AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ZİLLƏLLAH ŞAH MƏİYYƏTİNİN XORASANA YÜRÜŞÜ, MÜRŞİDQULU XANIN QƏTLİ VƏ HƏMİN SƏFƏR ZAMANI BAŞ VERƏN HADİSƏLƏRİN ZİKRİ
- Mürşidqulu xanın qətli səbəbinin zikri
- Şahrudda Şah Abbasın vəziri Mürşidqulu xanın qətl və Mirzə Məhəmmədin vəzir olması
- Məhəmməd xan Türkmanın öldürülməsi
|
Beyt
Qəlbimin qüssəsini az danışıb qorxdum ki, Səni qəmləndirərəm, yoxsa sözüm az deyil. 515
Amma haram ayların ehtiramının (hormət) qadağan (nəsx) olunması xüsusunda sizin buyurduğunuzun cavabı belədir: "Əsil [həqiqət] onun əksidir", çünki etimad olunan şey Quranın nüsxələrində zahir olmalıdır. Həzrətin (Əlinin - Ş.F.) həmin ayların bəzisində müharibə etməyi qədərə (təqdir) təslim olmaq və zorakılığı kənarlaşdırmaq üçün idi və o həzrət hərbə ilk başlamırdı. O həzrətin əksər hərbləri belə baş vermişdir. Şiənin küfrü sübut olunmazsa, necə ki, bu cavabdan məlum oldu və Müqəddəs Məşhəd əhalisinin öldürülüb-qarət edilməsini siz halal buyurdunuz ki, bu məsələ natəmamdır. Qədərə təslim olmağınız siz cənabların heç vaxt eşitmədiyiniz xəbər əsasında hasil olmuşdur. "Allah ürəkdə olanları bilir" 516
. Hər halda padşahın məzacı atəş kimidir. Kəramətli üləmalara layiqdir ki, moizə zülalı ilə o atəşin alovunu söndürsünlər ki, Allah məxluqları (xəlqullah) yanmasınlar, elə iş etməsinlər ki, filnə küləyi ilə həmin atəşi yaymış olsunlar, [beləliklə də,] Allah
514
İfadənin ərəbcəsi: "Ya Homeyra, həll şəniəti?" 515
Beytin farscası: Əndəki pişe-to göftəm ğəme-del tərsidəm Ke delazorde şəvi və-r ne, soxən besyarəst. 516 İfadənin ərəbcəsi: "və-l-lahu əlimun bi-z-zati-s-suduri eyyihalin". 689
bəndələrinin əsas və köməkçi (fəri) pöhrələrini yandıraraq onları bu zillət torpağına salsınlar.
Tünd olma heç zaman atəş kimi sən, Tüstü ürəyindən çıxır yananın. 517
Məlumdur ki, o cür mülahizəsiz fitvalar verməklə və aşinaları aradan götürməklə Allah bəndələri [ölüb] bir-birlərinə qovuşurlar. Onları qırmaq, əgər kafər olsalar belə, ən kamil və həlim zat olan Allah-təalanın istəyinə uyğun deyildir. Məzrət Nuh əleyhissalam qiyamət günündə kafərlərin və [başqa] məxluqların həlak edilmələri üzündən xəcalətli (şərməndegi) olacaqdır. Bizə çatan xəbərlər buna sübutdur və bunun şərhi bu səhifəyə sığmaz. Əgər hər hansı bir qoşun üləmaların fitvası bu işi görərsə, cəza günü etdiyi əməlin cavabı həmin üləmaların boyunlarında qalacaqdır:
Əməlin cavabını qiyamətdə sorsalar, Ülüvvül-əzmlər 518
də titrər, pərişan olar. Bir halda ki, xəcalət çəkər o peyğəmbərlər, Günahının üzründən ötrü buyur sən də gəl 519
.
