2.4. Monqol ağalığı və Oğuznamə. Monqolların tarixi yürüşlərinə qədər türkmanlar monqol/moğol adlı bir xalq tanımırdı. Ancaq monqolların müzəffər yürüşləri Oğuz övladlarını fakt qarşısında qoydu və Oğuznamə monqollara münasibət bildirmək məcburiyyəti qarşısında qaldı. Oğuznamə dünyaya hakim olan bu xalqı, deyildiyi kimi, Oğuz övladının qohumu kimi təqdim edir. A.Ercilasun Oğuznamədə əks olunan monqollarla türklərin qohumluğu düşüncəsinin Mete xan dövründən başlandığını ehtimal edir (77, 14-15). Ancaq monqollarla türklərin qohumluğunu ifadə edən motiv sırf funksional mahiyyət daşıyır və əgər monqollar bir etnos olaraq siyasət meydanına çıxmasaydı, Oğuz övladı ilə monqolların qohumluğu Oğuznamənin yadına düşməyəcəkdi. Oğuznamə gerçəkliyi qəbul edərək siyasi güc sahibi olan bu xalqı Oğuz övladının soydaşı kimi təqdim edib, bir yandan Oğuz törəmələrinə təskinlik, başqa yandan monqollarla siyasi əlaqə yaratmaq istəyən ellərə rüsxət verir. Ancaq monqollarla bağlı motivin əsas mənası tamamilə başqadır. Bəllidir ki, Oğuznamə cahan hakimiyyəti haqqını yalnız Oğuz övladına verir. Bu baxımdan Oğuz törəmələri Oğuz atanın Türküstandan Karakuruma qədər qovub moval adı verdiyi kafir soydaşlarının siyasi ağalığı ilə barışa bilməzdi. Türküstandan Azərbaycana qədər yayılmış böyük türkman kütlələrinin monqol axınlarının qarşısında geriyə çəkilərək Misir Məmlük dövlətinə və Anadolu səlcuqlularına sığınmasının və monqollara qarşı mübarizə aparmasının əsas səbəbi də burada axtarılmalıdır.
Monqol siyasi dairələri türkmanların mübarizə əzminin haradan qaynaqlandığını yaxşı bilirdilər. Cığatay mədəniyyəti çevrəsində yazılmış əsərlərdə Oğuz soyunun, eləcə də Oğuznamənin monqollaşdırılması yalnız bu müstəvidə izah olunur.
Demək lazımdır ki, Cığatay mədəniyyəti çevrəsində yazılmış əsərlərdə Oğuz soyunun monqollaşdırılması təsvir etdiyimiz şəkildə Oğuznamənin monqolları Oğuzun əmisi övladları kimi təqdim etməsindən qaynaqlanır. Şifahi ənənədən gələn bu motivə əsaslanan müəlliflər monqollarla türkləri doğrudan-doğruya qohum sayır. Məsələn, Ata Məlik Cüveyninin Cığatay türkcəsinə tərcümə olunmuş “Tarixi-Cahanquşay” əsərinin Oğuz dastanının təsviri verilmiş hissəsində oxuyuruq: “Bilgil kim moğol ili bilə türk ulusununq aslıbunyadı bir turur basa” (112, 10). Oğuznamədən gələn bu düşüncədən yararlanan Cığatay müəllifləri Oğuz soyunu monqollaşdırmaq üçün bəhanə tapırlar.
Sözügedən bölgədə yazılmış əsərlərdə Oğuz soyunun monqollaşdırılması, birinci növbədə, Oğuzun soykötüyünün monqollaşdırılması şəklində özünü göstərir. Məsələn, “Şərəfnameyi-şahi” müəllifi Hafizi Tanış Buxari, Seyyid Xəvəndoğlu Əmir xanın “Rövzətü-s-Səfa” əsərinə müraciət edərək Oğuzun söykötüyünü Dubbakuy xan – Kiyuk xan – Alınca xan – Monqol xan – Kara xan şəklində təsvir edir (104, 48). Burada Kiyuk xan – Alınca xan – Monqol xan kimi Oğuznaməyə bəlli olmayan adlar Oğuz soyunun monqollaşdırılması ilə bağlı olaraq ortaya çıxıb. Eyni halla “Şəcəreyi-tərakimə”də də qarşılaşırıq. Əbülqazi əsərdə soykötüyünün Kara xandan öncəki həlqəsinə, “Şərəfnameyi-şahi”də olduğu kimi, Alınca xanın Tatar və Monqol adlı oğlanlarını salır, Kara xan, Kür xan, Kır xan, Ur xan Monqol xanın oğlanları kimi təqdim olunur və bu şəkildə Oğuz soyu monqollaşdırılır. Oğuz soyunun monqollaşdırılması Mirzə Uluqbəyin “Tarixi-abira ulusu” və Hafizi Tanış Buxarinin “Şərəfnameyi-şahi” əsərində “Erkeneqon”un Oğuz haqqında dastana calaq olunması ilə müşayiət olunur. Məlumdur ki, hər iki mətn, biri monqol, o biri türkman etnik mühitində olmaq etibarilə, paralel funksiya daşımışdır. Onların hansı şəkildə kontaminasiya olduğunu təsəvvür etmək üçün “Erkeneqon” adı ilə tanınan mübarək mətni təsvir etməyə məcburuq. Əbülqazi Bahadur xanın “Şəcəreyi-türk” əsərində monqolların soykimliyi haqqında mübarək mətn aşağıdakı şəkildə təsvir olunur:
Tatarların xanı Süünuç xan monqollardan intiqam almaq üçün ətraf ölkələrdən də qoşun toplayıb monqolların üzərinə hücum etdi. Monqollar öz arabalarını və mülklərini bir yerə topladılar və ətrafında səngər qazdılar. Süünuç xan 10 gün ərzində monqollara hücum etdi. Ancaq hər dəfə monqollar onların hücumlarını dəf etdilər. Bir gün Süünuç xanın rəhbərliyi ilə xanlar və bəylər yığışıb məsələhətləşdilər və dedilər: biz nə qədər monqollara hiylə işlətdiksə, uğur qazanmadıq. Növbəti gün səhər onlar fikirləşdikləri yeni bir hiyləyə əl atdılar: guya döyüşlərdən zəifləmiş qoşun özünün ağırlıqlarını və dəyərsiz mallarını buraxıb qaçmağa başlayır. Monqollar bunun onları döyüşə cəlb etmək məqsədi daşıdığını bilmədilər və onları təqib edib yaxaladılar. Monqolları görən tatarlar dərhal döyüş nizamı aldılar və onlarla döyüşüb qələbə çaldılar. Bu zaman tatarlar monqolları qılıncdan keçirib mallarına sahib oldular. Əsir düşənlərin çoxu öldürüldü, gəncləri isə qula çevirdilər.
