2.2. Epik sosiumun üzvləri və onların “mətndənkənar gerçəkliklə” əlaqəsi. Etnik anlamı ilə oğuzun yalnız Oğuz soyundan olanlardan ibarət olması fikri (136, 93) Oğuznamənin təsvir etdiyi mənzərəni ifadə etmir. Dastanda Oğuz tərəfdarları da bu sıraya daxil edilir. Deyildiyi kimi, Oğuz onlara uyğur adı verir. Ancaq o, Talas və Sayramın müdafiəsini “uyğur tayfalarına” tapşırır və on toquz oğuz adı verilən bir ordu yaradır. Oğuznamə on toquz oğuz etnoniminin mənasını onların “doxsan min yurddan Oğuzun ətrafına toplanması” ilə əlaqələndirir. Dastanların doxsan min sayına mübarək anlam verib onu formul şəklində işlətdiyini nəzərə alsaq, sözügedən etnonimin yozumunun epik mahiyyət daşıdığını görmək olar. Əslində, on toquz oğuz VIII əsrdə yazılması ehtimal olunan “Moyin çor” abidəsində adı çəkilən on uyğur doqquz oğuz etnoniminin (50, 145) Oğuznamə variantıdır. Uyğurlar bu etnonimi on uyğur doqquz uyğur şəklinə salıb, onu uyğurlaşdırır (302, 146). Oğuznamə isə həmin etnonimin içərisindən uyğur sözünü çıxardıb, onu on toquz oğuz şəklinə salır və beləliklə, qədim etnonimdən yararlanaraq vəsf etdiyi xalqa oğuz adı verir. Kanqlı, kalaç, karluk, qıpçaq kimi tayfaların uyğurların içərisindən çıxması haqqında Rəşidəddinin söylədiyi fikir (302, 75) on toquz oğuz məsələsinin diqqətdən yayınması ilə bağlı olmuşdur. Doğrudur, mətndə kanqlılar haqqında məlumat on toquz oğuzdan öncə verilir, ancaq müəllifin dastanın məzmununu verdiyini nəzərə alsaq, kanqlılar haqqında tələsikliyə yol verdiyini düşünmək olar. Beləliklə, sözügedən tayfalar on toquz oğuzun içərisindən çıxır. Bu şəkildə Oğuz hərəkatı etnik anlamı ilə oğuz hərəkatına çevrilir.
S.P.Tolstov qıpçaqların Oğuznamədəki halını onların oğuzlara tabe olması şəklində dəyərləndirir (292, 91). Ancaq məsələnin əsl qiymətini ona funksional baxımdan yanaşan Rəşidəddin verir. Müəllif epik sosiumun tarixi sosiumu ifadə etdiyini nəzərdə tutaraq sözügedən tayfaları “Oğuzla bir olan və ona birləşən türkmənlər” adlandırır (302, 85). Başqa bir yerdə məsələyə eyni şəkildə yanaşan müəllif, fikrini daha konkret şəkildə ifadə edərək türkmənlərin “qıpçaqlara, kanqlılara, karluklara və başqa tayfalara bölündüyünü” və “onların Oğuz soyu ilə qarışdığını” söyləyir (302, 83). Deməli, Oğuz haqqında qədim dastanda adı çəkilən etnik birliklər Oğuznamədə Oğuz elinin bir parçası kimi təqdim olunur. Məsələ aydındır! Oğuz elinin etnik tərkibi Oğuznamədə türkmanların etnik tərkibi əsasında yaradılır. Beləliklə, Oğuznamə Oğuz elinin (əcdadların) yaranmasını və qismən də, cahangirlik yürüşlərini hansı şəkildə türkmanların (varislərin) yaranışına və tarixi yürüşlərinə uyğun şəkildə təsvir edirsə, epik sosiumun üzvlərini də o şəkildə türkmanların etnik tərkibinə uyğun şəkildə təsvir edir. Burada Kanqlı, Qıpçaq, Karluk, Kalaçın Oğuz haqqında dastanın ənənəvi qəhrəmanları olması mahiyyəti dəyişmir. Sadəcə olaraq, qədim dastan müxtəlif etnik mühitlərdə yenidən doğulur və onun ənənəvi motivləri fərqli şəkildə mənalandırılırdı. Məsələn, əgər “Oğuz kağan” dastanında karluk, kalaç, kanqlı və qıpçaqlar uyğurlara tabe olan xalq kimi mənalanırdısa, türkman etnik mühitində yaranan Oğuznamədə onlar etnosun bir parçası kimi təsəvvür olunurdu. Əgər türkmanların tərkibinə sözügedən xalqlardan oba və oymaqlar qatılmışdısa, onda mübarək dastan buna laqeyd qala bilməzdi. Oğuznamənin aid olduğu etnik mühit içərisində yerinə yetirməli olduğu funksiya məsələnin mahiyyətini anlamağa imkan verir. Soykimliyi (əcdadlar) haqqında mübarək dastan “keçmiş haqqında hekayə” olmaqla yanaşı, “bu günü, bəzən də gələcəyi izah etmək vasitəsi”dir (293, 12). Ona görə də əcdadlar haqqında dastanda məlum etnosun çağalıq dövrü təsvir olunur və onun cizgiləri çəkilir. Bu şəkildə Oğuznamə arxaik düşüncənin “başlanğıcı olan mövcuddur” (Y.M.Lotman) prinsipinə əməl edərək mövcud olanın başlanğıcından danışır.
