IV FƏSİL
OZAN SƏNƏTİ, OĞUZNAMƏNİN İFASI VƏ POETİK FORMASI
4.1.Ozan sənəti. Oğuznamələri yaradan və yüz illər boyu türkman dünyasının içərisində ifa edərək yaşadan sənətkarlar olmuşdur. Belə sənətkarlar qaynaqların verdiyi bilgiyə görə, ozan və ya ozançı adlanmışdır. Oğuznamə ifaçılarının həm ozan, həm də ozançı adlanması təsadüfi deyil. İş ondadır ki, ozan sözü omonim səciyyəli sözdür.
4.1.1. Ozan sözü və anlamları. Ozan sözünün semantikası araşdırıcıların nəzərindən yayınmamış, müxtəlif araşdırmalarda bu sözün etimoloji izahına cəhd göstərilmişdir (2, 59-70; 17, 294; 43, 59-68; 52, 466-484; 57, 28; 252, 314-316). Bu araşdırmalardan bir şeyi aydıncasına seçib ayırmaq mümkündür: türk dilində uz/us köklü sözlər “bacarıqlı”, “mahir”, “sənətkar” anlamında işlənir (252, 314-316). Ancaq sözügedən kökdən törəyən ozan sözü Oğuznamə söyləyən sənətkardan başqa, Oğuznamə və Oğuznamə ifaçılığı ilə bağlı müxtəlif anlayışları da ifadə edir. Qaynaqların verdiyi məlumatlara nəzər salaq.
Bəzi qaynaqlarda ozan sözü həm də Oğuznamənin “ifa tərzini və uyğun olaraq poetik formasını” ifadə edir. Şeyx Süleyman Buxarinin (XVII) “Lüğəti-cığatayi və türki-Osmani” adlı lüğətində ozan sözü aşağıdakı şəkildə izah olunur: “Mani tərzində vəznsiz və nəğməsiz bir təranədir ki, Oğuz xan hekayə və dastanında söylərlər” (97, 141). Həmin söz eyni anlamda Budapeşt Akademiyasının kitabxanasında saxlanan cığatayca-farsca köhnə bir lüğətdə də işlənir. Burada ozan sözü “Oğuz xan və Qara xan” hekayəsinin “ifa tərzinin və ya havasının adı” kimi verilir: “Yek tore xanendegi başəd dər miyane ətrak dər nəğle Oğuz xan və Qara xan qoftənd” (97, 141). Ozan sözü həmin anlamda Oğuznamədə əks olunur. Didaktik məzmunlu oğuznamələr əsasında tərtib olunmuş “Əmsali-Məhəmmədəli” adlı əlyazmasının mətnində belə bir atalar sözü var: “Kim ozan deyər, kim qissə deyər, eylə kim yıralar” (48, 52). Bu atalar sözündə müxtəlif tipli üç folklor hadisəsinin adı çəkilir. Qissə sözü ilk dəfə dini məzmunlu rəvayətlərə deyilmişdir (158, 272). Ancaq zaman keçdikcə bu söz öz anlamını genişləndirərək kitab mənşəli hekayə, rəvayət və dastanları da ifadə etmişdir. Belə mətnlərin söyləyicisinə qissəxan, kissaçi və ya məddah deyilirdi (73, 370-371; 207, 9; 281, 27; 295, 199-208). Yır sözünün də mənası aydındır. Bu söz yır, jır, cır, ır və s. şəklində müxtəlif türk dillərində işlənməkdədir və avazla oxunan lirik, eləcə də epik mətnləri ifadə edir. Ehtimal ki, həmin söz ilkin çağlarda “nəğməli şeir” anlamı vermişdir. Sözügedən qaynaqda yır sözünün ır variantı “oxumaq” anlamında işlənir: “Həmamda ırlamaq, ğəriblığda ögünmək qolaydır” (48, 93). Atalar sözünün məntiqi tələb edir ki, buradakı ozan sözü qissə və yır kimi müəyyən qanunauyğunluqları olan şifahi mətn tipi kimi qəbul olunsun. Yuxarıdakı qaynaqların ozan sözünə verdiyi anlam bunu bütün aydınlığı ilə göstərir. Sadəcə olaraq, sonuncu qaynaqda bu söz fonetik variantı ilə əks olunur. Ozan sözünün deyilən anlamda başqa bir variantı isə Ə.Nəvainin “Mizanül-əvzan” əsərində işlənir. Əruz vəzninə həsr olunmuş bu əsərdə Ə.Nəvai yazır: “Ozanların ozmağı, özbəklərin budubudayı, heç bir vəznə uyğun gəlmir. Ona toxunulmadı. Əsərləri olsa da, onun əruz elminə dəxli yoxdur” (319, 73). “Mizanül-əvzan”da əks olunan ozmaq sözü yuxarıdakı qaynaqlarda özünə yer tapan ozan-ozon sözü ilə bir kökdəndir və onlarla eyni anlam daşıyır. Maraqlıdır ki, ozmaq sözü, F.Köprülünün qeyd etdiyi kimi, “Məntik ət-Teyr”in Gülşəhri tərəfindən türkcə tərcüməsində də iki yerdə qopuzla əlaqəli şəkildə işlənir (97, 143).
