mir Qulbabanı [onun yanına] apardılar. İşin əvvəlində
xan miri görməkdən (guya) sevinc izhar etdi, [hətta] ona müxtəlif
iltifatlar göstərdi.
Əbdülmömin xanın əmriylə
Mir Qulbabanın iki oğlunun öldürülməsi:
Mir Qulbaba xana ərz etdi: "Bu
vaxta qədərki xidmətimdə
olan xanın əmriylə
təqsirlərim duz-çörəyə hörmətim
və vəlinemətin
haqqını tapdamamağımla əlaqədardır. Bundan sonra vəlinemət-
həzrət xandır. Daha əlimdən gələn qədər xidmət etmək və fədakarlıq
göstərməkdə qüsurum olmayacaqdır". Amma, Mövlana Qara öz
xidmətini xana bildirməkdən ötrü belə dedi: "O istəyirdi ki, Herata
gedib, oranı möhkəmləndirsin və müxalifət bayrağı qaldırsın. Biz
onu zorla buraya gətirmişik". Sözün qısası, Əbdülmömin xan
intiqam məqamına gələrək, onu həbs etdi. Əvvəlcə onun mal və
əşyalarının ələ gətirilməsinə başlandı. Xorasan camaatı ona demişdi
ki, Mir Qulbaba Xorasan və Mavərənnəhrdən əlli min tümən pul
toplamışdır. Xan onun bu vəsaitini aldıqdan sonra cəzaya başladı.
Onun əmriylə mirin iki oğlunu yerə yıxıb atasının gözü önündə
920
qoyun kimi başlarını kəsdilər. Xan dedi: "Oğulların qətli atalarından
ötrü acıdırmı, ya yox?
Mir Qulbabanın qətli:
Bəs sən mənlə atam arasında fəsad yaradıb, məgər
istəmirdinmi ki, atamı məhv edəsən?" Mir Qulbabanın oğlanlarının
qətlindən sonra belə eşidildi ki, xanın özü onun sinəsinə bir ox
vurdu və başqaları isə işini bitirdilər, mir böyük əziyyətlə öldürüldü.
Xan məsələnin başlanğıcında Süleyman Yasavulu
Herata göndərdi, ondan sonrasa o vilayətin hakimliyi xanın
dövlətxah adamlarından olan Hacı bəyə verildi, Hacı bəy tez-tələsik
Herata çatıb hökumət işlərinə başladı.
İndi isə Əbdülmömin xanın [sonrakı] vəziyyətinin şərhinə
qayıdaq. Məhəmməd Baqi Atalığın bir-birinin ardınca Bəlxə
göndərdiyi adamlar oraya çatıb, atasının xəstələnərək vəziyyətinin
pisləşməsi haqda xana xəbər çatdırdıqları vaxt, o, Məhəmməd
Baqinin tez gəlib özünü çatdırmaq barədəki təklifini yubatdı. Çünki,
atasının sağlığında Abdulla xan əmirlərinin bəziləri ona qarşı
müxalifət etdiklərinə görə Əbdülmömin xan onlara etibar etmir,
buna görə də Səmərqəndə getməyini ləngidirdi.
Xülasə, xan öz əsgərlərinin çağırılmaları haqda fərman
verdi. O, çoxlu adamla Bəlxdən çıxıb yavaş-yavaş getməkdə və bəzi
adamlarını irəli yollayıb hər mənzildə vəziyyəti öyrənməkdəydi. Hər
yerə belə xəbər yaymışdı: "Atam bimardır və mən onu yoluxmağa
gedirəm". Abdulla xanın vəfatı xəbəri Səmərqənddə yayılan gün, bir
neçə nəfər bu xəbəri Əbdülmömin xana çatdırıb, göz aydınlığı
almaqdan ötrü onun ordusuna doğru rəvan oldu. Müjdə gətirən
birinci adamı tutub, dilinin boğazından çıxarılması barədə əmr
etməsinə baxmayaraq bu əmrini icra etmədi.