Qeyd edək ki, oğuzlar da daxil olmaqla adı çəkilən xalqların hər birinin özlərinə xas olan etnoqonik səciyyəli “mif və ya mifolojiləşmiş tarixi əfsanələri” (V.N.Toporov) olmuşdur. Burada heç olmasa, qaraxanlıların özlərini Şana və ya Əfrasiyab soyuna bağlamaları haqqında Məsudinin verdiyi məlumatı (217, 84) və ya uyğur xalqının mənşəyi haqqında “Bögü təkin” dastanını xatırlatmaq istərdik (107, 74-77). Ancaq türkman etnik mühiti içərisində belə bir funksiyanı Oğuznamə yerinə yetirirdi və etnosun içərisində olan bütün tayfalar özlərinin soykötüklərini Oğuznamə əsasında izah edirdilər. Məsələn, Qıpçağın doğuluşunun təsvirini verəndən sonra Rəşidəddin, müasirlərinin münasibətini ifadə edərək yazır: “Başqa türklərin fikrinə görə, bütün qıpçaq tayfaları bu Qıpçaqdan əmələ gəliblər” (303, 36). Yaxud da qara düşüb yolda qaldığı üçün Oğuzun Karluk adı verdiyi ailələr (çox güman ki, şəxs) haqqında məlumat verəndən sonra Rəşidəddin “müasir dövrdə özünü karluk adlandıranların bu ailədən törədiyini” söyləyir (303, 61). Əbülqazi “Kanqlı elinin” Oğuzun Kanqlı, “Kalaç elinin” Kalaç adı verdiyi şəxsdən törədiyini yazır (221, 43, 46). Kanqlı, qıpçaq, karluk və kalaçların mənşəyinin Oğuznamə yozumu həm türkmanların etnik sərhədləri içərisində olanlara, həm də ondan kənarda olanlara aid olunması məsələnin mahiyyətini dəyişmir. Məlum etnos öz tərkibini qəbilələr şəklində tanıyırdı və öz xalqının hüdudlarını yaxşı bilirdi. Bu baxımdan bəydililərin barakları türkman saymaması maraq doğurur. F.Sümer bəydililərin bu barədə yanlış düşündüyünü söyləyir (115, 194-195). Ancaq barakların Oğuznamədə Oğuzun düşmənləri sırasında dayandığını yada salsaq, bəydililərin yanılmadığını görmək olar.
Oğuznamədə Oğuz Yabqu dövlətinin (tarixi sosiumun) subyektləri olan boylar, deyildiyi kimi, Oğuz törəmələri kimi təqdim olunur. Oğuznaməyə görə, onların sayı 24 olub. Bu düşüncə şüurlarda o dərəcədə kök salıb ki, boyların sayı və tərkibinin başqa cür ola biləcəyi heç kimin ağlına gəlmir. Ancaq Oğuz elinin iyirmi dörd boydan ibarət olmasını təsdiq edən heç bir tarixi qaynaq yoxdur. İyirmi dörd rəqəmini biz Oğuznamədən almışıq. M.Kaşğarlı iyirmi iki oğuz boyunun adını çəkir. Ancaq M.Kaşğarlı “Divanı” bu məsələdə etibarlı mənbə sayıla bilməz. Deyildiyi kimi, M.Kaşğarlı bu məsələdən Oğuz elinin dağılmasından ən azı 100 il sonra danışır. Onun “Divanü lüğat-it-türk”ü yazdığı illərdə Oğuz eli tarix səhnəsindən çoxdan silinmişdi. Müəllifin “oğuzlar türkməndir” deməsindən görünür ki, o, oğuzları yalnız türkmən halında tanıyıb. Fikrimizcə, “Divanü lüğat-it-türk”də verilən məlumat Oğuznaməyə əsaslanır. M.Kaşğarlının boyların adlarını onların babalarının adı sayması da, məlum olduğu kimi, Oğuznamə düşüncəsidir. Bununla belə, boyların sayını iyirmi dörd deyil, iyirmi iki olması söyləyicinin biliyindən, M.Kaşğarlının məsələyə münasibətindən və ya boyların tərkibinin hələ sabitləşməməsindən asılı ola bilərdi. Hər halda XIII əsrdə Oğuznamə iyirmi dörd rəqəminin üstündə dayanır və bu iyirmi dörd təkcə Oğuz haqqında dastanda deyil, başqa oğuznamələrdə də “iyirmi dörd boyun oxşayan”, “iyirmi dörd bahadır sancaq bəyi” və ya “iyirmi dörd xas boy” şəklində hallanır (35, 86; 41, 95). Deməli, poetik sistemin ünsürünə çevrilir.