Süünuç xan monqolları qıranda İl xanın çoxsaylı uşaqları döyüşlərdə öldürüldülər. İl xanın Kıyan adlı kiçik oğlu var idi. Həmin il o, Kıyanı evləndirmişdi. İl xanın kiçik qardaşının Kıyanla yaxın olan Nüquz adlı bir oğlu var idi. O da həmin il evlənmişdi. Onların hər ikisi bir obanın adamlarının əlinə düşmüşdü. On gündən sonra onlar öz arvadları ilə ata minib qaçdılar və öz yurdlarına gəldilər. Burada onlar özlərinə məxsus müxtəlif cinsdən olan heyvanların az bir hissəsini tapdılar. Məsələhətləşib bu qərara gəldilər ki, onlar heç kimlə münasibət saxlamasınlar. Əks təqdirdə dörd tərəfdə yaşayanlar onlara düşmən olacaqlar. Əgər yurdda qalsaq, ya yaşadığımız yerdə, ya da yolda münaqişədən qaçmaq mümkün olmayacaq. Yaxşısı budur ki, dağlarda heç kimə bəlli olmayan bir yer axtaraq. Beləliklə, onlar mal-heyvanlarını götürüb dağlara getdilər. Sıldırım dağlar arasında dağ qoyununun keçə biləcəyi bir yolla dağa qalxdılar və onun qaşında dayandılar. Ətrafa baxıb gördülər ki, bura onların gəldiyi yoldan başqa yol yoxdur. Bu yol elə yol idi ki, dəvə və ya at böyük çətinliklə oradan keçə bilərdi və bir ehtiyatsız hərəkət onların yıxılıb məhv olması ilə nəticələnərdi. Dağların arasında isə çaylar və bulaqlar axan, çoxlu meyvə ağacları və müxtəlif otlar olan ucsuz-bucaqsız ərazi var idi. Onlar Tanrıya şükür edib bu ərazidə məskunlaşdılar. Qışda qoyunların əti, yazda südü ilə dolanırdılar, dərilərindən isə özlərinə paltar düzəldirdilər. Bu yerə onlar Erkeneqon adı verdilər. Erkene dağ silsiləsi, kon isə iti deməkdir. Dağlarda qar var idi.
Hər ikisinin çoxlu uşaqları və böyük ailələri var idi. Kıyanın uşaqları Nüquzun uşaqlarından çox idi. Kıyanın nəsli Kıyatdı aldı. Nüquzun nəslinin iki adı var idi: onlardan bəziləri Nüquz, bəziləri Durlaqin adlandılar. Kıyan dağlardan aşağı can atan sel deməkdir. İl xanın uşaqları güclü, cəld adamlar idi. Ona görə də ona Kıyan adı vermişdilər. Kıyat Kıyan sözünün cəmidir. Bu iki adamın uşaqları uzun illər Erkeneqonda yaşadılar. Onlar çoxalıb artdılar. Hər bir ailə bir oymaq oldu. Onlar 400 ildən artıq Erkeneqonda yaşadılar. Kıyanın sürüləri o qədər çoxalmışdı ki, artıq sıxlıq yaranmışdı. Ona görə də bir yerə toplaşıb oturdular və öz aralarında məsələhətləşdilər. Burada onlar dedilər: atalarımızdan eşitmişik ki, Erkeneqondan kənarda əvvəllər bizə məxsus olan yaxşı otlaqlar və yaşayış yerləri var. Tatarlar və başqa qəbilələr bizim qəbilələri qırıb yurdlarımıza sahib olublar. Tanrıya şükür ki, biz indi o halda deyilik ki, düşməndən qorxub dağlarda gizlənək. Dağların arasından bir yol tapıb buradan çıxaq, kim bizimlə dost olarsa, biz də onunla yaxşı dolanarıq, düşmənlərimizlə isə mübarizə apararıq. Onların hamısı bu ağıllı sözləri qəbul edib, çıxış üçün yol axtarmağa başladılar, ancaq yol tapa bilmədilər. Bu zaman bir dəmirçi dedi: hansısa yerdə dəmir mədəni var. Əgər dəmiri əritsək, onda dağ dərəyə çevriləcək. Onlar gedib o yerə baxdılar və dəmirçinin ağıllı fikri ilə razılaşdılar. Çiyinlərində odun və kömür gətirdilər və dağın səthini – zirvəsini, yamaclarını, döşünü odun və kömür layı ilə örtdülər. Dəridən 70 körük düzəldib 70 yerdən körükləməyə başladılar. Onda Tanrının köməyi ilə od alovlandı, dağ əriyib axdı və bir yüklü dəvənin keçə biləcəyi qədər yol açıldı. Neçə günə və neçə gecəyə onlar dağdan çıxdılar. O vaxtdan monqollar bu günü bayram edirlər. Bu zaman dəmir parçasını oda qoyurlar və onu döyürlər. Əvvəl xan maqqacla dəmir parçasını götürüb zindana qoyur və onu çəkiclə döyür. Ardınca isə bəyləri onu təqib edir. Bu günü onlar darısqallıqdan çıxdıqları və baba yurduna qayıtdıqları gün kimi əziz sayırlar. Bu dövrdə Kıyan soyunun Kurlas nəslindən olan Burte-çino monqolların hakimi idi. O, hər tərəfə elçi göndərib Erkeneqondan çıxdığını elan etdi. Onlardan bəziləri gəlib dostluğunu bildirdi, bəziləri isə düşmənçilik etdilər. Tatarlar və monqollar ordu düzəldib döyüşdülər. Monqollar tatarlara qələbə çaldı və onların böyüklərini qılıncdan keçirdi, kiçiklərini isə qula çevirdi. Beləliklə, 450 ildən sonra monqollar qisas alıb baba yurduna sahib oldular (280, 28-31).