Müjdə verməkdən ötrü ikinci adamın da gəlişindən sonra
atasının ölümünün həqiqət olduğunu bildi, amma ona da etirazla
dedi: "Ataların ölümünü oğullara belə asanlıqla demək olmaz, bəs
siz niyə bu xəbəri mənə bu cür asan söylədiniz və məni pərişan
etdiniz?" Xan gözlərindən şadimanlıq yağışı axıdır, sevincindən
dərisinə sığışmırdı.
Gəlib bu xəbəri çatdıran üçüncü şəxs Məhəmməd Baqi
Divanbəyi və başqa əmirlərin onu padşah elan etmələri barədəki
921
xəbəri söylədikdə, şahanə ali bir məclis quraraq səltənət taxtına
cülus etdi, onun şərəfinə şadimanlıq nağaraları çalındı.
Amma, yenə də [Səmərqəndə] yavaş-yavaş getməkdəydi.
Hər gün əmirlər və əsgərlər hər tərəfdən axışıb onunla görüşürdülər.
Yolda eşitdi ki, Abdulla xanın Səmərqənd və Daşkənddə olan
qardaşı oğlu Hezarə özünə xan ləqəbi götürmüş, Əbdülmömin xanla
müxalifətə başlamış, Hezarənin qohumlarından olan Dostum Sultan
və Özbək Sultan da ona itaət etmişlər, Daşkəndin və Səmərqəndin
ləşkərləri də onun dövlət bayratı altına toplaşmışlar. Əbdülmömin
xan zalım, qaniçən və daşürəkli bir padşah kimi məşhur idi,
qohumlarına və əmisi oğlanlarına qarşı diqqətsizdi. Xan onları
dövlət gülzarının tikanları sanırdı. Onun xasiyyətini bilən Hezarə
xan və qohumları onunla atası arasındakı vəziyyətdən nəticə
çıxararaq, özlərinin və fərzəndlərinin sağ qalmalarından ötrü onunla
müxalifət məqamına gəlmişdilər.
Xülasə, Əbdülmömin xan tam əzəmət və iqtidarla
Səmərqəndə gəlib cahanbanlıq taxtına qədəm basdı. O, Bəlx,
Buxara, Qərşi, Səmərqənd və ətraf yerlərin ləşkərlərini torlayıb,
Hezarə xanın fitnəsini yatırmaqdan ötrü Daşkənbə yollandı. Elə
onlar da xanın qarşısında çıxdılar. Aralarında ağır cəng başlandı.
Əhalinin çoxu Əbdülmömin xana meylli olduğundan müxaliflər
məğlubiyyətə uğradılar və ələ keçdilər. Əbdülmömin xan onları kişi
cinsindən olan fərzəndləri ilə məhv etdi, bir dəqiqə də olsa
rəhmsizliyindən qalmadı. Səmərqənd hakimliyini Məhəmməd Baqi
Divanbəyiyə verib, hər mahala hakimlər təyin edən Əbdülmömin
xan zəfərlə Buxaraya qayıtdı. Qazax sultanzadələri və ətraf yerlərin
hakimləri xanın yanına adam yollayıb, ona öz itaət və bağlılıqlarını
izhar etdilər. Xan Buxarada da, sağlam, qabiliyyətli və dünya
işlərinə maraqları olan qohumlarının və əmi oğlanlarının həyatına
son qoydu.
Xülasə, o, öz dudmanının tüstüsünü (dud), Pir Məhəmməd
Sultan adlı küçələrdə dolaşan bir şəxsdən başqa, göyə ucaltdı. Pir
Məhəmməd ev-eşiksiz bir dərviş idi, həmişə kasıbçılığı və talesizliyi
üzündən küçələrdə yaşayırdı. Xan onu öldürmədi, amma iki-üç
uşaqdan başqa Abdulla xanın bircə qohumunu da sağ qoymadı, ağır
qoşunla Xorasana yürüş etməkdən ötrü Buxaradan çıxıb, Bəlxə
rəvan oldu.