Qoy gizli qalmasın ki, ibn Tavus şiə üləmalarını dandı, üsul, füru sahəsində müctəhid idi, fiqhi siniflərə ayırmırdı (təsnif nəfərmude). Allah-təala öz dostu olan və dünyanı ondan ötrü yaratdığı həzrət peyğəmbər barəsində buyurmuşdur: "Əgər o özündən bəzi sözlər uydurub bir istinad etsəydi, biz ondan mütləq
517
Beytin farscası: Ço atəş məşov tond — o, sərkeş məbad Ke dud əz dele-mobtəlayi bərayəd. 518
Bəzi peyğəmbərlər "ülüvvül-əzm" adlanmışlar - Ş.F. 519
Şeirin farscası: Dər an ruz ke, fel porsənd-o qovl, Ülüvvül-əzm-ra tən lərzəd ze hovl. Be cayi ke, şərməndeənd ənbiya, To ozre-gonəh-ra çe dari biya.
690
şiddətli intiqam alardıq, onun şah damarını qoparardıq və heç biriniz də onu bizim əzabımızdan xilas edə bilməzdiniz" 520
. Hərgah həzrət peyğəmbər haqqında bu qədər təhdid və mübaliğə olarsa, əgər başqa birisi bu məsələdə qəlizliyə (ğəlzət) yol verərsə, onların öhdələrindən gələr. Əgər siz həzərat, peyğəmbərin təqvasını görürsünüzsə, ehtiyatlı olun. Məhşər günü məzlumların, xüsusən uşaqların cavabını vermək çətindir. "Məhşər günü uşaqlar, həddi- büluğa çatmayanlar və divanələr sorğu-sual olunmayacaqlar" 521
.
Məni öldürsən əgər eşq günahım sarıdan, Bigünah öldürülən kəslərə söylərsən nə?
Mən bu sözlərlə sənə yaxşılıq etmək dilədim, Qabalıq etməyimin yoxsa nədir mənası? 522
Aləmin fəsadları dünyanın fəsadlarından yaranmışdır. Münasibdir ki, fəzilət sahibləri bu fəsadlardan uzaq olsunlar (mincəzer). Bəlkə bir ömürdən sonra Mavərənnəhr fazilləri müqəddəs Məşhəde-müəlla tərəfə təşrif gətirsinlə, fəqir-füqəram [da özləri kimi] xalis insan bilsinlər. Əgər Firudin məkanlı xaqanın (özbək hökmdarı Abdulla xanın - Ş.F.) zülmündən (qəhhari) o fəqirlər şəhərdən çıxa bilməsələr, onlar qoy həzrət imame-ənamın (İmam Rzanın - Ş.F.) ehtiramını saxlasınlar, ziyarət səadətinə yetişsinlər və fəqirlər o əzizlərin dövlətlərinin bərəkətindən başıuca olsunlar. [Amma, təəssüf ki,] bu məna meydana gəlmədən [yəni Məşhədi ziyarət etmədən] o fəqirlərin qətlinə fərman verildi. "Barəkəllah, Allah əcrinizi böyük, əməllərinizi islah etsin" 523
.
520 İfadənin ərəbcəsi: "və təqulu aleynə bəd-əl əqavili li əxzinə minhu bi-l-yəmini summə ləqətanə minhu əl-vətinə fə mə minkum min əhədin ənhu hazirunə". 521
İfadənin ərəbcəsi: "Rəfəə əl-qələm ən səbi, hətta bi bəlliğ və-1-mocnun". 522
Şeirin farscası: Be corme-eşq məra gər koşi çe xahi goft Cəvabe-xine-rəfiqan ke bigonahanənd. Məra morad əz in comle nikxahiye-tost, Və gər ne z-in həme goslaxiyəm çe məqsudəst? 523
İfadənin ərəbcəsi: "Barəkəllahu, əzəmə ucurikum və əsləhə umurikum". 691
Qurşanma cövr etməyə, o yolun yoxdur sonu, Zalım peşman olsa da, tapmaz çarə yolunu. 524
ZİLLƏLLAH ŞAH MƏİYYƏTİNİN XORASANA YÜRÜŞÜ, MÜRŞİDQULU XANIN QƏTLİ VƏ HƏMİN SƏFƏR ZAMANI BAŞ VERƏN HADİSƏLƏRİN ZİKRİ