Bəzi qaynaqlarda Oğuznamə söyləyicisinin ozançı adlanması problemə nisbətən işıq tutur. Sözün ozançı şəkli 1439/40-da dünyaya gələn Hamidinin divanında əks olunur. Öncə Şirvanşah sarayında olan Hamidi 1459/60-da Sultan Mehmet Fatehin sarayına gəlmiş və Sultanın böyük iltifatlarına nail olmuşdur. Hamidi türkcə-farsca divanında Xəlili Səmərqəndi adlı bir şairin Şirvanşah sarayında bir ozançıya məğlub olduğunu söyləyir (97, 19). Ozançı sözü Şeyx Süleyman Buxarinin yuxarıda xatırlatdığımız lüğətində də işlənir. Burada ozan söyləyən şəxs ozançı adlanır və izahı verilir: “Davul və dəf çalaraq ozan, yəni mani və şərqi oxuyan adam” (97, 141-142). Göründüyü kimi, bu lüğətdə ozan oxunan havanı, ozançı isə onu ifa edən şəxsi bildirir. Belə görünür ki, poetik forma və onunla uzlaşan havanın ozmaq və ya ozon adlandığı bölgələrdə ifaçı ozan, musiqili və mahnılı mətnin ozan adlandığı bölgələrdə isə ifaçı ozançı adlanmışdır. Bu halda ozan sözünün öncə Oğuznamə havasının və poetik formasının, yaxud Oğuznamə söyləyicisinin adı olması məsələsi problem olaraq qarşıda dayanır. Oxşar vəziyyət Oğuznamənin ifası zamanı istifadə olunan musiqi alətinə münasibətdə də müşahidə olunur. Şeybanilərin hakim olduğu torpaqlarda yaşamış Hafiz Dərviş Əli Cəngi XVI əsrin sonlarında musiqi haqqında yazdığı risalədə “türklərin qədim və məşhur musiqi aləti olan qopuzun Cəlayir xanədanından Sultan Üveys zamanında (1356-1374) ozan adlı bir musiqi alətindən alındığını, ozanın isə oğuzlar arasında köhnə zamanlardan çox məşhur olub, qəhrəmanların döyüşdən öncə, həmişə yanlarında gəzdirdikləri bu çalğını çaldıqlarını və bunu çala bilməyənləri yad sayıb şəhərdən qovduqlarını yazır” (97, 138). Qopuzun ozan adlı çalğı alətindən alınması haqqında məlumatı çıxmaq şərtilə yerdə qalan məlumatlar tarixi vəsiqələrdən yox, Oğuznamədən baş götürür. Maraqlıdır ki, qopuz “Zübdətül-ədvar” adlı musiqi əsərində də ozan adlanır (97, 139). Onu da deyək ki, F.Köprülü məhz ozan adlı çalğı alətinə münasibətdə ozançı termininin meydana çıxdığını söyləyir (97, 139).
Ozan sözü M.Kaşğarlı lüğətində yoxdur. Bu hal onu göstərir ki, M.Kaşğarlı zamanında Oğuznamə söyləyicisi ozan adlanmamışdır. Başqa şəkildə, Oğuznamə yaradıcısının və ifaçısının adının M.Kaşğarlının nəzərindən qaçması mümkün deyildi. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Oğuznamə ifaçısı anlamında ozan sözü XI əsrdən sonra yaranmışdır.
