4.1.6. Repertuar. Ozanlar böyük türkman dünyasının hər tərəfinə yayılaraq müxtəlif məclislərdə Oğuznamə söyləyirdilər. Onların ifa etdikləri oğuznamələr didaktik və epik olmaq etibarilə iki yerə bölünürdü. Oxşar repertuar qazax jırçılarına, akınlarına və ya başqırd sesenlərinə də xasdır (211, 53; 229, 103). Qorqudşünasların əksəriyyəti haqlı olaraq oğuznamələrin sayının “Kitab”dakı oğuznamələrdən qat-qat çox olması fikrindədir. Bu halda epik dövriyyədə çoxsaylı oğuznamələrin olmasına şübhə yoxdur. Ancaq belə düşünmək olmaz ki, bütün ozanlar epik dövriyyədə olan Oğuznamələrin hamısını sinədəftər bilmiş və ifa etmişdir. Hər hansı bir ozanın mənsub olduğu məktəbdən və bir şəxsiyyət kimi zövqündən asılı olaraq repertuarı formalaşmalı idi. “Keçmişlər bu günlərə suyun suya bənzədiyi kimi bənzəyir” (İbn Xaldun). Görmədiyimiz ozanlardan fərqli olaraq, gördüyümüz və az-çox bələd olduğumuz aşıqların repertuarı da elə bu şəkildə formalaşıb. Epik söyləyici nəinki bütün dastanları, hətta bir dastanın belə müxtəlif qollarını bilmir. “Koroğlu” dastanının ifası bu baxımdan maraqlıdır. Məlum olduğu kimi, bu günə qədər “Koroğlu” dastanının məlum qolları bir aşıqdan yazıya alınmamışdır. Səbəbi aydındır! Aşıq epik dövriyyədə olan qolların bir hissəsini bilir. Maraqlı burasıdır ki, türkmən baxşıları da elə bu gündədir. Onlar yalnız yaxşı bildiyi və sevdiyi qolları söyləyirlər (207, 9-10). “Kitab”a başqa boyların yox, məhz bizə məlum olan boyların düşməsini də bu kontekstdə anlamaq olar. Deməli, ozan mötəbər məclisdə ən yaxşı bildiyi və sevdiyi boyları ifa etmişdir.
“Fərhəngi-şüuri”də ozanların Oğuznamə ilə yanaşı, türkü söyləməsi də vurğulanır (97, 90). “Kitabi-Dədə Qorqud”da isə toyda qopuzun müşayiəti ilə rəqsdən və ozanın yelətmə çalmasından söz açılır (41, 64-65). Musiqi ilə bağlı olan bir ifaçı kimi ozanın xalq musiqisini və mahnılarını bilməsi qəribə deyil. Bununla yanaşı, ozan sənətinin bu üzünü məlumatların olmaması ucbatından təhlil imkanından məhrumuq.
4.1.7. Auditoriya. Qaynaqlardan görünür ki, ozanların fəaliyyət meydanı geniş olmuşdur. Elat toylarından, şölənlərdən tutmuş, savaş meydanlarına, böyük saraylara qədər ozanların Oğuznamə söylədiyi məkanlar idi. Onlar ellər şəklində təşkil olunub bəylər tərəfindən idarə olunan türkman ellərini dolaşıb mümkün məclislərdə bu xalqın ataları barədə dastanlar söyləyirdilər. “Qolça qopuz götürüb eldən-elə, bəgdən-bəgə ozan gəzər!” və ya “El-evünüzdə çalub ayıdan ozan olsun” aforizmi və alqışı bu gerçəkliyin ifadəsidir (41, 32).