Bizə məlum olduğu dərəcədə bu mətn ilk dəfə Mirzə Uluqbəyin “Tarixi-abira-ulusu” əsərində Oğuznaməyə calaq olunur. Bu qaynaqda epik ənənəyə uyğun şəkildə Gün xan zamanında İrkıl Xocanın Oğuzun iyirmi dörd nəvəsi arasında hakimiyyət bölgüsü aparması təsvir olunur. Gün xandan sonra hakimiyyət Ay xana verilir (108, 101-102). Bu epizoddan sonra “Erkeneqon” dastanının ənənəvi qəhrəmanı İl xanla Oğuz xan arasında qohumluq əlaqəsi qurulur. İl xan Oğuz xanın altı göbəkdən nəvəsinə çevrilir. Tatarların səkkizinci xanı Sevinc o zamanlar Mavərannəhri idarə edən Tur ibn Firidunla ittifaq bağlayaraq İl xanı məğlub edir və bütün monqol xalqını qılıncdan keçirir. Bu döyüşdə ailələri ilə birgə Kıyan (İl xanın əsl oğlu) və Nokuzdan (İl xanın mənəvi oğlu) başqa heç kim sağ qalmır. Hadisələr, əsas etibarilə, epik ənənəyə uyğun şəkildə davam edir (108, 101-102). Hafiz Tanış Buxarinin “Şərəfnameyi-şahi” əsərində “Erkeneqon” dastanının qəhrəmanı İl xan Oğuz xana Dəniz xan vasitəsilə bağlanır. Sevinc xanın üstündən sükutla keçilir və savaş Firidunla İl xan arasında baş verir: “Oğuz xan dövlətinin dağılmasından sonra, min il ərzində monqol və türk tayfaları arasında düşmənçilik və çəkişmə baş verdi. Müharibələr və döyüşlər oldu. Hakimiyyət İl xan ibn Dingiz xan Oğuz xana keçəndə o zaman Mavərannəhrdə hökmdar olan Tur ibn Firidun ona qalib gəldi. O, o qədər monqol qırdı ki, çoxminli monqollardan ikisi sağ qaldı: Kıyan və Nuquz. Ardınca “Erkeneqon” dastanının qısa məzmunu və Kıyan Nuquz törəmələri (onlardan törəyən tayfalar) haqqında məlumat verilir (304, 64-65). Öncə, onu qeyd edək ki, hər iki qaynaqda təsvir olunan “Erkeneqon” dastanı “Şahnamə”nin müdaxiləsinə məruz qalmış şəkildədir. “Erkeneqon” dastanının ənənəvi qəhrəmanı Sevinc (tatar xanı) ya arxa plana keçirilmiş, ya da tamamilə, mətndən çıxarılmışdır. Onun yerinə “Şahnamə” qəhrəmanı Tur ibn Firidun gətirilmişdir. Bu hadisə teymurlular dövründə farslara qarşı türklük şüurunun oyanması ilə bağlı ola bilər. Bu halda mətndə monqolların Türküstana və Mavərannəhrə tarixi yürüşləri onların Firidun övladlarından qisas almaq niyyəti ilə əlaqələndirilir. “Tarixi-abira-ulusu”ndakı mətnə söykənən Ş.Ömər iki dastanın kontaminasiyasını xalqla əlaqələndirir və “Erkeneqon” dastanını “Oğuz” dastanının davamı sayır (108, 102). Qeyd edək ki, “Oğuz” dastanı ilə “Erkeneqon” dastanının qaynaqlarda qarşılaşdığımız kontaminasiyasının şifahi xalq ənənəsi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu kontaminasiya yalnız Cığatay mədəniyyəti çevrəsində yazılmış əsərlərdə özünü göstərir və bu hadisə məlum siyasi dairələrin türkman dünyası üzərində hakimiyyət iddiaları ilə bağlı idi. Bu baxımdan Əmir Teymurun Yıldırım Bəyazidə ünvanladığı məktubda “sən bir kayıqçı türkmənin nəslindənsən” deməsi xüsusi maraq doğurur. Z.V.Toqan Əmir Teymurun bu ifadəsini osmanlıların əcdadının qayçılıq etməsi ilə bağlı bir rəvayətlə əlaqələndirir (119, 321). Ancaq müəllif həmin rəvayətin osmanlıların siyasi yüksəlişinə qısqanclıqla yanaşan Teymur sarayında onları aşağı tutmaq niyyətilə yarana biləcəyini nəzərə almır. Məsələyə münasibət bildirən E.Ezgi burada kayı sözünün yanlış anlaşıldığını söyləyir (94, 33). Teymurlu sarayının kayı kimliyindən xəbərsiz olmasının mümkün olmadığını nəzərə alıb burada kayı sözünü kinayə ilə kayıkçı şəklinə salındığını düşünmək daha doğru olardı. Bütün ciddi-cəhdə baxmayaraq, nə monqollar, nə də ondan sonra gələn teymurlular türkmanları nə erkeneqonluların Oğuz soyundan üstün, nə də Oğuzun Monqol adlı əcdadının olmasına inandıra bilmədilər. Maraqlıdır ki, nə Osmanlı şəcərələrində, nə də Əbubəkr Tehraniyə məxsus Ağqoyunlu şəcərəsində Tatar və ya Monqol adına təsadüf olunmur. K.Erarslan Yazıçıoğlu Əlinin Oğuzu “monqollara bağlamadan türklərin atası Yafəsə” calamasını II Murad dövründə türklük şüurunun qüvvətli olması ilə əlaqələndirir (76, 31). Əslində, bu hadisəni monqol və ardınca teymurlulara qarşı Oğuz haqqında mübarək mətnin buyruğuna uyğun olaraq türkman dünyasının hegemonluq iddiaları ilə əlaqələndirmək daha doğru olardı. Yazıçıoğlu Əlinin “Tarixi-Ali-Səlcuq” əsərində oxuduğumuz aşağıdakı sətirlər məsələnin mahiyyətini ortaya qoyur: “Padşahımız Sultan Murad ibn Mehmet xan... Oğuzun qalan xanları uruğundan, bəlkə, Çingiz xanları uruğunun dəxi məcmuundan ulu əsl və ulu sükükdür. Ş‘ər ilə, örf ilə dəxi türk xanları və tatar xanları qapısına gəlib salam verməyə və xidmət etməyə layiqdir” (124, 29). Monqollara və bütün türk – tatar dünyasına qarşı irəli sürülən bu siyasi iddia Oğuz haqqında mübarək mətnə əsaslanırdı.