Ozan sözünün başqa türk dillərində, o cümlədən türkmənlərdə olmamasına əsaslanan V.A.Qordlevski və F.Sümer bu terminin Yaxın Şərqdə ortaya çıxması qənaətinə gəlirlər (170, 264-265; 115, 611). Hətta V.A.Qordlevski bir az da irəli gedərək bu sözü qusan sözü ilə bağlayır və ardınca yazır: “Qusanlar erməni padşahları olan Arşaqların saraylarını bəzəyirdilər. Erməni padşahlığı – “Böyük Ermənistan” süqut edəndə qusanlar incəsənətin hamisi olan səlcuqluların yanına getdilər. Ardınca isə Anadolunun Osmanlı bəylərinin yanında qaldılar” (170, 265). V.A.Qordlevski kimi ciddi bir alimin vaxtilə məsələyə bu qədər səthi yanaşması ancaq təəssüf doğurur. Müəllif məsələyə bu şəkildə yanaşarkən, ehtimal ki, epik söyləyicilik sənətini türklər içərisinə ermənilərin gətirməsi, ozanların erməni olması və oğuznamələri erməni ozanların yaratması fikrini irəli sürdüyünü ağlına gətirməyib.
Göründüyü kimi, ozan sözünün Yaxın Şərqdə yaranması fikri Türkmənistan türkmənlərində ozan sözünün olmamasından baş götürür. Ona görə də öncə, Türkmənistan türkmənləri arasında ozan sözünün olub-olmaması haqqında mübahisə doğuran məsələnin üzərində dayanmaq istərdik.
Türkmənistan türkmənlərində ozan sözünün yaşaması haqqında fikir V.Uspenskinin təkəli Nəfəslidən yazıya alaraq “Türkmən musiqisi” adlı kitabına saldığı aşağıdakı atalar sözündə işlənən ozon sözünə əsaslanır:
Haysı yere doulet qelse,
Baxşı bilen ozon qeler.
Haysı yerden doulet qitsə,
Toro bilən tezep qeler.
A.N.Samoyloviç isə bu atalar sözündəki ozon sözünün “Oğuznamə söyləyicisi” anlamında ozan ola biləcəyini ehtimal edir (282, 144). Ancaq bu atalar sözündəki ozon sözü V.Uspenskinin kitabında “qaçağan at” kimi tərcümə olunub (299, 19). Fikrimizcə, sözün doğru anlamı da elə sonuncudur. Burada, sadəcə olaraq, dövlətli evinə baxşının ozon minərək şənliyə gedər kimi öndə gəlməsi, kasıb evinə isə yas mərasiminə gedər kimi mollanın toro (at) minərək gəlməsindən bəhs edilir. Paralelizm əsasında qurulan atalar sözünün mənası bundan ibarətdir. Bununla yanaşı, “Oğuznamə ifaçısı” anlamında ozan sözünün Türkmənistan türkmənlərindən qeydə alınmaması türkman dediyimiz superetnosun Orta Asiyada yaşayan hissəsinin Oğuznamə söyləyən ozanlardan xəbərsiz olması anlamına gəlmir. Böyük türkman dünyasının bir parçası kimi Türkmənistan türkmənlərinin Oğuznamə söyləyən ozanlara qulaq asması bizdə heç bir şübhə oyatmır. Ozan sözünün “pis səslə oxumaq” anlamı ilə ozandau (ozanlamaq) şəklində başqırd dilində olması bu baxımdan xüsusi əhəmiyyət kəsb edir (252, 376). İstər-istəməz sual yaranır: Yalnız türkman etnik mühitində “epik ifaçı”, “epik nəğmə” və ya onu müşayiət edən “musiqi aləti” anlamı daşıyan bu sözün başqırd dilində varlığı nə ilə izah olunur? Başqırd xalqının etnik tərkibinə daxil olan tayfaların siyahısına göz gəzdirib orada törökpen qəbiləsinin adını oxuduqda (227, 376) məsələnin nə yerdə olduğunu anlamaq olur. Bu adın türkmən/türkman etnoniminin variantı olduğunu görmək heç də çətin deyil. Beləliklə, ozandau sözünü başqırd dilinə bu xalqın tərkib hissəsi olan törökpenlərin verdiyini qətiyyətlə söyləmək olar. Qorqud kultunun başqırdlar, qazaxlar, qırğızlar, Oğuz ata inancının isə qırğızlar arasında yaşaması da bu xalqların tərkibinə türkmanların qatılması ilə izah olunur. Bu baxımdan V.V.Bartoldun Qorqud kultunu qazaxların oğuz yurdunda məskunlaşan qıpçaqlar vasitəsilə mənimsəməsi fikri ilə razılaşmaq mümkün deyil (196, 545). Nəhayət, törökpenlərin Azərbaycan və ya Anadolu deyil, Türküstan mənşəli türkmanlardan qopub başqırdların içərisinə qatıldığını nəzərə alsaq, ozan sözünün nə vaxtsa Türkmənistan türkmənlərinin dilində olmasına şübhə yeri qalmaz. Sadəcə olaraq, Cığatay mədəniyyəti çevrəsinə daxil olan türkmənlər ozan sözünü bu mədəniyyət çevrəsində başqa anlamları ilə yanaşı, “dastan söyləyicisi” anlamında da işlənən baxşı sözü ilə əvəz etmək məcburiyyəti qarşısında qalmışlar. Bu hadisə, irəlidə ətraflı şəkildə bəhs edəcəyimiz kimi, türkman etnik sisteminin sınmasından və bunun nəticəsində Türkmənistan türkmənlərinin müstəqil etnosa çevrilməsindən sonra baş verə bilərdi.