Araşdırıcılar (A.N.Bernştam, S.P.Tolstov) iyirmi dörd boy məsələsini iyirmi dörd boydan təşkil olunan Böyük Hun imperiyası ilə əlaqələndirirlər (152, 37; 292, 78-80). Əgər iyirmi dörd rəqəminin arxasında daha qədim düşüncə durmursa, onda bu hadisəni hunlarla bağlamaqdan başqa çarə qalmır. Həqiqətən də, Mərkəzi Asiya xalqlarının tarixində böyük hadisə olan və əsrlərlə yaşamış bir dövlətin etnososial sistemi bu xalqların düşüncəsində mübarək rəqəmə çevrilə bilərdi. Onun əski türkman dünyasına aid bölgələrdə sosial, siyasi və mədəni səviyyədə işlənməsinə aid çoxsaylı faktlar var (115, 78-80; 292, 209-210). Belə görünür ki, iyirmi dörd boy məsələsi sırf epik hadisədir və epik sosiumun mübarəkliyini ifadə edir. Bu hadisə M.Kaşğarlının “doqquz tuğlu xan” barədə söylədiyinə bənzəyir: “Xanın vilayəti nə qədər çox, dərəcəsi nə qədər yüksək olursa-olsun, tuğun sayı doqquzdan artıq olmaz. Çünki bu, uğurlu rəqəmdir” (92, 127). Belə olan halda Oğuznamə tarixi sosiumun üzvlərini ya iyirmi dördə qaldırmalı, ya da iyirmi dördə endirməli idi. Fikrimizcə, boyların siyahısı tərtib olunarkən təkcə boyun tarixi sosiumun üzvü olması deyil, həm də onların türkman elləri içərisində nüfuzu əsas götürülmüşdür. Təsadüfi deyil ki, Oğuznamə M.Kaşğarlının məlumat verdiyi çaruq boyunu tezliklə Oğuz boyları sırasından çıxarır. F.Rəşidəddinin siyahısında bu boyun adı yoxdur. Düşünürük ki, bunun səbəbi, M.Kaşğarlının söylədiyi kimi, onların sayca az olmaları ilə bağlı olmuşdur (92, 56). Bu fikir oba və kənd adları içərisində çaruqlu adının seyrək şəkildə çəkilməsi ilə də təsdiq olunur (115, 259). Zəifliyi ucbatından təsir gücünü itirən çaruqlu boyu Oğuznamənin də nəzərindən düşmüşdür. Başqa bir örnək: Rəşidəddin yaparlı boyunun yağma olduğunu, Oğuzun onları cəzalandıraraq Xitay tərəfə göndərdiyini və bu səbəblə “bu zamanda türkmən ölkəsində onun soyundan yoxdur” söyləyir (120, 51). Həqiqətən də, yer-yurd, oba-oymaq, kənd adları içərisində yaparlı adına təsadüf olunmur (115, 259). Aydın olur ki, Oğuznamə yaparlı boyunun tarixi sosiumun üzvü olmasını unutmayıb. Bununla belə, onların türkmanların içərisində olmamasını bağışlamır. Əbülqazidə yaparlı boyu türkmənlər içərisində bu gün də yaşayan yasir boyu ilə əvəz olunur. Bu boyun adı nə M.Kaşğarlıda, nə də F.Rəşidəddində var. Buradan görünür ki, oğuz boylarının Oğuznamədə göstərilən tərkibi müəyyən hallarda onların türkman cəmiyyətindəki nüfuzundan asılı olub. Orta əsrlər tarixi ilə məşğul olan araşdırıcılar Oğuznaməni tarixi qaynaq yerinə qoyub oğuz boylarından danışarkən məsələnin bu tərəfini nəzərə almalıdırlar. Onu demək istəyirik ki, Oğuznamədə adı çəkilən oğuz boyları onların mütləq mənada tarixi sosiumun üzvü olmasını ifadə etmir. Oğuz boyları sırasında yer tutmaq üçün güclü bir türkman eli olmaq da kifayət edərdi. Ancaq bu, heç də Oğuznamədə adı çəkilən boyların tarixi sosiumla heç bir bağı olmaması anlamına gəlmir. Yeri gəlmişkən, boyların süniliyi məsələsində S.P.Tolstovun ifrata varması şübhəsizdir. Müəllifin bu şəkildə düşünməsi oğuz boyları ilə Türkmənistan türkmənlərinin etnik tərkibinə daxil olan boyları müqayisə etməsindən qaynaqlanır (292, 78). Biz Oğuz boylarının türkman etnik mühitinə necə daxil olmasından və necə yayılmasından bəhs etdiyimiz üçün məsələnin üzərinə təkrar qayıtmağa ehtiyac görmürük. Sözümüz odur ki, Oğuznamənin Oğuz elinin subyekti kimi tanıtdığı oğuz boylarının hamısı tarixi sosiumun üzvü olmamışdır. Ona görə də Oğuznamənin tanıdığı oğuz boyları oğuz gerçəkliyi ilə türkman gerçəkliyinin qovuşuğundan yaranıb. Bir sözlə, epik mahiyyət daşıyır.