Oğuznamələrin bir etnosiyasi birlik olaraq Oğuz əcdadlar haqqında epik/poetik mətnlər olduğunu nəzərə almaq şərtilə L.Y.Lotmanın aşağıdakı fikri haqqında danışdığımız şifahi bədii yaradıcılıq hadisəsinin mahiyyətini ifadə edir: “Başlanğıcı olan mövcuddur. Buna görə siyasi varlar və yoxlar kimi başlanğıcı olan dövlət (banilər haqqında əfsanələr) olmayanlara qarşı dayanır. Öz əcdadının adını çəkə bilən siyasi baxımdan mövcuddur” (236, 428). Rəşidəddinin türkmanlar “onlara dildən-dilə gəlib çatmış bir neçə dastanı uşaqlarına öyrədirlər” qeydinin əsl anlamı da bu nöqtədə üzə çıxır (302, 153). Etnik kimliyin və buradan da siyasi varlığın qorunması bu “bir neçə dastanın” “nəsildən nəsilə” ötürülməsindən asılı idi.
2.5. Mübarək Oğuz Tarixi və onun dövrləri. Qədim və müasir olmasından asılı olmayaraq tarix şüuru bütün xalqlara məxsus universal hadisədir. Ancaq mənsub olduğu mədəniyyət tipindən asılı olaraq bu şüur müxtəlif xalqlarda müxtəlif şəkildə gerçəkləşir. Türkman kimliyi haqqında mətn, qədim və orta əsrin bir çox xalqlarında olduğu kimi, sadə bir əfsanə səviyyəsində qalmadı. Ümumdünya tarixində böyük hadisələrə imza atan bu xalq içərisində soy kimliyi və əcdadlar haqqında mətn sadə bir əfsanədən epik tarixə çevrildi. Bu tarix xronoloji ardıcıllığa malik olan “bir neçə dastan” şəklində ifadə olunur. “Cami ət-təvarix” və “Şəcəreyi-tərakimə”də təsviri verilən oğuz tarixi, oğuzların tarixi haqqında dastanlar əsasında yazılmışdı. Onlar günümüzə gəlib çatmadığı üçün oğuz tarixinin epik yozumunu Rəşidəddin və Əbülqazi mətni əsasında öyrənməyə məcburuq. Ancaq məsələyə toxunmazdan öncə, bu yöndə olan bəzi fikirlərə münasibət bildirmək istərdik.
Məlum olduğu kimi, Rəşidəddin Oğuznaməsi adlanan mətnin ilk araşdırıcılarından biri Z.V.Toqandır. Sözügedən mətn haqqında elmi təsəvvürün yaranmasında müəllifin rolu böyükdür. Bununla yanaşı, “Cami ət-təvarix”dəki oğuz tarixi haqqında mətn barədə yanlış və bir çox hallarda ziddiyyətli fikirlər də Z.V.Toqanın adı ilə bağlıdır. Məsələn, müəllif Rəşidəddinin məlumat verdiyi “bir neçə dastan” məsələsini bir tərəfə qoyub mətnin bir qisminin Xorasan və Sırdərya, digər qisminin isə Göyçəgöl – Van gölü bölgəsində yaşayan bayandır və salırlar ağzından qeydə alınmış rəvayətlər əsasında yazıldığını söyləyərək Rəşidəddin və Əbülqazinin mətn üzərindəki haqqını “önlərinə gətirilən rəvayətləri bir araya gətirmələri” şəklində dəyərləndirir (120, 125). Başqa sözlə, müəllifə görə, müxtəlif bölgə və ağızlardan yazılmış rəvayətlərin düzülüşü əsəri yazan müəlliflərə aiddir. Qeyd edək ki, əgər rəvayətlərin, eləcə də siyasi şəxsiyyət və sülalələrin ardıcıl düzülüşünün müəlliflərə aid olduğunu qəbul etsək, onda oğuz tarixinin Oğuznamə yozumundan danışmağa yer qalmır. Ancaq, irəlidə görəcəyimiz kimi, sözügedən əsərlərdə yer tutan oğuz tarixi haqqında mətn bizə, tamamilə, başqa şey deyir. Bundan başqa, nə Rəşidəddin, nə də Əbülqazi rəvayətləri toplamaq üçün göndərilən ekspedisiya barədə bir kəlmə də danışmırlar. Rəşidəddin “dildən-dilə gəlib çatmış bir neçə dastan” və onları söyləyən “türk tarixçiləri və hazırcavab söyləyicilər” (müvərrixani-ətrak və raviyatni-çalak) barədə məlumat verir (311, 6). Sonuncuların Oğuznamə söyləyən ozanlar olması istisna olunmur. Beləliklə, Rəşidəddinin verdiyi məlumata əsaslanıb mətnin ozanların yaratdığı “bir neçə dastan” əsasında yazıldığını düşünmək olar.