4.1.2. Ozan sənətinin dərəcələri. Oğuznamə ifaçılığı xüsusi sənət idi. Türkman dünyasında bu işlə, deyildiyi kimi, ozanlar və ya ozançılar məşğul olurdular. “Fərhəngi-şüuri” adlı farsca bir lüğətdə qısa və aydın şəkildə deyilir: “Ozan bir taifədir, tənbur çalıb türkü söyləyərlər və Oğuznamə oxuyarlar. Türkcə ozan deyirlər” (97, 136). Başqa bir qaynaqda ozanlar “Oğuz qəzalarının hekayət əfruzları” şəklində vəsf olunur (115, 421). Ozanlar türkman etnik mühitinin var olduğu bütün bölgələri gəzərək məclislərdə bu xalqın əcdadları olan oğuzlar haqqında oğuznamələr söyləyirdilər. Onların çörəyi də Oğuznamə ifaçılığından çıxırdı. Topqapı Oğuznaməsində “Qazılıq atınıza binüb qaftan donunuz geyən ozan olsun, Ağır ağ altun ağ ağçanız alan ozan olsun” deyilir (41, 77). “Bamsı Beyrək boyı”nda “avazım güdəlmədin, ünüm boğulmadın” deyib, bir at ələ keçirərək sevinən ozandan bəhs olunur (41, 60). Yenə də həmin boyda ozanın zəhmət haqqı olaraq aldığı bəxşişlərə işarə olunur:
Bir zaman ayıtma, ozan!
Ağam Beyrək gedəli bizə ozan gəldügi yoq.
Əgnimüzdən qaftanımız aldığı yoq.
Başımızdan gecəligümüz alduğu yoq.
Buynızı burma qoçlarımız alduğı yoq (41, 62).
Ozan şəxsiyyətinin əfsanədən elmə çevrilməsi üçün ozan sənətinin sosial mahiyyətinin öyrənilməsi vacibdir. Bu baxımdan M.Qasımlının məsələyə diqqət yetirməsi təqdirəlayiqdir. Ancaq müəllifin birdən-birə məsələyə mistik yozum verməsi etiraz doğurur. Yuxarıdakı soylamaya nəzər salan müəllif yazır: “Görünür, ozana könlünün istəyincə pay, bəxşiş verilməsinin etnik və etik norma səviyyəsinə qalxmasında da onun ruhlar dünyası ilə bağlılığına inamın rolu az deyildir” (43, 26). Qeyd edək ki, cəmiyyətə xidmət edən sənətkarın haqqının ödənilməsi sosial-iqtisadi münasibətlər sferasına aiddir və hər bir cəmiyyətin əsasında dayanır. Əlbəttə, sosial-iqtisadi münasibətlərin halallıq kimi mistik qatı da var. Ancaq bu mistik qat ozan və ya şaman sənəti ilə məhdudlaşmır. Ozanların “ruhlar dünyası ilə bağlılığına” gəldikdə isə, deməliyik ki, bu ruhların etnik anlamı ilə oğuz əcdadlardan ibarət olduğunu biz artıq bilirik.