Siyahıda olan Oğuz boylarının Oğuznamədə “fəaliyyətinə görə” də bir-birindən fərqlənməsi sözügedən məsələ baxımından düşündürücüdür. İş ondadır ki, Oğuz boylarının bir çoxunun adı ancaq boyların siyahısında çəkilir. Yəni onlar epik sosiumun üzvü kimi fəaliyyət göstərmirlər. Alkabölük (alkaevli), qarabölük (qaraevli), dodurqa, kızık, karkın, çəpni, eymur, alayuntlu, ürəkir kimi boylar bu qəbildəndir. Bu vəziyyət onların türkman cəmiyyətində Oğuznamənin diqqətini cəlb edəcək dərəcədə güclü olmadıqlarını göstərir. Bunun əksinə olaraq, yalnız türkman etnik mühitində müstəqil və güclü bir el kimi meydana çıxan qaramanlı və kozanlıların Oğuznaməyə daxil olması da bu baxımdan çox şey deyir. Söhbət Səlim oğlu Qaraman və Okçu Kozan kimi Oğuznamə qəhrəmanlarından gedir.
Biz 24 boy məsələsi ilə bağlı qeydlərimizi X.Koroğlunun bir fikrinə münasibət bildirməklə tamamlamaq istərdik. Müəllif Oğuznamə ilə bağlı araşdırmasında Oğuznamə saydığı “Oğuz kağan” dastanında “24 oğuz tayfası haqqında məlumatın olmamasını” göstərir (222, 46). Məsələyə belə münasibət Oğuz haqqında dastanla Oğuznaməni eyniləşdirmədən doğur. Nəticədə dastanın hər hansı bir versiya və ya variantı Oğuznamə sayılır. Elə ona görə də müəllif “Oğuz kağan” dastanının sonunda 24 boy haqqında məlumat axtarır. Qeyd edək ki, Oğuz haqqında dastan nəinki türkman və hətta ondan çox-çox erkən yaranmış uyğur versiyasından da öncə epik ənənədə müxtəlif variantları ilə yaşayan dastanlardan biri olub. Onun uyğur etnik mühitində yaranan “Oğuz kağan” versiyası ilə Oğuznamə versiyası bu variantların əsasında formalaşıb və ehtimal ki, biri uyğur, o biri türkman etnik mühitində oxşar funksiya yerinə yetirib. Boyların siyahısının, əsas etibarilə, dastanın mənsub olduğu etnosun sosial sifarişi əsasında yarandığını nəzərə alsaq, onda bir versiya üçün səciyyəvi olan boyların dastanın başqa versiyasına da salınması mümkün deyildi. Hər iki etnosun müxtəlif tayfalardan təşkil olduğunu yada salsaq, söhbətin nədən getdiyi aydın olar.
2.3. Oğuznamə və sosial həyat. Oğuznamə, eləcə də onun mənsub olduğu xalq öz ömrünü başa vurduğundan onun yaşadığı etnik mühitdə sosial funksiyasından danışmaq o qədər də asan deyil. Ancaq bu məsələnin öyrənilməsi, bütün mübarək mətnlər kimi, Oğuznamənin də əsl simasını üzə çıxarır. B.Malinovskinin söylədiyi kimi, “mifin əsl mənası, faktiki olaraq onun mahiyyəti hekayədə yox, sosial təşkilatın prinsiplərindədir. Yerli, mifi fraqmentlər halında dinləyərkən yox, bilavasitə sosial həyat prosesində mənimsəyir” (239, 113). Ancaq cahangir atalar haqqında dastanlar ifa olunarkən də auditoriyaya az şey demirdi.
Autoriya Oğuz ata və oğuz atalar haqqında dastanlara böyük heyranlıqla qulaq asırdı. “Bir Tanrı” inancı əsasında el yaradıb ona öz adını verən və bu ellə birgə “dünya mənim” deyib gündoğanla günbatan arasında yaşayan bütün xalqları itaətə gətirən cahangir atalarla “atanın adı övlada mülkdür” düşüncəsi ilə hər bir xalq fəxr edərdi və türkmanlar da bu baxımdan istisna təşkil etmirdi.
Oğuz ata və etnik anlamı ilə oğuz atalar haqqında dastanların hesabına türkmanlar məhz özlərini dünyaya sahiblik haqqı çatan tək xalq sayırdılar və tarix, irəlidə görəcəyimiz kimi, Oğuznaməyə bu üzünü də göstərmək imkanı yaratdı. Ancaq bu məsələyə Oğuznamənin etnik mühit içərisində sosial funksiyasından başlamaq istərdik.
Qədimdən bəri türk dünyasında təmizqanlılar, qanıqarışıqlardan seçilmiş, birincilərə üstün haqlar verilmişdir. Bu institut türkmənlər arasında son dövrlərə qədər qalmaqda idi. Ənənəyə görə, türkmən qadından doğulan uşaqlar təmizqanlı, “kırnak” (-kəniz) adı verilən qeyri-türkmən qadından doğulan uşaqlar qanıqarışıq türkmən sayılırdı. Birincilərə iq, ikincilərə qul deyilirdi. Xalqı təşkil edən tayfalar da iq – qul prinsipi ilə təsnif olunurdular: qanıqarışıqlar və ya türkmənlərin tərkibinə sonralar daxil olan tayfalar qul, təmizqanlı tayfalar isə iq sayılır və qul tayfalar iq tayfalardan aşağı tutulurdu. Məsələn, təmizqanlı türkmən qadın (iq) qul türkmənə ərə verilməzdi (204, 319-323).