Oğuznamə ifaçılığının ordu və sarayla bağlılığı xüsusi maraq doğurur. Ozanların Səlcuqlu sarayı ilə əlaqəsi barədə elə bir məlumat yoxdur. Ancaq bu sarayın Sultan Alparslan dövründən başlayaraq fars mədəniyyətinin təsiri altında olması bəllidir. Səlcuqlu sultanları Oğuz soyundan olduqlarını bilsələr də, onlar fars dili və ədəbiyyatının vurğunu idilər (225, 141-142). Ancaq sultanların verdiyi şölənlərin oğuz törəsinə uyğun şəkildə keçirildiyini və buraya, əsas etibarilə, türkman bəylərinin və əmirlərinin dəvət olunduğunu nəzərə alsaq (169, 80), belə məclislərin ozansız ötüşməsinə inanmaq çətindir. Bununla yanaşı, Konya Səlcuq sultanlığının hüdudları daxilində yaşayan türkman ellərində ozanların tüğyan etməsinə şübhə yoxdur. Sultanlığın dağılmasından sonrakı dövrlərdə türkman bəyliklərinin ozanlara isti münasibət bəslədiklərini yaxşı bilirik. Maraqlıdır ki, tarixçi Əli Germiyan bəyini vəzn bilməyən (əruz vəzni nəzərdə tutulur) ozanı təqdir etdiyinə görə onu cahil adlandırır (97, 135). Buradan görünür ki, Germiyan sarayında ozanlar xoş qarşılanmışdır. Bütün türkman bəyliklərinin ozana bu şəkildə xoş münasibət göstərməsinə şübhə yoxdur. Ozanların Ağqoyunlu sarayında Oğuznamə oxuması haqqında tarixi vəsiqə yoxdur. Ancaq “Kitab”dakı Oğuznamələrdə Bayandır soyunun Oğuz elinin hakiminə çevrilməsi Bayandır soyundan olan Ağqoyunlular sarayında ozanların xoş görülməsini göstərir. Qaraman bəyliyinin aydın bir milli şüura sahib olduğunu nəzərə alsaq, bu bəyliyin sarayında da ozanların sevildiyini yəqin etmək olar. Ehtimal ki, Topqapı Oğuznaməsində adı çəkilən Səlim oğlu Qaraman və onun barəsində günümüzə çatmamış Oğuznamə Qaraman bəyliyinin ozanlara göstərdiyi iltifatın törəməsidir.
F.Köprülü fransız alimi Quatremerenin Misir Məmlük tarixi ilə bağlı əsərində Məmlük ordu mərasimlərində ozanların iştirak etməsi barədə “Məsalükül-Əbsar”, “Kitabül-İnşa”, “Xitati-Makrizi” kimi qaynaqlar əsasında verdiyi məlumata diqqət yetirir və bu hadisəni Səlcuqlu imperiyasının təsiri ilə əlaqələndirir (97, 132-133). Fikrimizcə, Məmlük ordu mərasimlərində ozanların iştirakını Məmlük ordularında Səlcuqlu imperiyasını da yaradan türkmanların varlığında axtarmaq lazımdır. Əgər Məmlük ordularında türkmanlar var idisə, deməli, ozan da olmalı idi. Bir daha xatırladaq: türkmanların var olduğu yerlər ozanların fəaliyyət meydanı idi. Belə meydanlardan biri də Səlcuqlu ordusu olmuşdur. Səlcuqlu ordularında türkmanların aparıcı yer tutduğunu nəzərə alsaq, F.Köprülünün “Səlcuqlu ordularında ozanların olmaması imkansızdır” fikri həqiqəti əks etdirir (97, 134-135). Bununla yanaşı, F.Köprülü və V.A.Qordlevski “Səlcuqnamə”nin M.T.Xoutsma tərəfindən edilən tərcüməsinə dayanaraq Səlcuqlu ordusunda “ozanlar və qopuzçular” olduğunu söyləyirlər (97, 134; 98, 235; 169, 192). Qaynaqda ifadə olunan məlumatı F.Köprülü aşağıdakı şəkildə verir: “Ozanlar və qopuzçular elfaz-i qarrâ birle bir sebil hikayət ayıttular” (98, 235). B.M.Jirmunski isə E.Rossinin yenə də “Səlcuqnamə”yə əsasən verdiyi məlumatı təkrar edərək yazır: “Solday (Sudak) qalasının türklər tərəfindən mühasirəsi zamanı qanlı döyüşdən sonra qopuz çalan ozanlar əsgərlərin qəhrəmanlıqlarını və mərdliklərini tərif edirdilər” (196, 535). Ancaq “Tarixi-Ali-Səlcuq”un son akademik nəşrində sözügedən məlumat başqa şəkildədir. Yazıçıoğlu Əli yazır: “Mütriblər bahadurlarun dilavarlıkların ve düşmeni kahr itdüklerin ve pehlevanlar cəngin xub elhan ve kavli rast birle hazırlar cemine irişdürürlerdi” (124, 484). Mətndə ozan sözü mütrib sözü ilə əvəz olunsa da, söhbətin ozanlardan getməsi şübhə doğurmur. “Səlcuqnamə”də qarşıya çıxan bu qeyd ozan sənətinin tarixi baxımından da xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Məlumdur ki, haqqında danışdığımız tarixi hadisə, yəni Sudakın alınması 1221/22-ci ildə baş verib. Əgər XIII əsrin başında ozanlar orduda tüğyan edirdilərsə, onda XII əsrin ozan yaradıcılığının ən qızğın çağı olmasına şübhə yeri qalmır. Nizami Gəncəvi kimi Oğuznamə auditoriyasından uzaq olan şəhərli bir “Xəmsə” və “Divan” şairinin ozan sayağı (bə qanuni-ovzan) oxumaqdan bəhs etməsi (4, 3-4) XII əsrdə ozanların bu şəhərli şairin diqqətini cəlb edəcək dərəcədə geniş yayıldığını göstərirdi.