922
ƏBDÜLMÖMİN XANIN ÖLDÜRÜLMƏYİ, PİRƏ
MƏHƏMMƏD XANIN BUXARADA, ƏBDÜLƏMİN
XANIN İSƏ BƏLXDƏ TAXTA CÜLUS ETMƏLƏRİ,
MİNA RƏNGLİ ÇƏRXİN GƏRDİŞİ İLƏ O ZAMAN
BAŞ VERƏN HADİSƏLƏRİN ZİKRİ
Əbdülmömin xan hakimiyyətə gələn kimi, bəzən Abdulla
xanın əmirləri ilə tənəli söhbətlər edir, onlara kinayəli kəlmələr
deyirdi. Xanın onlara qarşı ədavəti olduğunu güman edən bir neçə
adam öz hallarının qayğısına qalıb, xanın Bəlxə gəlib-çatacağı vaxt
onlarla haqq-hesab cürüdəcəyini xəyal edirdi. [Buna görə də,]
şücaətli yekə
625
cavanlardan Abdulla xanın əmiaxuru olan
Əbdülsəməd bahadır və Məhəmmədqulu bahadır Səxtkəman onun
qətlini vacib bilərək, bir-biriləri ilə qərara gəldilər və fürsət
gözləməyə başladılar.
Havanın isti olması səbəbindən Əbdülmömin xan gecələr
yol gedirdi. Eşşəkağasılar, şəqavullar* və xidmətçilər bir ox gedişi
məsafəsində ondan əvvəldə, əmirlər, qoruyucular (çehregan) və
başqa hərbiçilər isə bir ox gedişi məsafəsində ondan axırda yol
getməkdəydilər. Onun özü isə bacludarlar (?), iki-üç xidmətkarlar və
bir neçə nəfər nədim və çalğıçılarla yol qət edirdi. Bir gecə bir kənd
kənarından keçərkən, Əbdülsəməd bahadır və Məhəmmədqulu
bahadır yol kənarındakı divarın arxasında əyləşib kamanlarına ox
qoydular və xanı gözləməyə başladılar. İrəlidə gələnlər keçib-
getdikdən sonra Əbdülmömin xan yanındakı bir neçə adamla pusqu
yerinə (kəmingah) gəlib çatdı. Məşəl işığı altında bahadırların hər
ikisi kamanı çəkdilər və ilahinin qəzavü qədəri sayəsində hər iki ox
məqsəd hədəfinə çatdı və hədəfdən yayınmadı. Xan atdan yıxıldı.
Bahadırlar isə şəmşirlərini qınından çıxarıb ona hücuma keçdilər,
məşəldarlarsa məşəlləri atıb qaçdılar. Tacik olan nədimlər və
çalğıçılar da şəmşir qorxusundan öz başlarının hayına qaldılar.
Bahadırlar dərhal xanın başını kəsdilər, onu qoruyan və yanında
dayanan qoruyucunu da para-para doğradılar, ata süvar olub
Buxaraya üz tutdular.
Bir ləhzədən sonra arxadan gələnlər yetişib, onu yol
üstündə ölmüş gördülər. Baş verən hadisədən xəbərdar olan miraxur
Əbdülsəmi bahadır və bəzi başqa əmirlər elə həmin gecə Buxaraya
625
Mətndə elə belə də yazılıb: Yekə! – Ş.F.