Türkmən cəmiyyətinin həm iq – qul, həm də oğuz – qeyri-oğuz şəklində təsnif olunduğunu söyləyən Q.P.Vasilyevanın fikri ilə razılaşmaq olmaz (163, 96). Məsələ bundadır ki, Oğuznamədə təsvir olunan epik sosiumun üzvləri Əbülqazidə iq – qul prinsipi ilə təsnif olunur. Burada sonradan türkmənlərin içərisinə qatılan tayfalar (qireyli, sultanlı, oklı, yurtçı, kazıkurt, lala, sayır və s.) Oğuzun nəvələrinin kənizlərindən doğulanlar kimi təqdim olunur. Qeyri-türkmən qadınların kəniz sayıldığını nəzərə alsaq, sonradan türkmənlərin içərisinə qatılan tayfaların qul kateqoriyasına daxil edildiyini görmək olar. Əlbəttə, məsələnin bu tərəfi türkmən gerçəkliyini ifadə edir. Ən maraqlısı odur ki, epik sosiumun “qədim üzvləri” olan kanqlı, qıpçaq, karluk, kalaçlar da onlarla birgə qul kateqoriyasına daxil edilir və Oğuz övladlarının kənizdən doğulan uşaqları ilə birgə 24 boyun çilovdarı olur. Yəni qul kateqoriyasına daxil edilərək təmizqanlı Oğuz soyunun xidmətçiləri kimi təqdim olunur. Sözügedən tayfaların qul kateqoriyasına daxil edilməsi təsadüfi deyildi. Türkman düşüncəsinə görə, təkcə qanıqarışıqlar deyil, həm də dövlət qulluğuna girən şəxslər qul sayılırdı. Məmurların və nizami ordu əsgərlərinin orta əsrlərdə qul adlanması deyilən hadisə ilə bağlı idi.
Epik sosiumun üzvlərinin iq – qul prinsipi ilə təsnifinin Türkmənistan türkmənlərinə onların etnik əcdadı olan türkmanlardan qaldığını vurğulayaraq demək istəyirik ki, onların iq – qul prinsipi ilə təsnifi türkman cəmiyyətində oğuz tayfalarının qeyri-oğuz tayfalardan sosial, mənəvi və siyasi müstəvidə üstün tutulduğunu ifadə edirdi. Bir şey həqiqətdir ki, ənənəvi türkman düşüncəsi qullara siyasi hakimiyyət haqqı tanımırdı. Təsadüfi deyil ki, səlcuqlular qəznəlilərə baş qaldırarkən onların qul soyundan olmalarını əsas gətirirdilər (99, 89). Söhbət Qəznəli dövlətinin qurucusu olan Səbuk təkinin Samani dövlətinin əmiri olmasından gedir. Bunun əksinə olaraq, ağqoyunluların “heç bir təşkilata tabe olmaması və sərkərdələrdən asılı olmaması” öz zamanında onların siyasi hakimiyyət haqqının əsaslarından biri kimi irəli sürülürdü (301, 39). Bu müstəvidə nizami orduya qatılaraq qul olmaq Oğuz soyunun şərəf və ləyaqətinin ləkələnməsi və buradan da siyasi hakimiyyətə gedən yolun bağlanması kimi yozulur. Göründüyü kimi, nəinki qul, hətta qul tanasını qulaqlarına keçirərək Mübarək Soyun şərəfinə ləkə gətirmiş iq də siyasi hakimiyyət haqqını itirmiş olurdu.
Qul kateqoriyasına daxil olan türkmanların siyasi hakimiyyət haqqı olmasa da, onların da türkman cəmiyyətində deməyə sözləri var idi. Etnosun tərkibində olan uyğur tayfaları, şübhəsiz ki, Oğuz atanın ilk tərəfdarları olmaları və Oğuz yurdunu düşmənlərdən qorumaları, kanqlılar araba düzəldib Oğuzun əldə etdiyi qəniməti daşımaları, qıpçaqlar Oğuz elinə qarşı qiyam qaldırmış kıl-barakları itaətə gətirmələri və Oğuz elinin bir hissəsini idarə etmələri ilə fəxr edə bilərdilər. Kalaçlar və karluklar Oğuzun cəzalandırdığı tayfalar olsa da, onlar Oğuz yürüşlərində iştirak etmələri ilə öyünməli idilər. Ən başlıcası isə sözügedən qədim etnik birliklərlə bağlı motivlər onların hansı səbəbdən türkman olmalarını motivləşdirirdi.