Qələmin bəyan etdiyi kimi, Xorasanda baş verənlər İraqa çatdıqda, oradan qaçan adamlar bir-bir saraya gəlib, baş vermiş böyük hadisə barədə xəbər çatdırdılar. Əlahəzrət zilləllah şah Əliqulu xanın öldürülməsi və şamlı tayfasının qətl və qarət olunmasını eşidib çox pərişan oldu, onun mübarək xatiri kədərləndi. Elə Mürşidqulu xan da zahirən öz qəmginliyini göstərir, əskəri hekayətlər söyləməklə şahın xatirini kədərləndirirdi, nəticədə o, Xorasana yürüş etməyi qərarlaşdırdı. Xoşbəxt bir saatda böyük səltənət evindən çıxıb hümayun evə gəldi. Cənnətməkan şahın ox və kaman qorçisi Hüseyn bəyin nəvəsi olan Məhəmməd Şərifbəy Çavuşlu inkişaf edib hakimlik və xan rütbəsinə layiq görüldü, Qəzvinə hakim və hümayun paytaxta mühafiz təyin edildi. Səhra və çölün ot və güllərinin (rəyahin) çoxluğundan bu dəyişkən fələyin həsədinə səbəb olduğu bahar [fəslinin] əvvəlində hümayun məiyyət hərəkətə başlayıb, müzəffər ləşkərin bir yerə toplanmasından ötrü Lar yaylaqlarına getdi. Belə qərara gəldilər ki, məhsulların (əkin məhsullarının - Ş.F.) böyüyüb ucalmasınadək yol getsinlər. Lar yaylağında Rüstəmdar məliklərindən hər ikisinin adı Məlik Cahangir olan və ataları Rüstəmdar dağlarında (cəbal) özbaşına ortaya çıxıb başqa adamları saya almayan Larican valisi Məlik Bəhmən, həmçinin Nur və Kəcur vilayətinin [Məlik Cahangirləri] gələrək qızılbaş əmrləri ilə görüşdülər və onlardan olduqca qorxdular (təhasi). Onlar həmişə düşmənlik mövqeyindədilər (yağı), qızılbaşlara lazımi kimi itaət etmirdilər. Belə bir vaxtda humayın iqbal [sahibinin] buraya gəlməsinə görə
524
Beytin farscası: Məkon-məkon ke, rəhe-covr-ra kənare nəbaşəd, Məkeş-məkeş ke, peşiman şəvi-yo çare nəbaşəd.
692
həmin vəhşisifət adamlar ram oldular, bəxtlərinin göstərişi ilə qorxu-hürküsüz humayun orduya gələrək şah ilə görüş şərəfinə yetişdilər, qulaqlarına itaət sırğası taxıb bellərinə bəndəlik qayışı bağladılar. Belə vəziyyətin baş verməsi həqiqətən də dünyagörmüş şəxslərin nəzərində iqbalı təsdiq edən hal idi. Hümayun məiyyət bir neçə gün yaylaqlarda qaldı və hər gün əsgərlər gəlib onlara qoşulurdu. Elə həmin yaylaqda da Allah-təalanın bəxşişi kimi kamyab nəvvabın bir oğlu doğuldu, adını Sultan Həsən Mirzə qoydular. Amma az bir vaxtda borc verilmiş həyata vida etdi və əbədi aləmə getdi. Ümidvarıq ki, həzrət Pərvərdiyar onun böyük atasının ömrünü və dövlətini çoxaldacaq, hər iki cahanda murada yetirəcək. Xülasə, hümayun ordu Firuzkuh yolu ilə Damğana gedib dayandı. Bəzi adamlar [bundan əvvəl] mərhum nəvvab şahzadə [Həmzə Mirzə - Ş.F.] və Fərhad paşa arasında sülh bağlanmasına cəhd edirdilərsə də, Vəli ağa Caşnigirbaşının elə bu məqsədlə gəlişinə baxmayaraq, hümayun cülusun başlanğıcında bu tərəfin bəzi xeyrxah adamları sülh işinə razılıq vermirdilər. Buna görə də, bu məsələ indiyədək təxirə salınmışdı. Zərurət üzündən Xorasana səfər müəyyənləşdirilən belə bir vaxtda Herat şəhərinin Abdulla xan Özbək tərəfindən fəth olunması həyata keçdi. Anıraa, əgər qızılbaş qoşunları Azərbaycan məsələləri və rumilərlə müharibə ilə məşğul olsaydılar, belə olan halda, onlar gərək iki tərəfdən iki düşmənlə vuruşaydılar ki, bu da vaxta münasib bir hal deyildi. Adı çəkilən sülh sazişinə və onun şərtlərinə başlamaq istəyən Mürşidqulu xan belə qərara gəldi ki, bir neçə gün Bəstam çəmənliyində dayanıb sülh danışıqlarının təşkilinə və Vəli ağa ilə birlikdə [Ruma] mahir bir elçinin göndərildməsinə başlasınlar ki, onlar daha Azərbaycandan xatircəm olub, asudəliklə Xorasana getsinlər, Heratı ələ keçirsinlər.