Elxanilərin ozanlara sevgisi barədə F.Sümerin heç bir qaynağa söykənmədən söylədiyi aşağıdakı fikr təəccüb doğurur: “...bu dastanları (oğuznamələri) qopuzları ilə oxuyan ozanların vəzifəli olaraq monqol xanları və noyonlarının yanında olduqlarını bilirik” (115, 378). Bu fikrin arxasında dayanan yeganə fakt monqol dövrünə aid tarixi əsərlərdə ozan sözünün (“Cami-ət təvarix”, “Vassaf tarixi”) “işçilər”, “sənətkarlar” mənasında işlənməsidir. Quatremerenin bu barədəki fikrini F.Köprülü olduğu kimi qəbul etmişdir (97, 143). Demək istəyirik ki, monqol dövrünə aid tarix kitablarında ozan sözünün qeyd olunan anlamda işlənməsi maraqlı tapıntıdır. Ancaq bu tapıntı Oğuznamə ifaçısı olan ozanların “monqol xanları və noyonlarının yanında” olmasını sübuta yetirmir. Ozanlar Oğuznamə ifaçıları idilər. Monqol sarayının və əyanlarının türkman etnik şüurunun törəməsi olan Oğuznaməyə heyranlığını anlamaq mümkün deyil. Yuxarıda monqollarla türkmanların siyasi qarşıdurmasından, bu kontekstdə monqolların soykötüyü haqqında olan “Erkeneqon” dastanı ilə türkmanların soykötüyü haqqında olan “Oğuznamə”nin “rəqabətindən” bəhs olunub. Bu müstəvidə Elxanlı sarayının “Oğuznamə”yə sevgisi inandırıcı görünmür.
Ozanın Şirvanşah sarayında Xəlili Səmərqəndi ilə deyişməsi barədə Hamidinin məlumatı xüsusi maraq kəsb edir. Bu fakt fars soyundan olmaları ilə öyünən Şirvanşahlar sarayının XV əsrdə əhəmiyyətli dərəcədə türkləşdiyini göstərir. Yeri gəlmişkən, ozanın söz yarışına çıxması – deyişməsi yalnız bu qaynaqda özünə yer tapır.
Osmanlı sarayının Oğuznaməyə marağından bəhs etmişdik. Ozanların Osmanlı sarayında və ordusunda olması barədə qaynaqlarda açıq məlumatlar var. F.Köprülünün diqqət yetirdiyi bir hadisə bu baxımdan xüsusi maraq doğurur: Sultan II Muradın sarayında olan Bertrandon de la Broquiere ziyafət zamanı minestrellərin sultanın əcdadları haqqında qəhrəmanlıq nəğmələri – shanson de geste – oxuduqlarını söyləyir. Bu məsələyə münasibət bildirən F.Köprülü haqlı olaraq yazır: “... bunların ozanlar və qopuzçular olduğunu asanlıqla təxmin etmək olar” (97, 135). Cəlalizadənin “Tabakat ül-memalik fi derecat il-məsalik” əsərində Muhac savaşından (1526) bir gün öncə keçirilən şənlikdə “şeştarlar, tanburlar, kopuzlar”la yanaşı, “oğuz qəzalarının hikayət əfruzları ozanlar”ın “çalıb-çağırıb şenliklər və şadiliklər” etməsi bildirilir (115, 421).