Qədim türklərin yaratdığı bütün etnik və siyasi qurumlar inzibati baxımdan iki yerə bölünür və bu bölgü etnosiyasi sistemin əsasında dayanırdı (294, 29-40). Oğuzlar da bu baxımdan istisna təşkil etmir. Tarixi qaynaqlarda (İbn-əl Əsir, Hafizi-Abru) Buzuk və Uçuk adı ilə qeyd olunan oğuz etnik sistemi (115, 113-114; 131, 186) Oğuznamədə Bozok-Üçok, yaxud Bozaq-Üçoq şəklində əks olunur. Məlum olduğu kimi, bu adlar dastanın uyğur versiyasına da xasdır. Maraqlıdır ki, uyğur etnosiyasi sistemi də məhz bu şəkildə adlanmışdır (219, 33-34). Bu baxımdan dastanın hər iki versiyası tarixi gerçəkliyi əks etdirir. Bununla yanaşı, dastanın həm uyğur, həm də Oğuznamə versiyasında Nizamın yaradıcısı Oğuzdur. O, oğlanları arasında hakimiyyət bölgüsü apararaq, onlardan üçünə hakim Bozok, üçünə isə onlardan asılı olan Üçok ünvanı verir və bu şəkildə Oğuznamə tarixi sosiumun etnosiyasi sistemini götürərək onu Oğuzun adı ilə bağlayır. Ənənəvi düşüncə “əzəli olanı” mübarək sayır. Ona görə də Oğuznamə məlum nizamı Oğuzun adına bağlayaraq ona mübarək sima verir.
Dastanda sözügedən bütün hadisələr, o cümlədən də Mübarək Nizam özü-özlüyündə maraqlı bir tarixi əhvalatdır. Onun gücü (eləcə də semantikası) sosial həyatda fəaliyyətə keçdiyi zaman ortaya çıxır.
Türkman etnik sistemi Bozok-Üçok bölgüsü əsasında qurulmamışdı. Türkman elləri sırasında qarşılaşdığımız Bozok və Üçok adı (115, 619-622) məsələnin mahiyyətini dəyişmir. Onların oğuz etnik sisteminə uyğun şəkildə təşkil olunması və nə vaxtsa vahid el olub sonradan parçalanması bizdə şübhə doğurmur. Bununla yanaşı, bu hal lokal səciyyə daşıyırdı. Ancaq oğuznamələrdə Oğuz elinin Bozok-Üçok və onunla paralel anlam daşıyan İç Oğuz-Taş Oğuz şəklində təsnif olunmasından görünür ki, Mübarək Nizamın əsas komponenti kimi bu bölgü tarix boyu türkmanların şüurunda yaşamışdır. Bu halda onun mənəvi səviyyədə fəaliyyət göstərməsinə şübhə ola bilməz. Deməli, siyasi güc sahibi olub-olmamasından asılı olmadan türkman cəmiyyətində bozoklardan olan boyların uruq və tirələri üçoklardan olan boyların uruq və tirələrindən üstün tutulmuşdur. Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah Həqiqinin Osmanlı elçisi kimi 1449-cu ildə Təbrizə gəlmiş tarixçi Şükrullaha Kayı soyunun üstünlüyünü nəzərdə tutaraq söylədiyi sözlər Mübarək Nizamın türkman həyatında oynadığı rolu təsəvvür etmək üçün maraqlı örnək verir: “Qardaşım Sultan Muradın nəsəbi bizim nəsəbimizdən ağadır. Göklə dənizin arasında fərq olduğu kimi” (117, 51).
Deyildiyi kimi, “iyirmi dörd xas boy”, Oğuznaməyə görə, oğuzların siyasi hakimiyyətə haqqı çatan hissəsidir. Ancaq Oğuznamədə siyasi hakimiyyət böyüklük prinsipi ilə verilir. Belə ki, burada Oğuzdan sonra onun böyük oğlu Gün xan taxta oturur. Gün xandan sonra hakimiyyət onun böyük oğlu Kayı xana keçir və irəlidə bəhs edəcəyimiz kimi, Kayı soyu çərçivəsində də davam edir. Yəni kayı bütün Oğuz elləri üzərində siyasi hakimiyyət haqqı çatan yeganə boy kimi təqdim olunur. Bununla yanaşı, kayı boyu türkman dünyasında siyasi hakimiyyət haqqını heç vaxt gerçəkləşdirə bilmədi. Məlum olduğu kimi, türkmanların tarixi boyu bütün ellər üzərində bozokların birinci boyu kayı deyil, üçokların sonuncu boyuna mənsub olan kınıkların Səlcuqlu ailəsi hakim ola bilmişdi. Deməli, həmişə olduğu kimi, “salavat gücə bağlıdır” qanunu gerçək həyatda öz sözünü demişdi. Ancaq siyasi hakimiyyət məsələsində türkmanların Oğuznaməyə məhəl qoymadıqlarını söyləmək olmaz. İrəlidə görəcəyimiz kimi, osmanlılar türkman bəyliklərini özlərinə tabe etdirmək istəyərək məhz kayı adına sığınmışdılar. Bununla yanaşı, istər böyük dövlətlərin, istərsə də kiçik bəyliklərin qurucuları siyasi hakimiyyət haqqını Oğuznamədən alırdılar. Yəni onların siyasi hakimiyyət iddiası Mübarək Soya mənsub olmalarına əsaslanırdı. Ona görə də bütün türkman ellərinin, bəyliklərinin, dövlətlərinin başında Oğuz soyuna mənsub olan bəylər, xanlar və sultanlar dayanırdı.