923
rəvan oldularsa da, adamların əksəriyyəti o gecə baş vermiş hadisəni
hələ bilmədi. Sübh orduya çatıb xanı görmədikdə elə təsəvvür
etdilər ki, o, ova çıxmışdır. Arxadan gələnlər məsələni sonradan
bildikdə, ordu arasında çaxnaşma düşdü, əmirlər və döyüşçülər iki
hissəyə ayrıldılar. Əbdülmömin xanın köhnə mülazimləri və Bəlx
əmirləri onun xəzinə və başqa ağır-yüngül mallarını bacardıqları
qədər qarət edib Bəlxə yollandılar, Abdulla xanın əmirləri və Buxara
ləşkəri də xanın əksər çadır və mallarını qarət edərək, Buxaraya
qayıtdılar. Orada padşahlığa layiq bircə adam da yox idi. Çarəsiz
qalaraq Əbdülmömin xanın qəzəb bəhri dalğalarının təlatümü
nəticəsində küçələrə atılmış Pir Məhəmməd xan işə yaradı və ona
padşah və xan ləqəbi verərək xütbə və sikkəni adı ilə bəzədilər,
məsələni Səmərqənddə olan Məhəmməd Baqi Divanbəyiyə
çatdırdılar.
Bəlxə gəlib çatan Əbdülmömin xan əmirlərinin bəziləri
istədilər ki xanın iki yaşlı oğlunu atasının yerinə Bəlxdə padşah
edib, atasının Ceyhun çayından qızılbaş dövlətinin sərhədinə qədər
zəbt etdiyi yerləri ona versinlər. Başqaları bu fikrə etiraz edib
dedilər ki, iki yaşlı bir tifil bizim səltənətimizə layiq deyildir, çünki
bizə təcrübəli bir cavan lazımdır ki, düşmənlərə müqavimət
göstərməyi bacarsın.
Dinməhəmməd xanın və Baqi xanın ataları olan Abdulla
xanın bacısı oğlu Cam bəy Sultan isə Əbdülmömin xan tərəfindən
tutulub həbsə salınmışdı. Onun oğlanları Xorasanın bəzi
mahallarının hakimləri olduğundan, istədilər ki, Canı bəyi
[həbsxanadan] çıxarıb Bəlx və Xorasanın padşahlıq ipini onun
iqtidarı altına versinlər. Bu məsləhətlə hamı razılaşdı, Canı bəyin
səltənətə gətirilməsinin tərəfdarı oldu.
Allahın təqdiri ilə, Abdulla xanın qardaşı İbadulla Sultanın
arvadı, İbadullanın vəfatından sonra, Abdullanın zövcəsi olmuşdu.
İbadulla Sultanın bir qızı isə Əbdülmömin xanın arvadı idi ki, onun
evində də öldü. Canı bəy Sultan Bəlxə gəldi, Adil bəy,
Yarməhəmməd Mirzə və bəzi ağsaqqallar onun yanına gedərək,
Canı bəyi öz qərarlarından agah etdilər. Amma, o bu qərarla
razılaşmadı. Ağsaqqallar belə ərz etdilər: "Əbdülmömin xanın oğlu
tifil bir uşaqdır və onun dudmanından padşah olası başqa adam
yoxdur. Biz də əlacsız qalıb səni, Abdulla xanın bacısı oğlu olduğun
üçün, onun yerinə padşah etməyə razı olmuşuq".
924
O əzəmətli qadın (İbadulla xanın arvadı - Ş.F.) dedi:
"Padşahlıq dudmanından padşahlığa layiq bir padşahzadə vardır".
Əmirlər o padşahzadənin [kim olduğunu] soruşduqda cavab verdi:
"Ərim İbadulla Sultanın cariyədən doğulmuş Əbdüləmin adlı bir
oğlu var. Ərimdən sonra onun anası da öldü və mən onu
[Əbdülmömin xandan] hifz etdim. Öz qohumlarının və əmisi
oğlanlarının qətlinə ürək bağlayan Əbdülmömin xanın qorxusundan
mən indiyədək ona qız paltarı geydirib böyütmüşəm". Hamı
təəccübləndi, çünki İbadulla Sultanın oğlu olduğunu heç vaxt
eşitməmişdilər.