Ozanların müharibələr zamanı bir cəngavər kimi döyüşə girməsi haqqında qaynaqlarda heç bir qeydə təsadüf olunmur. Onların ordudakı yeri, qaynaqlara görə, hərbi mərasimlər və şənliklərdir. Bəzi araşdırmalarda ozanların hərb zamanı bir əsgər kimi döyüşə girməsi haqqında yer tutan fikirlər “Kitabi-Dədə Qorqud”da əks olunan qopuzlu alplardan baş götürür. Çalıb oxuyan alp tipi “Altın Mize” (Altay), “Akbök oğlu Kan Taci”, “Er Tarqın” (qazax), “Manas” (qırğız), “Canqar” (kalmık) və s. dastanlarda zəif şəkildədir (161, 81, 139-140; 192, 76-81; 203, 45; 243, 89-90). Bunun əksinə olaraq, türkman dastan yaradıcılığı belə qəhrəmanı özünün ideal cəngavər tipinə çevirir. Ancaq bütün hallarda onlar ərənlər dünyasının, ideal aləmin sakinləridir, kəsəsi, şifahi epik yaradıcılığın məhsuludur.
Səfəvi sarayında və ordusunda ozanların olmasından, Mirzə Abbaslının verdiyi məlumata görə, “Cahanarayi-Şah İsmayıl Səfəvi” adı ilə tanınan qaynaqda söz açılır. Mirzə Abbaslı bu qaynağa əsaslanaraq Sultan Hüseyn Bayqaranın Şah İsmayıla ozanlar göndərdiyini söyləyir və ardınca yazır: “Bu ozanlar məharətlə çukur çalıb-oxusalar da, qızılbaş ozanlarına bənzəmirmişlər. Buna görə də Şah İsmayıl sanki öz zövq və səliqəsini nümayiş etdirmək, sərkərdələrinin, ordusunun nələri dinlədiyini, nələrdən ləzzət aldığını dolayısı yol ilə bildirmək məqsədi ilə ordu ozanlarından böyük bir dəstəni hərbi geyimləri ilə elçiyə qoşdurub Herata göndərir.
Ozanlar Heratda bir neçə gün Sultan Hüseyn Bayqara sarayında çalıb-oxuyurlar. Axırda da Sultan Hüseyn Bayqara onlara çoxlu qiymətli hədiyyələr, eləcə də seçmə minik atları verib yola salır. Heratdan qayıtmış ozanları Şah İsmayıl İsfahanda “Baği nəqşicahan”da qəbul edərək, səfər macəralarını dinləyir, onların söhbətindən xoşlanaraq, şərəflərinə şadlıq məclisi qurdurur.
Ozanlar demək olar ki, Şah İsmayılın bütün yürüşlərində iştirak etmiş, orduda hərbi nəqqarəxananın – hərbi orkestrin rəhbərliyi mövqeyini tutmuş, türkü varsağıları, cəngiləri ilə qızılbaş döyüşçülərinin rəşadət ruhunu oxşamışlar. Onlar başlarında Qızılbaş tacı, çiyinlərində pələng dərisi, bellərində qılınc, əllərində iri çukur – saz olduğu halda, dinclik zamanı dastanlar söylər, vuruş vaxtlarında isə çukur və sazlarını çiyninə aşırıb atlarına minər, döyüşçülərlə yanaşı vuruşarlarmış. Tarixi salnamədə bu barədə deyilir: “... ozanlar vuruş günlərində qalib yürüşlü ordunun müqabilində çukurlar çalmaq, türkü varsağılar oxumaqla igidləri döyüş həvəsi ilə coşdururdular. Ozanların çalıb-oxumasından onların vuruş əzmi güclənirdi. Onlar ruh yüksəkliyi ilə düşmən üzərinə yüyürüb özlərini hərb dəryasına vururdular” (1, 21).
Qaynaqda verilən məlumatda ozanların sarayda, xüsusilə orduda olması və hərbi yürüşlərdə iştirak edərək ordunun döyüş ruhunu qaldırması ozan sənəti haqqında ənənəvi təsəvvürlərə zidd deyil. Ancaq onların qopuz əvəzinə çukur çalması, “oğuz ərənlərinin” vəsfi əvəzinə “türkü varsağılar” söyləməsi bu sənətin tarixində yeni hadisədir. Görmək çətin deyil ki, burada fərqli bir ifaçı tipindən söhbət gedir və bu ifaçı tipi köhnə terminlə ifadə olunur.