Türkman tayfalarının “tarixi sanksiyalaşdırmaq məqsədi ilə” (K.Levi-Stross) öz soykötüklərində dəyişiklik etməsi halları da Oğuznamənin türkman həyatında yerini anlamaq baxımından əhəmiyyətlidir. Bu baxımdan Qaraqoyunlu Qara Yusifin soykötüyünün Dəniz alp vasitəsi ilə Oğuz soyuna bağlanması maraq doğurur (117, 51). Orta əsr qaynaqlarında qaraqoyunluların hakim sülaləsi barani qəbiləsinə aid edilir (117, 147). Deyildiyi kimi, sonuncu oğuz yabquları olan Əli xan və oğlu Kılıç Arslan Şahməlik də bu qəbilədən idi. Baranilərin şimal-qərb istiqamətində köç edən hissəsi rus letopislərində berendey şəklində yad olunur (129, 138). Əgər məlum qəbilə Oğuz elinin yaşadığı dövrdə belə barani adı ilə tanınırdısa, onda qaraqoyunluların yiva boyundan olması fikri özünə yer tapmır (71, 345). Z.V.Toqan, deyildiyi kimi, baranilərin kanqlı qəbilələrindən olması fikrindədir. İrəlidə görəcəyimiz kimi, bu etnonimin şəxsləndirilərək Buran şəklində oğuz yabquları sırasına daxil edilməsinə baxmayaraq, oğuz boyları arasında barani adı yoxdur. F.Sümerin “qaynaqlarda Şah Məliyin oğuz mənşəli olduğuna dair bir ifadə yoxdur” söyləməsi (111, 58) əslində barani adının 24 boy arasında çəkilməməsini ifadə edir. Fikrimizcə, bu hadisə türkmanların hafizəsində baranilərin acı xatirəsi ilə bağlı olmuşdur. Türkmanlarla barani qəbiləsindən olan yabqular – Əli xan və Şah Məlik arasında düşmənçilik tarixə yaxşı məlumdur. Təsadüfi deyil ki, Oğuznamə Oğuz elinin dağılmasının məsuliyyətini baranilərin boynuna qoyur. Deməli, Oğuznamə tarixi gerçəkliyin qarşısında boyun əyib onları oğuz yabquları sırasına salsa da, Mübarək Soyun mənsubları sırasından silir. Bu halda Qara Yusifin soykötüyünün hansı boy vasitəsi ilə Dəniz alpa çatması məsələsi müəmmalı qalır. Qaraqoyunlu elində yivalı oymaqların çoxluğuna və onların kəsdiyi sikkələrdə yiva damğasının varlığına əsaslanan araşdırıcılar onların yiva boyundan olmasını ehtimal edir (71, 345). Ancaq F.Sümer sözügedən sikkələrdəki işarənin damğa deyil, naxış olduğunu sübuta yetirir (115, 15). Bununla yanaşı, Oğuznamədə Dəniz xanın övladlarının Yiva, İqdır, Bəkdüz, Kınıkdan ibarət olduğunu nəzərə alsaq, Qaraqoyunlu sülaləsinin onlardan biri vasitəsi ilə özlərini Dəniz xana çatdırdıqlarını düşünmək olar. Göründüyü kimi, soykötüyü dəyişikliyi siyasi hakimiyyətə gedən yolu açmaq üçün Oğuznamədən “rüsxət almaq” məqsədi ilə edilirdi və bu, yeganə hal deyildi. Ağqoyunluların “Kitabi-Diyarbəkriyyə”də təsviri verilən soykötüyü kifayət qədər saxtalaşdırılmışdır. Sözün etdiyimiz məsələ ilə bağlı bu soykötüyündə bizim diqqətimizi cəlb edən cəhət Bayandırın Gün xanın övladı kimi verilməsidir (23, 46). Məsələyə toxunan R.Şükürova haqlı olaraq bu dəyişikliyin siyasi hakimiyyətin legitimləşdirilməsinə xidmət etdiyini söyləyir (55, 28). Bununla yanaşı, Əbubəkr Tehraninin Bayandır xanı Gün xanın övladı kimi təqdim etməsi yazılı qaynaqlardan gəlir. Bunun əksinə olaraq, canlı auditoriyanın gözünün içinə baxa-baxa yalan deyib hamının tanıdığı bayandırların soykötüyünü dəyişərək onları Gün xan soyuna calamaq heç də asan deyildi. “Kitabi-Dədə Qorqud”da “Gök xan oğlu”nun müəmmalı “Qamğan oğlu” ilə əvəzlənməsi, ehtimal ki, bu ehtiyacdan ortaya çıxıb. Ancaq bayandırların Gök xanın övladı olması şifahi ənənədən silinməmişdi. Bayburtlu Osman Bayandırın (mətndə Bayundur) Kaydur xan və Turmuş xanla birgə Gök alpın oğlu olduğunu söyləyir (79, 40).