Hər hansı bir sənətin sahibi olmaq üçün onu öyrənmək lazımdır. Dastan ifaçılığı sənəti də bu baxımdan istisna təşkil etmir. Epik ifaçı bu sənətə illər uzunu çəkdiyi ağır zəhmətin hesabına yiyələnir (37, 199-238; 229, 101-103; 234, 24-42; 276, 12-44; və s.). Ozanlar da Oğuznamə ifaçılığını hər hansı bir ustad ozandan öyrənirdilər və bu sənətə yiyələnmək üçün illərlə ustad yanında təlim-tərbiyə görürdülər. Biz ustad sözünü şərti mənada işlədirik. Bu söz, bəllidir ki, aşıq sənətinə aiddir və bu sənətin yüksək səviyyəsinə çatmış aşığı ifadə edir. Biz aşıq sənətinin şəyird (şagird), yanşaq, ustad aşıq, haqq aşığı kimi dərəcələrinin olduğunu bilirik. Ancaq ozan sənətinin kateqoriyaları haqqında “Dəli Domrul boyı”nda qarşımıza çıxan bir ifadədən başqa heç bir məlumatımız yoxdur. Söhbət alb ozan ifadəsindən gedir. Həmin boyun sonunda deyilir: “Məndən sonra alb ozanlar söyləsün! Alnı açuq comərd ərənlər dinləsün” (41, 83). Bu ifadəni nəzərdə tutan F.Köprülü “alp ozanlar ifadəsi alplar, yəni qəhrəmanlar arasında da ozanlar yetişdiyini göstərməkdədir” deyir. Müəllif fikrini qüvvətləndirmək üçün Hafiz Dərviş Əlinin verdiyi yuxarıda xatırlatdığımız məlumata üz tutur (97, 139-140). F.Köprülünün bu fikri aksiomatik həqiqət kimi bu günə qədər müxtəlif səviyyələrdə söylənilir. Qeyd etmək istərdik ki, görkəmli alim alb ozanlar ifadəsini Dədə Qorqud oğuznamələrində əlində qopuz gəzdirən alpları gözə alaraq, deyilən şəkildə yozmuşdur. Ancaq oğuznamələrdə özünə yer tapan motiv bədii yaradıcılıq sahəsinə aiddir və bu hadisənin müəyyən poetik semantikası var. Bu məsələdən irəlidə söz açılacaq. Burada onu qeyd etmək istəyirik ki, alb ozan ifadəsi aşıq sənətində ustad aşıq ifadəsinin tam qarşılığıdır. Oxşar hadisə qırğız dastan ifaçılığında çon jomokçu – “böyük jomokçu” adlanır və böyük yaradıcılıq, eləcə də ifaçılıq bacarığına malik manasçılara aid olunur (251, 428). Uyğun olaraq alp sözünün “böyük”, “nəhəng” anlamı daşıdığını xatırlasaq, alb ozan ifadəsinin Oğuznamə ifaçılığının zirvəsinə çatmış “böyük, yaradıcı ozan” anlamında işləndiyini qətiyyətlə söyləmək olar. Sözügedən cümlədə əcdadlar haqqında mətnin mübarəkliyi vurğulanır. Bu mübarək mətni böyük ozanların ən yaxşı şəkildə söyləməsi və yalnız “alnı açuq comərd ərənlər”in dinləməsi nəsihət (və ya vəsiyyət) edilir. Göründüyü kimi, burada cəngavər ozana heç bir yer yoxdur. Söhbət Oğuznaməni ən yaxşı şəkildə ifa edə biləcək ozandan və onu dinləməyə layiq olan auditoriyadan gedir.
Türk dastan ifaçılığı haqqında mövcud biliklərə söykənərək demək olar ki, alb ozanlar, çon jomokçular və ya ustad aşıqlar kimi, yüksək ifaçılıq və yaradıcılıq imkanlarına malik olublar. Şirvanşah sarayında Xəlili Səmərqəndi ilə söz yarışına girən ozançı, güman ki, belə ozanlardan olmuşdur. Dədə Qorqud Oğuznamələrini söyləyən ozanın isə alb ozan olmasına şübhə etməmək olar. Oğuznamələrin söyləyicisi alb ozan kateqoriyasına məxsus ozan olmasaydı, bu ifadəni dilinə almazdı.