4.2. İfa və poetik forma. Oğuznamənin ən problemli məsələlərindən biri onun ifası və poetik formasıdır. Bu məsələnin öyrənilməsi onun şifahi epik yaradıcılıq hadisəsi kimi özünəməxsusluğunu görmək, eləcə də yazıya alınmış Oğuznamə mətnlərinin dəyərləndirilməsi baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Dastan ifaçılığı epik mətnin auditoriyaya çatdırılma vasitəsidir və o, özündə musiqi aləti, hava və səs kimi komponentləri birləşdirir. Mətnin poetik forması da ifanın komponentlərindən biridir və bir-birini şərtləndirir. Mətnin poetik formasını ifadan təcrid olunmuş şəkildə araşdırmaq dastan yaradıcılığının təbiətinə ziddir. Şifahi mətnin formasını ifadan ayırmaq, sadəcə olaraq, onu yazılı ədəbiyyat faktına çevirir. Məsələyə Oğuznamənin ifasında istifadə olunan çalğı alətlərindən başlamaq istərdik.
4.2.1. Musiqi aləti. Tarixi qaynaqlardan verdiyimiz iqtibaslardan da göründüyü kimi, Oğuznamə musiqi alətinin müşayiəti ilə ifa olunmuşdur. Oğuznamənin musiqi alətinin müşayiəti ilə ifası birbaşa Oğuznamə mətnlərində də əks olunur. “Atalar sözü”ndəki aşağıdakı sətirlər bu baxımdan maraqlıdır:
Əvvəl sağlığa çalalum, sağlıq gəlsün,
Əsənlügə çalalum, əsənlüg gəlsün,
Dövlətə çalalum, dövlətiniz qayım olsun,
Dostluğa çalalum, düşmanınız kayım olsun,
Uğura çalalum, uğurunuz xeyir olsun,
İşinüz, gücünüz, dayim seyr olsun (35, 81).
“Kitabi-Dədə Qorqud”da da oxşar mənzərə ilə qarşılaşırıq. Boyların sonunda Dədə Qorqudun oğuznamə yaratması qopuzla müşayiət olunur. Bəzən qopuz sözünü işlətməyə ehtiyac qalmır: “Dədə Qorqud gəldi, şadlıq çaldı. Boy boyladı, soy soyladı. Qazi ərənlər başına nə gəldigün söylədi: “Bu Oğuznamə Beyrəgin olsun!” – dedi” (41, 67). “Dədə Qorqud gəldi, qopuz çaldı. Qazi ərənlər başına nə gəldügin söylədi” (41, 121). Bəzi hallarda məlum həqiqətin dilə gətirilməsinə ehtiyac qalmır: “Dədəm Qorqud gəlübən boy boyladı, soy soyladı” (41, 97).
Göründüyü kimi, Oğuznamənin həm ifası, həm də yaradılması prosesi çalğı ilə müşayiət olunur. Sonuncu halda ifaçı ozan məlum ifa formasını naməlum yaradıcılıq aktına köçürür. Başqa qaynaqlarda da Oğuznamənin musiqi aləti ilə ifası barədə məlumatlar vardır. Məsələn, Əbu Bəkr Dəvadəri Təpəgözdən danışarkən ağıllı və bilikli adamların belə hekayələri əzbərləyib qopuz çalaraq söylədiklərini bildirir (222, 139). Dastanlardakı epik qəhrəmanların qopuz gəzdirməsi və qopuzun müşayiəti ilə soylaması da bu baxımdan çox şey deyir.