Haqqında danışdığımız müəllif Oğuz tarixinə emprik tarix müstəvisindən yanaşaraq “tarixi təməlləri güclü olmasına rəğmən” dastanların tarixi baxımdan doğru düzülməməsindən narazılıq edir (120, 132). Bu vəzifəni boynuna götürən müəllif mətnin epikliyinə əhəmiyyət vermədən orada adı çəkilən hakimlərin ümumtürk tarixi kontekstində prototiplərini “taparaq” bu müstəvidən oğuz, karluk, qaraxanlı, müxtəlif oğuz yabquları kimi dövrlər müəyyənləşdirir (120, 132-138). Z.V.Toqanın ardınca R.Şükürova da məsələyə oxşar şəkildə yanaşır (310, 72-79; 311, 14-21). Bu münasibətin nə dərəcədə doğru olduğunu Z.V.Toqanın “Oğuz xan və onun övladı tam mənası ilə hakimdirlər” deyə səciyyələndirdiyi epoxanın sərhədlərini müəyyənləşdirərkən ortaya çıxır. Müəllif bu dövrü oğuz yabquları içərisində adı çəkilən İnalsır Yavkuy xanla məhdudlaşdırır (120, 132). Halbuki mətndə İnalsır Yavkuy xan atadan oğula prinsipi ilə sıralanan Oğuz yabqularından biri kimi səciyyələnir. Araşdırıcının bu şəkildə düşünməsi adı çəkilən oğuz yabqusunun hakimiyyət illərinin Abbasilər dövrünə düşməsi haqqında Əbülqazinin qeydinə əsaslanır (221, 56). Abbasilərin VIII əsrdə hakimiyyətə gəldiyini əsas götürən müəllif həmin əsrdə karlukların uyğurlarla birgə göytürklərə qələbə çalaraq hakimiyyətə gəldiyini yada salır və İnalsır Yavkuy xanla başlayıb Şahməliyə qədər davam edən böyük bir dövrü karluk yabqularına verir (120, 133-134). Qeyd edək ki, “Şəcəreyi-tərakimə”də qarşılaşdığımız İnalsır Yavkuy xanın vəziri Dədə Qorqudun Abbasi xəlifələri dövründə yaşaması haqqında məlumatı Əbülqazinin haradan götürməsi haqqında bir söz söyləmək mümkün deyil. Şifahi ənənədə bu hadisə Oğuz elinin islamiyyətə girişi ilə bağlı olaraq xatırlanır və istər Rəşidəddində, istərsə də bayandırlaşmış Dədə Qorqud oğuznamələrində “Rəsuli əleyhissəlam zəmanına” aid edilir. Qeyd edək ki, mətnin poetik qanunauyğunluğunu bir kənara qoyaraq oradakı hər hansı bir ünsürə söykənib hökm vermək yanlışlığa aparır. V.N.Putilov folklorşünaslığın tarixində müşahidə olunan tarixi ünsürlərin poetik sistemdən təcrid olunaraq öyrənilməsinin acı nəticələrinə işarə edərək yazır: “Tarixizm bədii sistemdən qoparıla bilməz. O, onun üzvi keyfiyyətlərindən biridir. Əgər biz məlum janrın tarixə münasibətini anlamaq istəyiriksə, gerçəkliyi yox, hansısa tarixi və etnoqrafik substratı yox, adları və salnamə əks-sədalarını yox, xalq yaradıcılığı hadisəsi kimi, müəyyən estetik qanunauyğunluqlara və özünəməxsus bədii aləmə malik olan bütöv eposu öyrənməliyik” (273, 240). Ona görə də, öncə, şifahi epik yaradıcılığın məhsulu kimi, sözügedən qaynaqlarda verilən Oğuz və Oğuz eli haqqında təhkiyənin qanunauyğunluqları üzə çıxarılmalıdır. Oğuz tarixinin Oğuznamə yozumu bu müstəvidə aydınlaşır.
Qarşıya qoyulan məsələ daha təbii və təfərrüatlı, eləcə də müəllif müdaxiləsinə daha az məruz qalmış Rəşidəddin mətni əsasında araşdırılır. Burada Əbülqazinin “doğru və düzgün tarix yazmaq” cəhdi, yəni tarixçi mühakiməsi ilə mətni “səliqəyə salmaq” istəyi nəzərə alınmışdır. Bununla yanaşı, ardıcıl olaraq Əbülqazi mətni ilə müqayisələr aparılmışdır.
Öncə, Oğuz elinin tarixindən bəhs edən oğuznamələrin hansı şəkildə bir-birinə bağlanması və ya bir oğuznamədən başqasına keçidin hansı şəkildə baş verməsi üzərində dayanmaq istərdik. Bunun üçün oğuz hakimlərinin hansı prinsiplə siyasi hakimiyyətin başına gəlmələri və ya hakimiyyət vərəsəliyi prinsipi aydınlaşdırılmalıdır. Mətnə diqqət yetirək.
Oğuzun vəsiyyətinə görə ondan sonra hakimiyyətə böyük oğlu Gün xan gəlir. Gün xandan sonra taxta oğlu Dib Yavkuy xan oturur. Dib Yavkuy xandan Uladmur Yavkuy xana qədər davam edən doqquz sülalə üzvü (naib sifətində Tuman xanı əvəz edən Kol Erki xanı çıxmaq şərti ilə) hakimiyyətə “atadan oğula” prinsipi ilə gəlir. Uladmur Yavkuy xanı qardaşı Qara Alp əvəz edir. Oğuznamə qardaşın hakimiyyətə gəlməsini sonuncu hökmdarın oğlunun olmaması şəklində motivləşdirir. Qara Alpdan sonra oğlu Buğra xan, Buğra xandan sonra oğlu Qoru təkin gəlir. Qoru təkindən sonra “onun qohumlarından biri Oyunak padşah olur”. Mətndə Oyunakın hakimiyyətə gəlməsi səbəbi izah olunmur. Oyunakı oğlu Qara Arslan xan əvəz edir. Qara Arslan xandan sonra hakimiyyətə əmisi oğlu Osman gəlir. Mətndə bu hadisə Qara Arslan xanın oğlunun kiçik yaşlı olması ilə izah olunur. Osmandan sonra hakimiyyətə Əsli xan gəlir. Əsli xanla Osmanın qohumluğu haqqında heç nə deyilmir. Əbülqazi Əsli xanı Osmanın kiçik qardaşı kimi təqdim edir (221, 65). Təsvir olunan mənzərə açıq şəkildə göstərir ki, Oğuznamə siyasi hakimiyyət vərəsəliyinin “atadan oğula” prinsipini irəli sürür. Məlumdur ki, vərəsəliyin “atadan oğula” prinsipi patriarxal ailə ilə bağlıdır (224). Türklərin də eradan çox-çox əvvəlki dövrlərdə patriarxal ailəyə keçmələrini və XX əsrin əvvəllərinə qədər bu ailə tipini saxlamaları bəllidir (127, 287-305; 156, 52-61; 212; 213 və s.). Bu baxımdan Oğuznamənin uyğun vərəsəlik prinsipinin tərəfində olması təsadüfi deyil.
Yuxarıdakı təsvirdən göründüyü kimi, siyasi hakimiyyətin yan xətlə (qardaşa, əmioğluya, yaxın qohuma) verilməsi halları da müşahidə olunur. Yabqu soyundan Qara xan soyuna, Qara xan soyundan Oyunak soyuna, Oyunak soyundan Osman soyuna keçid bu şəkildə baş verir. Rəşidəddinə görə, Əsli xandan sonra hakimiyyətə onun oğlu Şaban, Şabandan sonra oğlu Buran, Burandan sonra oğlu Əli gəlir.