İstedada hər dəqiqə təsadüf olunmur. Şübhəsiz ki, adi Oğuznamə ifaçılarının sayı daha çox olmuşdur. Güman ki, təyinsiz ozan adı sıravi ifaçılara aiddir. Deyəsən, “Bamsı Beyrək boyı”nda əziyyət çəkmədən bir at qazanmasına sevinən ozan belələrindəndir. Sənətin zirvəsinə çatmış beş-on alb ozanı bütün türkman elləri tanımalı idilər. Belə ozanlar, elat adətinə uyğun olaraq, xüsusi elçilər vasitəsi ilə məclislərə gətirilirdi. Adi ozanlar isə qopuzunu götürərək “eldən elə, bəgdən bəgə” məclis axtarmaq məcburiyyətində idilər. “Bamsı Beyrək boyı”nda da belə bir ozanla qarşılaşırıq. Şübhəsiz ki, sıravi ozanların da yaxşısı, pisi olmuşdur. Bu baxımdan Əbu Hayyanda qarşılaşdığımız “yaxşı ozandır” ifadəsi çox şey deyir (252, 315).
Əsrlər boyu böyük bir coğrafiyada yaşayan etnosun içərisində Oğuznamə ifaçılığı ilə məşğul olan ozanlar ifaçılıq xüsusiyyətlərinə, repertuarına görə fərqlənməli idilər. Ancaq belə məlumatlar günümüzə gəlib çatmadığı üçün təhlil imkanından məhrumuq.
4.1.3.Vergili ozan məsələsi.Sənətin ruhlar aləminin buyruğu ilə insana verilməsi Turan xalqlarının mədəniyyətinə məxsus bir hadisədir. E.S.Novik onu “mədəni-psixoloji” qatda anlamağı təklif edir (262, 194). Azərbaycan türkcəsində “Allah vergisi”, “Tanrı vergisi” adı alan bu hadisə, əsas etibarilə, şamanın adı ilə bağlıdır. İnanışa görə, kimsənələrdən biri insanlar arasından birini seçərək, onu şaman olmağa məcbur edir. Seçilən şəxs ruhi pozuntu halında olur. O, şaman olmağa razılıq verməyənə qədər bu hal davam edir. Namizəd ya şaman olmağa razılıq verir, ya da öldürülür. Şaman olmağa razılıq verən namizəd mərasimdən keçirilir. Burada onun hamiləri bəllənir və ona mərasim atributları verilir. Bu hadisədən sonra o, müstəqil şəkildə mərasim keçirib insanların dadına çatır (132, 98-178; 149, 106-142; 151, 122-126; 226, 41-93; 262, 191-205; 268, 116-233; 289, 110-138; və s.). Sənətin bu şəkildə ruhlar aləmindən verilməsi dəmirçilik sənətinə də xasdır (262, 195-196; 265, 280; 305, 385-390). Bu hadisə epik ifaçılıq sənətindən də yan keçməyib. Təsadüfi deyil ki, məhəbbət dastanlarının əksəriyyətində qəhrəmanlar vergili aşıqlardır. Bununla yanaşı, o, universal xarakterdə olub bütün türk dastan söyləyiciliyini əhatə edir (276, 45-52). Onun daha arxaik söyləyici tipi olan ozandan yan keçməsi mümkün ola bilməzdi. Əgər vergili aşıq və ya haqq aşığı varsa, onda vergili ozan da olmalı idi. Yeni söyləyici tipi olan aşığın onu hazır şəkildə ozandan mənimsəməsi qəribə görünməməlidir. Bu baxımdan alb ozanın vergili ozan tipi olması güman oluna bilər. Ən nəhayət, əgər vergili ozan olubsa, onda bu verginin sahibi – piri də olmalı idi.