Qaynaqların əksəriyyəti Oğuznamənin qopuz adlanan musiqi alətinin müşayiəti ilə ifa olunduğunu söyləyir. “Kitabi-Dədə Qorqud”da alça, qolça, quruluca epitetləri ilə təqdim olunan qopuz Əbdülqadir Marağalının (ölümü 1435) Səfyəddin Əbdülmöminin “Kitabi-Ədvar”ına yazdığı şərhdə qopuzi-rumi və qopuzi-ozan şəklində təsnif olunur (97, 139). Belə görünür ki, ozan qopuzu fərqli qopuz olmuşdur. Qopuz sözü türk dillərində fərqli fonetik variantları ilə müxtəlif tipli musiqi alətlərini ifadə edir. Ozan qopuzu araşdırıcıların qaynaqlara söykənərək təkrar-təkrar söylədiyi kimi simli alətdir. F.Sümer Əbdülqadir Marağalıya söykənərək qopuzları aşağıdakı şəkildə təsvir edir: “...Anadolu qopuzu beş telli və uda bənzəyən, ancaq ondan kiçikdir. Ozan qopuzu isə üç tellidir və çanağı bütün telli çalğılardan daha böyükdür” (115, 612). F.Köprülü ozan qopuzunun başqa qopuzlar əsasında yaradılması fikrindədir (97, 139). Uyğun olaraq, Rum qopuzunun da Oğuznamə auditoriyasından çıxan türk dediyimiz oturaq əhalinin yaratmağa başladığı özünəməxsus mədəniyyətin təbiətinə uyğunlaşdırılaraq ozan qopuzu əsasında yaradılmasını söyləmək mümkündür. XV əsrin əvvəllərində Rum qopuzunun müstəqil müsiqi aləti kimi meydana çıxışı ozan qopuzu auditoriyasının Osmanlı mühitində əhəmiyyətli dərəcədə seyrəldiyini göstərir. Qaynaqlarda Oğuznamənin “davul və dəf” çalğısı ilə oxunması haqqında məlumatlar var. Deyildiyi kimi, Şeyx Süleyman Buxarinin lüğətində ozançı sözü “Davul və dəf çalan ozan, yəni mani və şərqi oxuyan adam” kimi izah olunur (97, 141). Quatremerenin verdiyi məlumatda da Oğuznamənin davul və nəkkarə ilə ifa olunduğu deyilir (97, 133). Araşdırıcılar bu məsələnin üzərindən, demək olar ki, sükutla keçmişlər. İşin nə yerdə olduğu aydındır: Oğuznamənin qopuzla ifası özünə o dərəcədə yer etmişdir ki, onun başqa musiqi alətinin müşayiəti ilə ifa oluna biləcəyi təsəvvürə gəlmir. Fikrimizcə, Oğuznamənin ifasında zərb alətindən istifadə oluna bilərdi. Nəzərə alsaq ki, müasir dastan ifaçılığında aşıqların sazla bərabər, qavaldan da istifadə etməsi quru yerə söykənmir, onda qaynaqların verdiyi məlumatı təmkinlə qarşılamaq lazım gəlir. Bundan başqa, müəyyən ozan məktəblərində Oğuznamənin tək bir zərb aləti ilə də ifası mümkün idi. Biz belə düşünərkən onun qavalla ifasını göz önünə gətiririk. Mərasim mahnılarının və ilahilərin qaval və ya dəflə ifası bu baxımdan olduqca düşündürücüdür. Maraqlıdır ki, Quatremere ozan sözünün məhz zərb aləti (davul, nəkkarə) anlamı daşıdığını söyləyir (97, 133). Qaynaqlarda onun həm də qopuz anlamı daşıdığını yada salsaq, hər iki musiqi alətinin Oğuznamə ifaçılığı ilə bağlı olaraq ozan adı almasını ehtimal etmək olar. Oğuznamənin tənburla ifası barəğdə “Fərhəngi-Şüuri”də verilən məlumata da bu müstəvidən yanaşmaq lazımdır (97, 136). Yəni müəyyən ozan məktəbində Oğuznamə tənburla ifa oluna bilərdi.