Damğandan çıxıb Şahrudda dayandıqları vaxt qəzavu qədərin gərdişi və Allahın istəyi ilə Mürşidqulu xanın öldürülmə qəziyyəsi baş verdi və sülh sazişi təxirə salındı. Bu ibrətamiz hadisənin şərhi belədir: Yuxarıda, hadisələr yazan qələm [belə yazmışdı]: Mürşidqulu xan Tərşizdə əlahəzrət zilləllah şahın lələsi Əliqulu xan Şamlıya qalib gələndə, o həzrət fələyin və Allahın məsləhəti ilə müqəddəs Məşhədə təşrif gətirdi və Mürşidqulu xan öz 693
ata lıq xidmətinə başladı. Onun xasiyyəti şahzadənin ürəyincə deyildi və o, xanın pis rəftarından incik idi. Amma gənclik əyyamında qocalarda olan hövsələyə malik olduğundan əbədi dövlətin möhkəmlənməsi naminə xanla sülh yolu ilə davranırdı. İraqa gələndən sonra elə ki, İran dövlətinin başçılığını əlinə aldı, xanın adamlarının çoxluğundan onun bəzi yerli-yersiz hərəkətlərinə göz yumaraq, dövlət yolundakı səylərini nəzərə aldı, səbr etdi. Xan isə ixtiyar və iqtidar cilovunu əlinə elə götürmüşdü ki, hümayun şah heç bir işə dəxalət edə bilmirdi. Elə ki, Qəzvin darülsəltənəsində Herat hadisəsindən və Əliqulu xanın qətlə yetirilməsindən sonra o, [Mürşidqulu xan - Ş.F.] ayağını ədəb dairəsindən kənara çıxarıb bu dudmanın ən yüksək məqamına yetmək (mosaherət) istədi, bu məsələdə istəyini ifrat sərhədinə çatdırdı. [Başqa] adlı sultanlar və kamkar padşahlardan [elə adamlara qarşı] inayətlər görünmüşdür, onlar vəfalı sadiq şəxslərə elə yüksək rütbə verməklə vəzifələrini ucaltmışlar.
Amma, dərgah bəndələrinin nə həddi ola bilər ki, belə bir iddia edə bilsinlər? Xülasə, [Mürşidqulu xan] çox şəylər etməsinə baxmayaraq, məqsədinə deyil, ədəbsizliyə çata bildi. Xanın ustaclı tayfasından olan bəzi tərəfdarları, xüsusilə Mahmud bəy Sufilər ona açıq-aşkar deyirdilər ki, bu padşah səni dəf etmək barədə düşünür və tezliklə sənin həyatını məhv edib ustaclı oymağını qara torpaqla yeksan edəcəkdir.