4.1.4. Ozanların piri. “Kitab”dakı oğuznamələrin “müəllifi”, onların sonunda deyildiyi kimi, Dədə Qorquddur. O, oğuz dünyasının sakini kimi burada baş verən hadisələrdən dastan yaradıb, onları dastanda sözügedən əməllərin sahibi olan xalqın adı ilə Oğuznamə – yəni oğuzlar haqqında dastan adlandırır. O, bu işi gələcək nəsillərin öz əcdadlarının əməllərini unutmaması xatirinə edir və bu vəzifəni deyin (vəsiyyət) olaraq alb ozanların boynuna qoyur. Onlar isə oğuznamələri Dədə Qorqudun əmanəti kimi qoruyaraq varislər arasında söyləyirlər. Oxşar hadisə ilə başqa türk xalqlarının folklorunda da qarşılaşırıq. Məsələn, saxa (yakut) xalqı olonxonun (qəhrəmanlıq dastanlarının) yaranmasını və ilk ifasını Seerkeen Sesenin adı ilə bağlayır. Seerkeen Sesen olonxo qəhrəmanı kimi əsas qəhrəmanların məsləhətçisidir (276, 45). Oxşar cizgilərə qazax jıraularından Aktamberdi jırau, Tatikara jırau, İambet jırau, Sıpara jırau, Buxar jırau, “Manas”da Iraman Irçı uul, Caysan Irçı malikdir (20, 45; 203, 44-47; 210, 9; 250, 34; 277, 79). Ancaq onlardan fərqli olaraq Qorqud həm də ozanların piri olmuşdur. A.B.Kunanbayevanın söylədiyinə görə, qazaxlarda jırau o dünya varlıqlarının buyruğu ilə yaranır. Musiqiçilərin əcdadı və hamisi Korkut hətta heç vaxt oxumayan və dombra çalmayan adamların yuxusuna girərək, onlara dombra ilə oxumağı əmr edir. Buyruğa qulaq asmayan adam əzaba, xəstəliyə, bədbəxtliyə düçar olur (276, 47). Burada söhbət qəhrəmanımızın dastan ifaçılarına vergi verməsindən gedir. M.Qasımlı qopuzu icad edən qazax Korkutu ilə “Kitab”dakı “Dədəm Qorqud qopuzu” ifadəsini qarşılaşdırır (43, 40-41). Bu qarşılaşdırma dolayısı ilə qazaxlar arasında yaşayan inanışın Oğuznamə ifaçılığından baş götürdüyünü ortaya qoyur. Belə məlum olur ki, Dədə Qorqud qazax jırauları kimi ozanların da piri olmuşdur. Türkmanların bir etnos olaraq dağılmasından və yeni etnik birliklərin yaranmasından sonra Dədə Qorqudun bu funksiyası unudulmuşdur. Yeni yaranmış etnik mühitlər baxşı və aşıq kimi söyləyici tiplərini ortaya çıxarmış, uyğun olaraq türkmənlər içərisində Baba Kambar və Aşıkaydın, Azərbaycanda və Anadoluda isə Xızır və Əli Dədə Qorqudun yerini tutaraq baxşıların və aşıqların pirinə çevrilmişdir (57, 71-72; 147, 55-66; 166, 715-732; 308, 85-92). Düşünmək olar ki, Dədə Qorqudun Əhlətdəki, Dərbənddəki, Sırdərya vadisindəki qəbirləri, Baba Kambar və Aşıkaydın ocağı kimi, vaxtilə ozanların ziyarətgahı olmuşdur.
Ən nəhayət, şifahi ənənədə mətnin bu şəkildə müəllifləşdirilməsi və ruhlar aləmindən vergi şəklində verilməsi mətnin ruhlar aləmində hazır şəkildə mövcud olmasına inamı ifadə edir (257; 263). Ona görə də V.J.Propp ifa aktını “ikinci canlanma”, A.Hacıyev isə “söz haqqında söz” adlandırır (37, 65; 257).
4.1.5. Oğuznamə ifasının magiq funksiyası. Epik söyləyicilik sənəti haqqında araşdırmalarda söyləyicinin şaman funksiyasından sıx şəkildə bəhs olunur. Dünya, eləcə də Türk-Turan xalqlarının etnoqrafiya və folklorunda özünü göstərən bu hadisəyə aid çoxlu material toplanmış və dəyərləndirilmişdir.