Siyasi hakimiyyətin yan xətlə verilməsi “qardaş ailəsi” adı alan ailə tipinin ifadəsidir. “Qardaş ailəsi” matriarxal ailədən patriarxal ailəyə keçid dövrünün ailə tipi sayılır (160, 170-175; 199, 286-287). Məlum olduğu kimi, türklər də ailə tipinin bu şəklini yaşamış xalqlardandır (155, 100). Qədim türklər patriarxal ailə tipinə malik olsalar da, vərəsəlik prinsipi müəyyən hallarda “qardaş ailəsi”nin vərəsəlik prinsipinə uyğun şəkildə gedirdi. Yəni siyasi hakimiyyət qardaşdan qardaşa keçirdi (175, 11-25). Qədim və orta əsrlər türk tarixində əmilərlə qardaşoğullarının siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizəsi “qardaş ailəsi”nə məxsus vərəsəlik sistemi ilə patriarxal ailəyə məxsus vərəsəlik sisteminin qarşıdurmasından törəyirdi. Siyasi hakimiyyətin ailənin ən böyük üzvünə verilməsi haqqında Sultan Mahmud və Nadir Şahın verdiyi fərman bu qarşıdurmanı aradan qaldırmağa xidmət edirdi (137, 532; 300, 113). Ən nəhayət, övladdan sonra qardaşın varis olması və övlad olmadığı təqdirdə qardaşın hakimiyyətə gəlməsi orta əsrlər üçün normal hal idi. Oğuznamə də bu tarixi gerçəkliyi əks etdirir. Bununla yanaşı, Oğuznamədə siyasi hakimiyyətin yan xətlə verilməsi işarəvi mahiyyət daşıyaraq oğuz tarixinin dövrlərini ifadə edir və hər dövr bir oğuznamə ilə müşayiət olunur.
Beləliklə, təsvir etdiyimiz mənzərəyə əsaslanaraq, mətndə oğuz tarixinin dövrlərini ifadə edən soylar və onlar haqqında oğuznamələri sıralamaq olar:
-
Kayı soyu və Yabquxanlar haqqında oğuznamə.
-
Qaraxan soyu və Buğra xan haqqında oğuznamə.
-
Oyunak soyu və Qara Arslan xan haqqında oğuznamə.
-
Buran soyu və Oğuz elinin süqutu haqqında oğuznamə.
-
Sərəngin hakimiyyətə gəlişi haqqında oğuznamə.
Oğuz tarixinin qədim vərəsəlik düşüncəsinə uyğun şəkildə dövrləndirilməsi ancaq və ancaq xalq təfəkkürünün məhsulu ola bilər. Bu düşüncə tipindən uzaq olan müsəlman alimi xalq vərəsəlik düşüncəsinə uyğun şəkildə oğuz tarixini dövrləşdirə bilməzdi. Ona görə də Rəşidəddin mətnində “rəvayətlərin sıralanması” birbaşa şifahi ənənədən gəlir. Onu da deyək ki, oğuznamələrin soykötüyü şəklində bir-birinə bağlanması türk epik təfəkkürünə yad deyil. Burada heç olmasa ata Manas, oğul Semetey və nəvə Seytek haqqında qırğız dastanlarını və ya ata Muradxan, oğul Sultanxan, nəvə Rustamxan haqqında özbək dastanlarını yada salmaq lazımdır. Bir bahadırlıq nağılının və ya bir qəhrəmanlıq dastanının içərisində iki-üç nəslin epik fəaliyyəti eyni hadisənin ifadə şəkillərindən biridir. Burada, sadəcə olaraq, nəsillər vəsiləsi müstəvisində “dövrilik” ideyası verilir.
Oğuznamənin tarix düşüncəsi soylar və onlar haqqında oğuznamələrin təhlilindən sonra üzə çıxacaq. Ona görə də mətndə adı keçən soylar və onlar haqqında oğuznamələr ardıcıl şəkildə təhlil olunmalıdır.
Oğuznamələrin təhlilinə keçməzdən öncə, onu deməyi lazım bilirik ki, oğuznamələrin adları şifahi ənənədən gəlmir. Onların yuxarıdakı şəkildə adlandırılması araşdırıcı şüurunun məhsuludur və adı çəkilən əsərlərdə təsviri verilən oğuznamələrin məzmununa əsaslanır.
2.5.1. Kayı soyu və Yabquxanlar haqqında oğuznamə adı verdiyimiz hissədə Gün xandan sonra 9 oğuz hakiminin adı çəkilir. Bu hakimlərdən ikisinin adında kayı adının varlığı onların kayı boyundan olduğunu göstərir. Əbülqazidə də həmin hakimlərin kayı boyunun mənsubları kimi təqdim olunmasını, eləcə də siyasi hakimiyyətin atadan oğula prinsipi ilə verilməsini nəzərə alıb oğuz tarixinin bu dövrünün Kayı soyunun hakimiyyət illərindən bəhs edən oğuznamə əsasında təsvir olunduğunu söyləmək olar. Qeyd edək ki, Kayı soyunun siyasi hakimiyyəti təkcə sözügedən dövrlə məhdudlaşmır, əksinə, yaranışdan sona qədər bütün oğuz tarixi boyu siyasi hakimiyyətin başında Kayı soyunun mənsubları dayanır. Sadəcə olaraq, bir dövrün sonu, başqa dövrün başlanğıcı, deyildiyi kimi, siyasi hakimiyyətə övladın deyil, qardaşın, əmioğlunun və ya yaxın qohumun gəlişi şəklində ifadə olunur. Yəni siyasi hakimiyyət vərəsəliyi Kayı soyunun daxilində paylanır. Oğuznaməyə görə, Oğuz elində siyasi hakimiyyət haqqı yalnız Kayı övladına məxsusdur və bu soydan olanların hakimiyyəti ilahi təqdir sayılır. Bununla yanaşı, bütün oğuz tarixinə münasibətdə haqqında danışdığımız dövr Mübarək Nizamın yaşadığı “qızıl dövr” kimi səciyyələnir. Tarixi baxımdan bu oğuznamədə Oğuz Yabqu dövlətinin tarixi əks olunur. Elə ona görə də bu dövrə aid oğuz hakimlərindən yeddisi yabqu titulu daşıyır. Rəşidəddin mətnində yavkuy, Əbülqazidə isə bakuy variantı ilə əks olunan ad-titul yabqu titulunun Oğuznamə variantıdır. Ancaq tarixi gerçəkliyin əksinə olaraq, Oğuznamədə yavkuy ad-titulu xan titulu ilə yanaşı işlənir.