xanın qətl və Mirzə Məhəmmədin vəzir olması:
Əlahəzrət şah ona Allah-taalanın bəxş etdiyi fərasət və fəhmlə, yaxud bəzi halalnəmək havadarlarının ona verdikləri məlumata əsasən elə hərzə adamların puç xəyallarını və bihudə sözlərini başa düşdü, öz uzaqgörən əqlinin tələbi (moqtəza) ilə şəkkə düşərək, xanın işini bitirmək fikrinə düşdü, çünki belə böyük işlərin həll olunmasında qəflətdə qalmaq ağıllı və ehtiyatlı adamlardan uzaq bir məsələdir. Lakin, irəlidə Xorasan səfəri və böyük işlər olduğundan, o həzrət böyük qorxmazlıqla səbr edib onunla zahirən mülayim davranır, bu məsələdə məhz surət aləmini zahirən görənlərin ona köməyi dəyirdi. O, öz vəziyyətini düşünüb gününü keçirirdi. Elə ki, Mürşidqulu xanın pis rəftarı öz həddini aşaraq ifrat sərhəddinə çatdı, daha bundan artıq səbr etmək öz həddini aşaraq
694
ifrat sərhəddinə çatmaq deməkdir. Elə bu vaxtlarda [əlahəzrətin] yaşa dolma və onda qəzəb hissinin, hiddətin və tündməzaclığın yaranması dövrü olduğundan o, öz gənclik günlərinə uyğun halətdə idi. Daha bundan artıq səbr etmək onun havadarlarının hövsələsinə yerləşmədi. Bu zaman şahanə namus təri hərəkətə gəldi, Hümayun şahın nurlu ürəyində qəzəb atəşi şölələndi, onun dəf olunmasını zəruri bildi. İraq camaatı onu sevmədiyindən İraqda sakin olan ustaclı tayfasına mənsub Ümmət bəy Qarasarlı Kuşəkoğlu, var- dövlətinin Əliqulu xan Fəthoğlu ilə dost olduğuna görə Mürşidqulu xan tərəfindən müsadirə olunmasından incik düşdüyündən, xandan üz çevirmişdi. Sədaqət üzündən şahın mübarək razılığını almaqdan ötrü o, Xorasandan gələnlərdən və hümayun zilləllah şahı sevənlərdən olan tir və kaman qorçisi Qara Həsən Çavuşlu, Allahverdi bəy Zərgərbaşı və Əsəlməs bəy Saruqçibaşının oğlu Məhəmməd bəylə ittifaqa girdi, can-başla xanın qətlini öz boynuna götürüb fürsət gözləməyə başladı. Əbu Talib Mirzənin vaxtında vəzir və etimadüddövlə olmuş savadlı tacik Mirzə Məhəmməd də onlarla əlbir oldu. Belə ki, şahanə dayanacaq Bostamın Şahrud adlı yerində olduğu vaxt, əvvəlki qaydaya görə, keşik çəkməyə gələn və şahın xeyməsinin yanında özünə xeymə quran və orada yuxuya gedən Mürşidqulu xana, keşikçilərin əksəriyyəti yatdıqlarından, adı çəkilən adamlar qılınclarını çəkib hücum etdilər. Əvvəlcə, Ümmət bəy xanı qılıncladı, sonra isə Qara Həsən və yoldaşları işini bitirdilər.