Ağqoyunlulardan fərqli olaraq, Osmanlı soykötüyünün saxtalaşdırılması şifahi ənənənin təsviri ilə bağlı olmuşdur. Söhbət Oğuznamənin bayandırlaşması ilə bağlı olaraq kayı boyundan olan osmanlıların Gün xan övladı kimi deyil, Gök xan övladı kimi təqdim olunmasından gedir. Məlum olduğu kimi, osmanlılar Aşık Paşazadə, M.Nəşri kimi qədim Osmanlı qaynaqlarında Oğuz və Gök alp övladı kimi təqdim olunur. Onların kayı boyundan olması ilk dəfə Yazıçıoğlu Əli dilindən deyilir (124, 29). Bu hal araşdırıcıda osmanlıların kayı boyundan olmasına şübhə yaradır (119, 322). Ancaq Orxan qazi zamanında kəsilmiş sikkələrdə görünən kayı damğası (104, 20-21) osmanlıların kayı boyundan olması barədə şübhələri dağıdır. Orta əsrlərdə deyilən səbəblə bağlı olaraq soykötüklərinin dəyişdirilməsi halları, yəqin ki, tez-tez baş vermişdir. Maraqlıdır ki, bu hadisə Kazan Universitetinin Əlyazmalar Kitabxanasında saxlanılan “Bəyani-Oğuznamə”də də özünü göstərir. Məsələyə münasibət bildirən F.Türkmən onu “bəylər arasındakı güc nisbətinin dəyişməsi və zamanla etibarlarının fərqlənməsi” şəklində dəyərləndirir (122, 14).
Türkmanlar mənsub olduğu etnosun üzvlərini ancaq Oğuznaməyə dayanan soylar əsasında tanıyırdı. Kim hansı uruqdandır, hansı uruq hansı tirədəndir, hansı tirə hansı boydandır, eləcə də iq və qul, Bozok və Üçok mənsubiyyəti gündəlik həyatda türkmanları məşğul edən məsələlərdən idi. Rəşidəddin yazır: “Türkmanlar hər bir hakimin, hər bir əmirin bu tayfaların hansı qolundan olduğunu aydın şəkildə bilirlər” (302, 90). Bu baxımdan maraqlı bir qeydlə Yazıçıoğlu Əlidə qarşılaşırıq: “... iyirmi dörd boy Oğuz oğlanları ... hər biri kendü boyların ve asılların bilürlər ki, ḳanḳi kavmdan ve ḳabileden dürürler” (124, 20). Bu ənənə keçən əsrə qədər davam etmişdir. Qaraşxan oğlu Yomudski Türkmənistan türkmənlərini nəzərdə tutaraq keçən əsrin əvvəllərində yazırdı: “Türkmənlərin hamısı kiçik detallarına və soykötüyü xəttinin dolanbaclarına qədər öz köklərini öyrənməyi çox sevirlər. Onlar sümük qohumluğu əsasında həm ayrı-ayrı şəxslər arasında, həm də qruplar, tirələr, nəsillər və tayfalar arasında qohumluğu aşkara çıxardırlar” (204, 313). Belə biliklər Oğuznamədən baş götürən soykötükləri əsasında mümkün olurdu. Yenə həmin müəllif yazır: “Şəcərə əcdadların, ardınca ataların və anaların adlarını və onların əsil-kökünü tez-tez çox dəqiq şəkildə göstərir. Ona görə də türkmənlərə yad qanın gəlişi yollarını, eləcə də mövcud qruplaşmaların əsasını və səbəbini şəcərəyə görə müəyyən etmək mümkündür” (204, 316). Əsil-köklə bağlı mübahisələr zamanı “şəcərəyə” müraciət olunur və bu şəkildə kimin kimliyi ortaya qoyulurdu (204, 314).
Qohumluq əlaqələrinin yaranması zamanı soy kimliyi məsələsi xüsusilə aktivləşməli idi. Gəlin unutmayaq, “Atalar sözü”ndə qarşılaşdığımız sosial qiyamətin əlaməti kimi Dədə Qorqud dilindən deyilən: “Əslin, kökin bilmədügü yerdən qız almasa, urığın, turığın tanımadığun soya qız verməsə” kəlamı türkman düşüncəsinin məhsulu idi. Əsil-kökün türkman düşüncəsində hansı müstəvidə dəyərləndirildiyini təsəvvürə gətirsək, nə demək istədiyimiz aydın olar.
Ən nəhayət, Oğuznamə qəhrəmanlarının hər biri sosial sifarişə və türkman düşüncəsinə uyğun olaraq konkret bir boyun, tirənin, uruğun mənsubu idi. Bu baxımdan İrkıl Xocanın, Dədə Qorqudun soykötüyünün başında durması təsadüfi deyildi (126, 63; 221, 74). Uyğun olaraq başqa Oğuznamə qəhrəmanlarının da soykötüklərində yer tutması istisna olunmur. Deməli, ifa prosesində deyilib-deyilməməsindən asılı olmayaraq auditoriya qəhrəmanın hansı boydan və ya hansı uruqdan olduğunu yaxşı bilirdi. Bu mənada mətndə qəhrəmanın şəninə qoşulan sözlər həm də konkret bir boyun, uruğun və ya elin iftixar yeri idi.
Dostları ilə paylaş: |