4.2.2. Ozmaq. Artıq deyildiyi kimi, qaynaqlarda Oğuznamə ifaçılığı ozan – ozon – ozmaq adlanır. Bu söz Oğuznamə ifaçılığının bütün komponentlərini – ifaçını, musiqi alətlərini, havanı və hətta onun, irəlidə görəcəyimiz kimi, səs tipini ifadə edir. Ona görə də biz bu omonim anlamlardan yaxa qurtarmaq üçün hava və onun mətni anlamında sözün Ə.Nəvainin “Mizanül-əvzan” əsərində və “Məntik ət-Teyr”in Gülşəhri tərəfindən edilən türkcə tərcüməsində qarşılaşdığımız ozmaq variantından istifadə edəcəyik. Sözün hər üç variantı həm mətni, həm də onun havasını ifadə edir. Ə.Nəvai “Mizanül-əvzan” əsərində “ozanların ozmağı və özbəklərin budubiday”ından danışarkən onları “heç bir vəznə uyğun gəlmir” şəklində səciyyələndirir. Müəllif əruz vəzninə həsr etdiyi əsərində adını çəkdiyi mətn tiplərinin əruz vəznində olmadığını söyləyir. Özbək araşdırıcısı N.Mollayeva onların heca vəznində olduğunu söyləyir (319, 73). Ancaq irəlidə görəcəyimiz kimi, burada tamamilə başqa bir “vəzn” nəzərdə tutulur.
Ə.Nəvaidə vəzn sözü “poetik ölçü” ilə bərabər, “havanı” da ifadə edir. (283, 226-227). Bu cəhət ozmağa da aiddir. Təsadüfi deyil ki, F.Köprülü Ə.Nəvaidəki ozmaq sözünü “nəğmə” şəklində anlayır (97, 141). Yuxarıda xatırlatdığımız cığatayca-farsca köhnə bir lüğətdə ozan sözü “Oğuzxan və Qaraxan” dastanının nəğməsi kimi şərh olunur (97, 141). Şeyx Süleyman Buxari sözü hər iki anlamda dəyərləndirir. O, ozan sözünü “mani tərzində vəznsiz və nəğməsiz bir təranədir” şəklində izah edir (97, 141). Burada “vəznsiz və nəğməsiz” ifadəsi əruz vəzninə münasibətdə işlədilir. Bununla bərabər, Şeyx Süleyman onun “mani tərzində ... təranə” olmasına etiraz etmir.
Göründüyü kimi, həm Ə.Nəvai, həm də Şeyx Süleyman Buxari ozmağı klassik islam poetikasına söykənərək dəyərləndirirlər. Onlardan fərqli olaraq, Əbülqazi Bahadur xan ozmağı “vəznsiz və nəğməsiz” saysa da, onu islam poetikasından uzaqlaşdırmır. Ozmağın vəznini islam poetikasından ona bəlli olan səcə (“secik”) oxşadır: “Hamı bilsin ki, bizdən əvvəl türk tarixi söyləyənlər ərəb sözləri qatırlar və farsca sözlər əlavə edirlər. Türkcəni səcə çevirərək özlərinin hünərlərini və ustadlıqlarını camaata göstərirlər (221, 50). Bəzi qaynaqlarda isə ozmağın “nəğmə” anlamı qabardılır. Məsələn, N.Rəbğuzinin “Qısasul-ənbiya” əsərində uz köklü fel “mahnı oxumaq” anlamında işlənir (252, 315). Başqırd dilində pis səslə mahnı oxumaq ozandau (-ozanlamaq) feli ilə ifadə olunur (252, 316). Başqa bir halda ozanlamaq feli “səcli atalar sözünü” ifadə edir (97, 137).
Sözün göstərilən çalarları onun ifadə etdiyi folklor hadisəsinin təbiətindən doğur: şifahi mətnin poetik forması ilə onun ifası uzlaşaraq bir-birini tamamlayır.
Ozmaq Oğuznamə ilə birgə tarixə qovuşduğu üçün onun necə oxunması haqqında təsəvvürümüz yoxdur. Ancaq onun xakas dastan ifaçılığında xay, Altay dastan ifaçılığında kay, Tuva dastan ifaçılığında xomey adlanan boğaz səsləri ilə oxunmasına şübhə etməmək olar. Kay haqqında bu günə qədər çoxlu araşdırmalar aparılmış, səsin fizioloji xüsusiyyətlərindən tutmuş, ifa xüsusiyyətlərinə qədər incəlikləri dəyərləndirilmişdir (214; 230, 48-57; 284, 48-51; 286, 377-590; 297; 307, 87-93). Tarixi etibarilə çox qədim olan kay müasir dövrdə ifa olunan qəhrəmanlıq dastanlarından çox qədim olan Oğuznamədən yan keçə bilməzdi. Əlimizdə bu fikri təsdiq edəcək müəyyən faktlar da var.