O qadın Əbdüləminə xətər yetirməyəcəkləri haqda əmirlərə
and içirəndən sonra, dərhal onun qadın libasını çıxarıb oğlanı onlara
göstərdi. Bu hekayətin doğruluqdan uzaq olmasını bilmələrinə
baxmayaraq, Əbdüləmin boya-başa çatmış qabiliyyətli bir cavan
kimi gözə dəydiyindən və Abdulla xanın qardaşı oğlu olması adı
onun üstündə olduğundan, əmirlər razılaşdılar, elə həmin gün onu
hamama aparıb, hörük qədər uzun olan saçlarını qırxdılar, kişi
geyimi geydirdilər, xan adı verərək səltənət taxtına əyləşdirdilər,
Bəlxin bütün əmirləri onun görüşünə gəldilər. Əbdülmömin xanın
səltənət və padşahlıq ləvazimatları və Bəlxdə olan bütün şeyləri
Əbdüləminin əlinə keçdi. Həmin əzəmətli "qadın" bütün işlərin
həllini öz iqtidar əlinə aldı, belə ki, ağsaqqallar onun məsləhəti və
məşvərəti olmadan heç bir işə qarışmırdılar. Sübhanallah, bunlar
oyunbaz fələyin necə də şəbədaləri və nə təhər qəribə işləridir ki,
qeyb pərdəsinin arxasında baş verməkdədir?
Xülasə, elə ki, Buxara xəbərləri və Pir Məhəmməd Sultanın
taxta cülusu hadisəsi Bəlx özbəklərinə gəlib yetişdi, həmin xanımın
rəyi və məsləhəti ilə onlar Buxara əmirləriylə müxalifətdən əl
çəkdilər, Əbdüləmin xan tərəfindən Pir Məhəmməd xana
sədaqətamiz bir məktub yazıldı, onu taxta cülus etməsi və xan
olması münasibətiylə təbrik etdilər, xahişləri belə oldu ki, qoy
Əbdüləmini Əbdülmömin xanın fərzəndi bilsinlər, Abdulla xan
vaxtında olduğu kimi onların hər biri öz yerində əyləşib, biganələrin
qarşısını almaq naminə məmləkətin mülki işlərində biri-digərinə
yardımçı olsunlar. Buxara əmirləri səltənətin başqa qadınlarından
Abdulla xan dudmanı barədə sorğu-sual apardılar, hamı bir ağızdan
dedi ki, İbadulla xanın heç bir oğlu olmamışdır, Əbdüləmin xanın
varlığı haqqında nə birunda, nə əndərunda, nə məhrəmdən, nə
naməhrəmdən heç kim, heç nə eşitməmişdir, bütün bunlar İbadulla
925
xanın zövcəsinin hiyləgərliyinin nəticəsidir. Amma əhalini özlərinə
ram etməkdən ötrü aqil adamlar və ağsaqqallar bu məsələni təsdiq
edir, vaxtın məsləhətinə uyğun olaraq onları inkar etmirdilər. Pir
Məhəmməd xan tərəfindən Məhəmmədəminə yərliğ yazıldı və Pir
Məhəmməd ona "fərzənd" sözü ilə xitab etdi. Belə bir sovqata
(ətiyye) şükr edərək, öz sevinclərini izhar etdilər, Əbdülmömin
xanın məmləkətini Əbdüləmin xana təhvil verdilər, amma bu şərtlə
ki, Bəlxdə Pir Məhəmməd xanın adına sikkə zərb olunmasın və
xütbədə onun adını öz adından əvvəl yazsın.
Onların dövlət məktubu "məlikin istəyinə baxmayaraq"
626
qayda-qanuna uyğun yazılmadığı üçün heç birinin işi sahmana
düşmədi və qurduqları dövlətin büsatı bir neçə gün davam etdi ki, bu
haqda gələcəkdə yazılacaqdır.