Xülasə, xanın qətlindən sonra, elə həmin gecə şah vəzarətin ona veriləcəyini vəd etdiyi Mirzə Məhəmmədi yanına çağırıb ali divan vəzarətinin başçılığı ilə onu şərəfləndirdi. Mürşidqulu xanın adamlarından olan və onun tərəfini tutaraq şahdan aralanan bəzi adamlar cəzalandırıldı, xanın müqəddəs Məşhədin hakimi olan qardaşı İbrahim xan vəzifəsindən çıxarılıb, cəzalandırıldı. Ümmət bəyə yüksək xanlıq rütbəsi verildi və Mürşidqulu xanın yaraq-yasağı ona inayət olundu, [bəy] bir neçə mülazimə sahib oldu. Əmirlik rütbəsinə yetməklə şərəflənən Allahverdi bəy Zərgərbaşı "sultan" ləqəbinə layiq görüldü, Cərpadqan və oraya tabe yerlər ona şəfqət olundu. Məhəmməd bəy Saruqçi İstahan darülsəltənəsinə daruğə təyin edildi. Qara Həsən tirü kaman qorçisi oldu və əlavə olaraq "xan" rütbəsi də aldı. Xülasə, səltənət və padşahlıq işlərinə o qədər də qarışmayan əlahəzrət zilləllah şahın özü şəxsən din və dövlət işlərinin icrasına başladı. 695
Mürşidqulunun qətlindən sonra elə həmin gün köçərək Bəstam çəmənində dayandılar. Yadına düşdü ki, özbaşınalıq və xudbinlik edən bir dəstə fitnə-fəsadlı qızılbaşı dəf edərək dövlətin həmişəbahar guşəsini üsyankar adamların vücudunu aradan götürmək zillallah şahın hüsni-tədbirini və təravətini artıra bilər. Hamıya məlum idi ki, İsgəndər şanlı nəvvabın və yeri cənnət olan şahzadə Sultan Həmzə Mirzənin zamanında Məhəmməd xan Türkmandan necə pis əməllər və fitnə-fəsad zahir olmuşdu. O, Əmir xanı öldürməkdən ötrü böyük fərzənd və vəliəhd olan yuxarıda adı çəkilən şahzadəyə qarşı qiyam qaldırmış, Təhmasib Mirzəni özünün əl oyuncağına çevirərək o rəhmətlik şahzadənin gözləri önündə qətllər törətmiş, müharibəyə başlamışdı. O, elə bu hadisələr zamanı yenidən ali orduya gəldi. Mürşidqulu xanın qətli xəbərini eşidib istədi ki, İsgəndər şanlı nəvvabın zamanında olduğu kimi divan işləri üzrə ixtiyar sahibi olsun və mülki işlər onun məşvərət və məsləhəti ilə həll edilsin. Ağılsızlığı üzündən əvvəlki özbaşınalıq və xudpəsəndliklə işləmək fikrinə düşdü.
Şah belə məsləhət gördü ki, oymaqlardakı fitnəkarları aradan götürsünlər ki, qızılbaşlar arasından fitnə-fəsad yığışsın, məşhur qızılbaş tayfaları arasında oymaq təəssübkeşliyi qalmasın, onların hamısı sadiq havadarlar olsunlar, şahla yekdillik etsinlər, onun əmirlərinə müti və bağlı qalsınlar. Yuxarıda yazıldığı kimi, Məhəmməd xanın mənsub olduğu türkman oymağı onun pis hərəkətlərinə görə tənələrə məruz qalaraq gözdən düşmüşdü. Bu məsələ Fərrux xan Türkman Pornaka pis təsir etdiyindən, o, şahın xidmətinə gələrək, Məhəmməd xanın başından tacını çıxardıb onu dövələtxana xeyməsindən kənara çəkmiş, elə oradaca qətlə yetirmişdi. Sonra xanın şərli başını nizəyə keçirərək bütün ali orduda nümayiş etdirdilər. Mürşidqulu xanın qətlindən vahiməyə düşən ustaclı tayfası bu vaqiədən sevinib, şahanə şəfqətə ümidvar oldu. Başqaları da baş vermiş bu iki hadisədən ibrət götürüb şah cəzasından qorxdular və ayaqlarını ədəb ətəyinə doladılar. Bəstam çəmənində baş verənlərdən biri də budur ki, qorçibaşı mənsəbinə layiq görülən Bədr xan Əfşar Astrabad darülmömininə əmir və hakim təyin edildi, Xar və Semnan hakimi Əhməd Sultan Zülqədər isə ona köməkçi verildi. Ali divanın ən 696
böyük mənsəblərindən olan qorçibaşılıq Kirman darüləmanının hakimi Vəli xan Əfşara verildi, Kirman hakimliyinə isə onun Yəzddə olan oğlu Bəktaş xan namizəd edildi. Adına belə bir hökm yazıldı ki, o, Yəzddən çıxıb Kirman darülamanına getsin, oranın hakimliyinə başlasın. [Buna görə də] son bir neçə ildə xidmət və yasaqdan uzaqlaşdırılmış əfşar tayfaları öz qoşun və ləşkərlərini bəzəyib Xorasana gəldilər, müzəffər orduya birləşdilər və bu işlərin nizamlanması Mehdiqulu bəy Çobanoğlu Əfşara tapşırıldı. Onlar əsgər toplanması üçün qırx günədək Əsfərayinin Ələngində dayandılar, sonra Əsfərayin yolu ilə müqəddəs Məşhədə gəldilər, həzrət cinlər və insanların imamını ziyarət etmək səadətinə yetişdilər.