Başqırd dilində “boğaz səsləri ilə oxumaq” anlayışı uzləu (-uzlamaq) sözü ilə ifadə olunur (230, 48-57). Bu söz ozmaq/ozan/ozon sözləri ilə bir kökdəndir. O, ağır semantik yük daşıyaraq ozmağın boğaz səsləri ilə oxunmasını göstərir. Sözügedən kəlmə törökpenlərin başqırd dilinə verdiyi sözdür və ozan/ozon/ozmaq sözünün başqırd variantıdır. Başqırd dilində ozandau felinin varlığı bunu bir daha təsdiq edir (252, 315). Bu fel başqırd dilində “pis səslə mahnı oxumaq” anlamında işlənir. Bu məna başqırd etnik mühitinin ona yad olan türkman ozanının Oğuznaməsinə və ifa tərzinə münasibətini ifadə edir. Bununla yanaşı, ozan sözü başqırdlaşaraq öz anlamı ilə başqırd dastan ifaçılığına da xas olan boğaz səsləri ilə ifanın adına çevrilə bilmişdir. Fikrimizcə, bu ozmağın boğaz səsləri ilə ifasını göstərir. Ozmağın boğaz səsləri ilə oxunmasına, deyəsən, XV əsrin sufi şairi Kamali Ümminin bir qəzəlində də işarə olunur. Klassik islam şeiri və musiqisi ilə tərbiyə olunmuş şair bir qəzəlində “oğuz ozanlarının bağıra-çığıra şeirlər oxuduqlarını” söyləyir (97, 135). Bu misradakı mənfi çalarlı “bağıra-çığıra” ifadəsi “oğuz ozanları”nın ifa tərzini səciyyələndirir və ehtimal ki, boğaz səsləri ilə oxumanı ifadə edir. XIX əsr şairi Ədirnəli Vasifin “çığrıq misalı ulayacağına hey ozan” misrası da bu baxımdan maraq doğurur (97, 136).
V.M.Jirmunski ozmağın “vəznini” hecaların nisbi sərbəstliyi ilə ritmli sintaktik paralelizm adlandırır və onun “qədim türk xalq epik şeirinin bünövrəsi” olduğunu söyləyir (197, 3-24). Müəllif ritmli sintaktik paralelizmi aşağıdakı şəkildə səciyyələndirir: “Sətirlərin məzmununa görə, bir-birinə uyğun gələn ritmli sintaktik paralelizm uyğun sətirlərin sonunda qrammatik (morfoloji) qafiyənin olmasını tələb edir. Ancaq həmin paralelizmin nəticəsində sonuncu qafiyədən başqa, oxşar sintaktik mövqelərdə daha az nizamlı giriş və orta söz təkrarlar əmələ gəlir”. Alliterasiyanı isə müəllif, şeirin təşkilində yardımçı vasitə sayır (197, 4). V.M.Jirmunskinin “ritmli sintaktik paralelizm” adı verdiyi poetik forma, deyildiyi kimi, şifahi ənənədə ozmaq/ozan/ozon adlanmışdır.
Dədə Qorqud Oğuznamələrində sintaktik paralelizmin – ozmağın xüsusiyyətləri ətraflı şəkildə öyrənilmişdir (61, 20-144; 125; 164). Ancaq qarşıda dayanan məsələ Oğuznamədə ozmağın yeridir. Yəni Oğuznamə tamamilə ozmaqdan ibarətdir, yoxsa Oğuznamə mətnində ozmaq xaricində qalan nəsr parçaları da var? Bu məsələnin araşdırılması Oğuznamənin poetik forması ilə yanaşı, onun ifası ilə bağlı məsələlərə də aydınlıq gətirərdi. Mövzuya toxunan araşdırıcılar haqlı olaraq, problemi birbaşa şifahi ifadan yazıya alınmış “Kitabi-Dədə Qorqud” mətni əsasında öyrənməyə çalışmışlar. Ancaq unutmaq olmaz ki, problem ozmaq və Dədə Qorqud oğuznamələri şəklində yox, ümumiyyətlə, ozmaq və Oğuznamə şəklində qoyulmalıdır. Bununla yanaşı, Dədə Qorqud oğuznamələrində müşahidə olunan qanunauyğunluqlar universallaşdırılaraq bütün epik (süjetli) oğuznamələrə aid oluna bilər.
Dostları ilə paylaş: |