Söyləyici ifa vasitəsilə təbiətə təsir edir, xəstəni müalicə edir, baş verə biləcək bədbəxtliyin qarşısını alır, epidemiyadan qoruyur, itiyin harada olduğunu söyləyir, ovun uğurlu olmasını təmin edir, gələcəkdən xəbər verir və bütün bunlar ifa sayəsində ruhların yardımı ilə mümkün olur (198, 215-240; 257; 263 və s.). Bu halda epik söyləyici ilə şaman funksional baxımdan eyniləşir. Bu hadisə, terminoloji səviyyədə də özünü göstərir. Özbək dilində baxşı sözü “təbib”, “şaman” və “dastan söyləyicisi” anlamında işlənir. Məsələyə münasibət bildirən V.M.Jirmunski “söyləyicilik sənətinin... tədricən xalq mərasimindən qopduğunu” söyləyir. Müəllifə görə, əfsanədəki el ağsaqqalı Qorqud həmin xalq söyləyicisinin qarışıq tipidir və qəhrəmanlıq dastanlarının söyləyicisi ondan törəyib (196, 402-403). Başqa sözlə, “müşgülləri həll edən” ağsaqqal, bilici, “qaibdən dürlü xəbərlər söyləyən” pir, dediyi olan, buyurduğu qəbul edilən, qopuz çalıb öyüd verən, dastanlar qoşan ozan tarixəqədərki simadır. Əfsanə və dastanlarda qarşılaşdığımız Qorqud Ata və ya Dədə Qorqud, Seerkeen Sesen, Sıpara İırau, Caysan Irçı və s. həmin simanın təcəssümüdür. Bizim tanıdığımız dastan ifaçısı “o mübarək simadan” qoparaq müstəqil fəaliyyətə başlamış, ancaq özünün anadangəlmə cizgilərini müasir dövrə qədər yaşatmışdır.
Epik ifanın ruhlar aləminə təsir vasitəsi olması müasir dövrə qədər yaşamışsa, onda orta əsrlər dastan ifaçılığında bu hadisə daha canlı və etnoqrafik baxımdan daha aydın şəkildə özünü göstərməli idi. Bu baxımdan Dədə Qorqud oğuznamələrində qarşımıza çıxan oğuz ərənləri, alp ərənlər, qazi ərənlər ifadəsi xüsusi maraq doğurur. Məlum olduğu kimi, ərən sözü şaman inanışlarında yardım edən ruhları ifadə edir. Tuva şamançılığında eren adlanan bu ruhlara şamanın əcdadları da aiddir (132, 91-95; 209, 56-77). Bu sözün əcdadların ruhunu və ya bütün kateqoriyalardan olan ruhları ifadə etməsi barədə aydın bir təsəvvür yoxdur. Bununla bərabər, oğuznamələrin əcdadlar haqqında dastanlar olduğunu yada salsaq, buradakı ərən adının əcdadları ifadə etməsini qəti şəkildə söyləmək mümkündür. Ona görə də Oğuznamədə tez-tez qarşılaşdığımız alp ərənlər, bəy ərənlər, oğuz ərənləri haqqa qovuşmuş əcdadların yaşayan ruhlarını ifadə edir. Bu ərənlərdən bəziləri Oğuznamədə pir kimi vəsf olunur:
Dədə Qorqud biliklü yeddi bilisün versün.
Əmir Süleyman uğurlu (uğurun) versün.
Salur Qazan səadətlü yeddi səadətün versün.
Bayandur xan dövlətlü yeddi dövlətün versün.
Alp Aruz ..... versün.
Bığı qanlu Bükdüz Əmən heybətlü yeddi heybətün
versün (35, 76).
Yaxud da:
Bay Biləcin bəgligün versün
Oqçı Kozan ərligün versün (35, 81).
Bu sıranın mətndə əks olunandan qat-qat uzun olması şübhəsizdir. Bu baxımdan bu gün sadəcə uğuz qəbrləri adı ilə anılan abidələrin vaxtilə oğuz ərənlərinin ziyarətgahı olmasına şübhə etmirik. Qaynaqlarda onlardan bəzilərinin adları da çəkilir: Türkmənistanın Seraxs rayonunda və Təbriz yaxınlığında Qazan xanın, Urmiyada Burla xatunun, Sırdərya vadisində, Dərbənddə və Əhlətdə Qorqudun, Şərqi Anadoluda Bayandır xanın və Kayı xanın və s. qəbirləri.
Türk inanışlar sistemində əcdadlara tapınma xüsusi yer tutur və tarix etibarilə qədimdir (111, 188-216). Deyildiyi kimi, türkmanlar bu əcdadlara etnik ünvan verib onların şərəfinə dastanlar qoşurdu. Yuxarıda deyilənlər kontekstində bu dastanların ifası oğuz əcdadların ruhuna səsləniş və onlardan yardım istəmə kimi yozulur. Ozan sənəti ilə şaman sənətinin kök qohumluğu da bu məqamda üzə çıxır.
Dostları ilə paylaş: |