Oğuznamədə doqquz oğuz yabqusunun adı çəkilir və onlardan bəzilərinin zamanında baş verən hadisələr təsvir olunur. Oğuznamə Gün xanın taxta çıxması ilə başlanır. Onun zamanında Oğuz övladlarının Bozok-Üçok sistemində yeri, yəni Oğuz elinin törəsi müəyyənləşdirilir. Gün xandan sonra hakimiyyətə oğlu Dib Yavkuy xan gəlir. Mətndə Dib Yavkuy xanın dövlət işlərini qaydaya salınmasından və yeməklər üzərində qələbəsindən söz açılır.
Yabquxanlar haqqında oğuznamə Gurs Yavkuy, Koru Yasak Yavkuy, İnalsır Yavkuy xan, Ala Atlı Keş Dərnəklü Kayı İnal xan kimi yabqular, onların vəzirləri, naibləri, bəyləri haqqında məlumatla davam edir. Kayı İnal xanın ölümündən sonra onun oğlu Tuman xan haqqında oğuznamə başlayır və Kayı soyundan çıxan yabqular haqqında məlumat epik qəhrəmanın soykötüyünə çevrilir. Başqa sözlə, soykötüyü oğuznaməyə giriş kimi mənalanır:
Kayı İnal xan öləndə onun oğlu təzəcə doğulduğu üçün hakimiyyət naib sifətində Bayandur Dönkərin oğlu Erkiyə verilir. Epik ənənəyə uyğun şəkildə Dədə Qorqud uşağa ad verir. Yabqunun oğlu Tuman böyüyəndən sonra hakimiyyətə gəlmək istəyir. O, “sağ əldən və sol əldən 300 bəyi və ordusunu toplayıb” fikrini onlara bildirir. Kol Erki xan təlaş içində ulu toy edib “hakimiyyətin dayağı” Qorqutu köməyə çağırır. “Köpəyin payı” motivi bu epizoddan sonra gəlir. Rəmzi mahiyyət daşıyan motiv hakimiyyətin Kol Erki xanda saxlanması gərəkliyini ifadə edir. Qorqutun məsələhəti ilə Kol Erkinin qızı ilə Tuman xan evlənir. Hakimiyyət isə Kol Erki xanda qalır. Tuman xan həmin qızla evlənmək iddiasında olan Ayne xanın oğlu Uce xanın üzərinə qoşun çəkib onu cəzalandırır. Elə bu zaman onun bir oğlu olur. Uşaq böyüyəndən sonra babasından tələb edir ki, hakimiyyəti atasına versin. Tuman xan taxta oturur və yüz gündən sonra hakimiyyəti oğlu Kayı Yavkuy xana verir. Kayı Yavkuy xandan sonra hakimiyyətə onun oğlu Uladmur Yavkuy xan gəlir (120, 46-62; 303, 63-78).
Uladmur Yavkuy xan haqqında epik təhkiyə Yabquxanlar haqqında oğuznamənin sonuncu həlqəsidir. Mətndə Uladmur Yavkuy xanın taxtda oturması haqqında məlumatdan sonra onun Qara Alp adlı daha nüfuzlu bir kiçik qardaşının olması xatırlanır. Ardınca uyğur hakimi Arıqlı Arslan xanın Oğuz elinə qarşı qiyamından bəhs olunur. Uladmur Yavkuy xan Arıqlı Arslan xanın qiyamını yatırır, onu və yaxın bəylərini öldürür. Oğuz elinə itaət etmək şərtilə hakimiyyəti Arıqlı Arslan xanın oğlu Alp Tavqac xana verir (120, 62-63; 303, 78-79). Uladmur Yavkuy xan 70 il hakimiyyət başında olur. Dünyasını dəyişərkən oğlu olmadığı üçün hakimiyyətə qardaşı Qara Alp gəlir və Qara xan adı ilə taxta oturur. Ardınca hakimiyyətə onun oğlu Buğra xan gəlir və Buğra xan haqqında oğuznamənin təsviri verilir.
Oğuznamədə yabquxanlardan xanlara, başqa sözlə, Oğuz yabqularından Qaraxanlı xanlarına keçid yuxarıda təsvir olunan şəkildə baş verir. Z.V.Toqan bu məsələyə diqqət yetirərək yazır: “Dastanda yabğu sülaləsinin sona çatıb buğraxanların başladığı açıqca ifadə edilmişdir... tarixi baxımdan bu zamanlar qaraxanlıların quruluşu illərinə IX əsrə təsadüf edir”. Rəşidəddinin “böyük qaraxanlılardan” xəbəri olmadığını əsas gətirən müəllif onların böyük qaraxanlılar deyil, “şimaldakı buğraxanlar” olmasını söyləyir (120, 135). Qeyd edək ki, burada məsələ Rəşidəddinin deyil, Oğuznamənin bilib-bilməməsi şəklində qoyulmalıdır. Bununla yanaşı, müəllif “şimaldakı buğraxanlar deyərkən, ehtimal ki, ilk qaraxanlıları nəzərdə tutur. Bu halda Oğuznamənin siyasi hakimiyyəti yabqu soyundan buğra xan titulu daşıyan müsəlman qaraxanlılara verməsini düşünmək olar.
Beləliklə, oğuzların siyasi müstəqilliyini itirərək Qaraxanlı dövlətinin siyasi hakimiyyəti altına girməsi hakimiyyətə qardaşın gəlməsi şəklində ifadə olunur. Bununla da Oğuznamə qaraxanlılara özünəməxsus şəkildə ögey münasibət bildirir. Əbülqazi variantında Qara xana ögey münasibət bir az da tündləşdirilir. Burada Qara xan Mur Yavı xanın kənizdən doğulan uşağı kimi verilir (221, 61). Deyildiyi kimi, türkman törəsinə görə, kənizdən doğulan uşaqlar siyasi hakimiyyətin başında otura bilməzdilər. Onlar iq və qul kateqoriyasına ayrılan övladlar içərisində sonuncu yerdə dayanırdılar. Bununla yanaşı, Oğuznamə qaraxanlıları yabqu soyu ilə bağlamaqla onları oğuzlaşdırır və oğuz tarixində yeni epoxanın başlandığını xəbər verir.
2.5.2. Qara xan soyu və Buğra xan haqqında oğuznamə. Bu oğuznamənin süjeti dünya xalqlarının folkloru üçün səciyyəvi olan ögey ana və oğul konflikti üzərində qurulub:
Buğra xanın üç oğlu olur: İl təkin, Qoru təkin, Bek təkin. Arvadı Bayır xatunun (Əbülqazidə Baber) ölməsi xanı sarsıdır. O, qocalıb əldən düşdüyü üçün dövlət işlərini görməyə gücü çatmır. Bəylər işə qarışır. Buğra xan hakimiyyəti oğlu Qoru təkinə verməli olur.