XORASANIN VƏZİYYƏTİ, DİNMƏHƏMMƏD XANIN
HERATDA SƏLTƏNƏT TAXTINA CÜLUS ETMƏSİ, ONUN
VƏZİYYƏTİNİN SONU VƏ QARDAŞI BAQİ XANIN
DÖVLƏT BAYRAĞININ MAVƏRƏNNƏHRDƏ
QALDIRMASININ ZİKRİ
Yuxarıda yazılmışdı ki, Abdulla xanın bacısı oğlu Yetim
Sultan ibn Canı bəy Sultan öz qardaşları ilə hökümət yərliğinin
hökmüylə hakimlik edirdilər. Əbdülmömin xanla onlar arasında
vəhşət və dava-dalaş yarandığı üçün, Abdulla xandan aldıqları
tərbiyətə əsasən Əbdülmöminə itaət etmir, onun əmr və
qadağalarına (nəhy) o qədər də iltifat göstərmirdilər.
Abdulla xanın vəfatından sonra Əbdülmömin xan səltənət
və padşahlıqda istiqlal əldə edib, qohum-əqrabasının və əmisi
oğlanlarının həyat ipini kəsdikdə və onların ataları Canı bəy Sultanı
zindana saldıqda, onlara qorxu üz verdi və əlahəzrət zilləllah şahın
dövlətinə pənah apardılar. Yetim Sultan Kirman hakimi Gəncəli xan
vasitəsiylə qızılbaşların kömək və imdadına yetişdi.
O öz quşbəyisi Yusif bahadırı sədaqətini şaha ərz etməkdən
ötrü onun yanına göndərdi, qüvvətli şah dövlətinin adamlarının
köməyi sayəsində Xorasanda Əbdülmömin xana qarşı müxalifət
təbilini döydü, Xorasan paytaxtı olan Herat qalasını əlinə almaq
istədi. Bu məqsədlə də az adamla golib Herat yaxınlığına çatdı.
626
İfadənin ərəbcəsi: "Bi rağmi təvətuyi-l-məliki min təşa."
926
Heratda olan özbək əmirləri güclü döyüşçülərinin azlığı üzündən
eşiyə çıxmayıb qalaya sığındılar, onu içəri buraxmadılar. Qalaya yol
tapa bilməyən Yetim Sultan oranın ətraf yerlərini qarət edərək geri
döndü.
Elə həmin vaxtlarda, o, iki min nəfərlə Fərah üzərinə yürüş
etdi, Fərah qalasını tutdu, Esfezar qalasını da zəbt etdikdən sonra
Herata doğru gəldi. Herat vilayətinin hakimi Hacı bəyin özü şəhərdə
qalıb, Molla Qaranı və Seyid Məhəmməd Sultanı iki min nəfər
adamla onun qarşısına yolladı. Onlar Pole-Malana qədər gəlib, o
zaman Esfezarda olan Yetim Sultanın yanına adam göndərdilər və
belə dedilər: "Sərt rəftarını tərk et və geri dön, əks təqdirdə hərbə
hazır ol!". Yetim Sultan bu sözlərə etina etməyərək, Esfezardan
çıxıb Herat ziyarətgahına gəldi, onlarla döyüşə hazırlaşdı. Molla
Qara və Seyid Məhəmməd Sultan qoşun səflərini bəzəyərək, onun
qarşısına yollandılar. Tərəflər hələ silaha əl atmamışdılar ki, Bəlx və
Buxaradan etibarlı qasidlər gəlib, Əbdülmömin xanın öldürülmə
xəbərini Herata çatdırdılar. Hacı bəy heyrət və əndişə bəhrinə qərq
oldu. Əlahəzrət zilləllah şahın hümayun ordusunun [Xorasana]
yürüş xəbəri və güclü qızılbaş əsgərlərinin gəlmələrinin sədası da
gəlib yetişdi. Mavərənnəhrdə padşahlığa namizəd sultanlar
nəslindən kiminsə qaldığına güman yox idi, buna görə də, Hacı bəy
Yetim Sultanla müxalifət edə bilməzdi.
Dostları ilə paylaş: |