Əli, Cəfər və Musa dərgəhinin torpağını Səadət tutiyası tək aparır əhli-nəzər 525
Vəzir Mirzə Məhəmməd öz iqtidar bayrağını ucaldıb əzəmət və iqtidarla ali divan vəzarəti işlərinin icrasına başladı. O, Budaqxan Çekəniyə diqqət yetirib onu şahzadə Sultan Həsən Mirzənin lələ və atabəyi etməklə başıuca və müqəddəs Məşhəd hakimliyinə namizəd etdi, həmçinin Xəbuşan ülkası və oraya aid olan yerləri onun övladları Həsənəli Sultan, Hüseynəli Sultan və başqa qardaşları arasında böldü. Bu işlər arasında, əmisi Fulad Xəlifənin əvəzinə Qayin hakimi olmuş Sultanəli Xəlifə Şamlı Tərşizin Susfəd döyüşündə Əliqulu xan Şamlının qoşun səfini dağıdıb Mürşidqulu xana birləşmişdi. Bu iş şamlı qoşununun məğlubiyyətinə səbəb oldu. Mürşidqulunun damadı və onunla əlbir olan Süleyman Xəlifə Türkmanla Əli Xəlifə Şamlı - hər ikisi cəzalandırılaraq izzət və etibar ucalığından zillət və zəlalətə yuvarlandılar. Bu zaman [əvvəllər] Mürşidqulu xanla əlbir və müttəfiq olan Budaq xan Çekəni vahiməyə düşərək, dəyişkən ağla və müxtəlif iddialara malik olan oğlanlarının təhriki ilə sədaqət
525
Şerin farscası: Əli, Musa, Cəfər və xake-dərgəhe – u Ço tutiyaye-səadət bərənd əhli-nəzər.
697
yolundan döndü, şahzadəni də özü ilə götürüb Xəbuşan qalasına qaçdı. Tun hakimi olan Şah Əli Mirzə Ustaclının oğlu Salman xan ülka sahibinə çevrilən və Əmir xan sima türkmanlarından olan Şahbudaq Sultandan vahiməyə düşüb Tun qalasını bağladı və bir neçə döyüşə başladısa da, fürsət tapıb o vilayəti tərk edərək, İraqa gəldi. Özbaşına qiyam edib müxalifətə başlayan Şiraz zülqədərləri də Yaqub xanla o cür rəftar edib, müqəddəs Məşhəddən qaçdılar. Onları tutmaq tapşırılan Yaqub xan Şiraza yollandı. Amma sərkərdələri Həmzə bəy Camuslu olan o dəstə Yəzdə çatdıqda Bəktaş xan tərəfindən tutulub qalada saxlanılmalarından ötrü qorçiye-tirə-kaman [dəstəsindən olan] Yəzd daruğəsi Əliqulu bəy Şamlıya tapşırıldı. Onların ardınca gələn Yaqub xanı Bəktaş xan qarşılayıb şəhərə gətirdi. Amma, Yaqub xan Bəktaş xanın hərəkətlərindən şübhələnib düşündü ki, mirmiranın təhriki ilə onu həbs eləyib yerinə adı çəkilən Həmzə bəyi Şiraz əyaləti əmirliyinə təyin edəcək, zülqədər tayfasını özünə yoldaş edib müxalifət bayrağı qaldıracaqdır. Ehtiyatı əldən verməyən Yaqub xan, elə həmin gecə yüngüldən-ağırdan hər nəyi vardısa hətta özü ilə götürməyib, Yəzddən Şiraza fərar etdi. Bəktaş xan bir dəstə adamı onun ardınca yoladısa da, çatmayıb geri qayıtdılar. Xülasə, əlahəzrət şah bu məsələlərə o qədər də baş qoşmayıb, müqəddəs Məşhəd hökumətini Ümmət xan Ustaclıya verdi, Mürşidqulu xanın və qardaşı İbrahim xanın ləşkərini ona mülazim etdi. Cahanı fəth edən ordu Herata yola düşərək Cam şəhərinin Bəndi-Fəriman adlı yerinə gəldi. Bu hadisələr zamanı İraqdan vahiməli xəbərlər gəldiyi üçün şahın bu yürüşdən qayıdıb İraq səmtinə yollanması vacib bilindi. Belə bir xəbər gəldi ki, Ərzrumda olan Rum sərdarı Fərhad paşa saysız-hesabsız ləşkərlə Qarabağa gəlib, o vilayəti qacar əmirlərinin əlindən almış, Gəncədə qala inşa etmiş, oraya mühafizəçi və yeniçəriləri qoymuş və geri qayıtmışdır. Başqa xəbərsə bu idi: Bağdad hakimi olan Cığaloğlu İraqi-Ərəb ləşkəri ilə Həmədana tərəf gəlib, oranın hakimi Qorxmaz xan və o ətrafdakı əmirlərlə müharibə etmiş, Qorxmaz xanı tutmuş, vilayətdə isə qarətkarlıq törətmişdi. Cığaloğlu sonra Həmədandan çıxaraq İraqa yaxın olan Nəhavənddə qala inşa etmiş, orada azuqə və silah saxlayıb geri qayıtmışdı. Qarabağ, Həmədan və o tərəflərdə ailələri
698
qalan qalibiyyətli əsgərlər və əzəmətli qorçilər bu xəbərləri eşidib təşviş hissi ilə İraqa qayıtmağa başladılar. Buna görə də, şaha pərişanlıq üz verdi və o, Herata getməkdən imtina etdi, belə düşündü ki, əgər Herat qalasını mühasirə edərsə, mühasirə müddəti uzana bilər. Baharın əvvəlində Abdulla xan [Özbək] və oğlu Əbdülmömin xan çoxlu qoşunla Xorasana gəldilər. Qalibiyyətli əsgərlərin Xorasan yasaqının uzanması səbəbindən yığışa bilmədiyinə görə [qızılbaşlar] müqavimət göstərə bilmədilər və beləliklə bu dövlətə xeyli ziyan dəydi. Xorasanda ərzaq məhsulları (məkulat) azalmağa başladığından, zəfərli əsgərlərin sayı da get- gedə azalırdı. Bu il, Heratda qalmaqdansa İraqa tərəf getmək və rumilərdən xatircəm olmaq daha mühüm bilindi. Cahanı bəzəyən rəy İraqa tərəf getməyi qərara aldı. Mürşidqulu xan dövründə vəzifələrə təyin olunmuş, amma şahanə etibara layiq olmayan bəzi əmirlər vəzifədən çıxarıldılar və onların yerlərinə başqaları təyin olundular. [Şah] Bəndi - Fərimandan çıxdı. O, əvvəlcə Yəzd yoluyla İraqa getmək istədi, [amma] Yəzdin, Kirmanın və Farsın işləri Kirman hakimi Bəktaş xanın gəlib çıxmaması, onun Yəzddə yubanması və Şiraz ağalarını himayə etməsi səbəbindən pozulmuşdu (moxtəll). Əlahəzrət istədi ki, oradan keçərkən işləri öz yoluna qoysun. [Düşündü ki,] Bəktaş xan əgər bu dövlətin yüksəlişini istərsə, mülazimətə gəlməklə şərəflənərsə, onda bu münasibətlə sevinc müşahidə olunarsa, o zaman Şiraz ağalarını ondan götürüb qoy cəzalandırsınlar və Bəktaş xanı Kirmana göndərərək, Fars və Kirmandan xatircəm olsunlar, sonra Qəzvin darüssəltənəsinə getsinlər. Elə bu fikirlə də Yəzd yolu səmtində olan Duğamaya, Zadəyə və başqa yerlərə tərəf yollandı.
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|