Qoru təkin atasını Güncəbək adlı bəylərbəyinin qızı (Əbülqazidə avşar elindən olan Egrencenin qızı Görgeli Yaxşı) ilə evləndirir. Ögey ana oğulluğu ilə “başbir etmək” fikrinə düşür. Qoru təkin imtina edir. Sirrin açılacağından qorxan qadın yubanmadan oğulluğuna böhtan atır. Bəylər Qoru təkini yaxalayırlar. O, hadisənin necə baş verdiyini bəylərə danışır. Bəylər onun ağzından eşitdiklərini Buğra xana söyləyirlər. Buğra xan oğlunun günahının aşkarlanması üçün gözlərinin çıxardılıb əjdahanın məkanına göndərilməsini istəyir. Qoru təkini əjdahanın məkanına göndərirlər. Əjdaha nəinki günahsız oğlana toxunmur, hətta onu sağaldır. Həqiqət üzə çıxır. Qadının əl-ayağını atların quyruğuna bağlayıb parçalayırlar (120, 63-68; 303, 80-85). Buğra xan haqqında oğuznamə bu şəkildə tamamlanır.
2.5.3. Oyunak soyu və Qara Arslan xan haqqında oğuznamə. Qoru xandan sonra siyasi hakimiyyət vərəsəliyinin “atadan oğula” prinsipi yenidən pozulur; taxtda “onun qohumlarından biri olan Oyunak” oturur. Oğuznamə yeni sülalənin əcdadına oyun sözündən olan Oyunak adı verməklə hakimiyyətin qeyri-legitimliyinə işarə edir. Ayrıca araşdırma tələb edən bu məsələnin Qaraxanlı dövlətində baş verən siyasi hadisələrlə bağlı olduğunu düşünmək olar.
Oyunakdan sonra hakimiyyətə oğlu Qara Arslan xan gəlir. Ardınca Qara Arslan xan haqqında oğuznamənin təsviri verilir.
Qara Arslan xan haqqında oğuznamə süjet baxımdan Dədə Qorqud oğuznamələrindəki “Dirsə xan boyu”na bənzəyir. Rəşidəddinin təsvir etdiyi oğuznamənin süjeti aşağıdakı şəkildədir:
Qara Arslan xanın qırx hacibi və Suvar adlı bir qulamı var. Haciblər və inaqlar xanla Suvarın dostluğunu qısqanır. Bu üzdən xanı inandırırlar ki, Suvar xəyanət fikrindədir. Xan onların dediyinə inanır. O, Suvarı iş dalınca göndərib haciblərə deyir ki, geriyə dönərkən Suvarı öldürsünlər. Baş verən hadisədən kədərlənən xan hərəmxanaya gəlir. Xanın xatunları onu inandırırlar ki, haciblərin dedikləri qısqanclıqdan irəli gələ bilər və məsələhət görürlər ki, səbirli olsun.
Xan hacibləri ova, səfərdən qayıdan Suvarı isə vergi toplamağa göndərir. Özü isə tabuta girir. “Xanın ölməsindən” xəbər tutan haciblər onun var-dövlətini talayırlar, Suvar isə onun qəbri üstə göz yaşı tökür. Həqiqət aşkarlanır. Xan tabutdan çıxır. Haciblər cəzalarına çatır. Suvar isə mükafatlandırılaraq subaşı vəzifəsinə qoyulur (120, 68-71; 303, 85-89).
2.5.4. Baranlı soyu və Oğuz elinin süqutu haqqında oğuznamə. Qara Arslan xandan sonra siyasi vərəsəlik prinsipi yenidən pozulur. Hakimiyyətə onun əmisi oğlu Osman gəlir. Osmandan sonra hakimiyyətə gələn Əsli xanın Osmanla qohumluq dərəcəsi haqqında heç bir qeyd yoxdur. Ancaq Əsli xandan sonra hakimiyyət “atadan oğula” xətti ilə davam edir. Əbülqazidə başqa bir mənzərə ilə qarşılaşırıq. Burada Osman Arslan xanın əmisi oğlu kimi təqdim olunur. Osmanı qardaşı Əsli xan əvəz edir. Əsli xandan sonra hakimiyyətə oğlu Şaban, Şabandan sonra oğlu Buran gəlir. Əbülqazi Rəşidəddindən fərqli olaraq, Əli xanı sülalə üzvü saymır (221, 65-66). Mətndəki ziddiyyətli məqamlar oğuz tarixinin son dövrünün kiminlə başladığını söyləməyə imkan vermir. Ancaq Oğuz elinin süqutu və ya Mübarək Tarixin sonu haqqında oğuznamədə oğuz hakimi kimi təqdim olunan Əlixanın oğlu Kılıç Arslan Şahməliyin haqqında tarixi məlumatlar Oğuz elinin sonuncu hakimlərinin hansı soydan olmasını üzə çıxartmağa şərait yaradır. İş ondadır ki, Əlixan və oğlu Şahməlik tarixi şəxsiyyətlərdir və onlar “Tarixi-Beyxaki”də barani nisbəsi ilə yad olunur (115, 57-58; 129, 137-138). Deyildiyi kimi, Z.V.Toqan baraniləri kəngərli qəbilələrindən sayır (120, 109). Rəşidəddində və Əbülqazidə Əli xanın babalarının sırasında adı çəkilən Buranın baran etnoniminin personifikasiyası saysaq, Oğuznamənin tarixi həqiqəti doğru əks etdirdiyini görərik. “Şəcəreyi-tərakimə”də baranilərin Oğuz elində hakimiyyətə gəlişi barədə maraqlı bir qeyd var. Əbülqazi barani boyunun mənsubları olan Əli xan və oğlu Şahməliyin hakimiyyətə gəlişini Oğuz elinin dağılması ilə əlaqələndirir. Müəllifə görə, Oğuz eli monqol təzyiqi nəticəsində dağılır. Oğuzların böyük bir hissəsi Ürgəncə gedir. Yerdə qalanlar isə “Əli adlı birisini” xan seçirlər (221, 48). Burada monqol təzyiqi məsələsi açıq-aydın anaxronizmdir. Sözügedən hadisə X əsrin sonlarında Oğuz elinin parçalanmasına işarə edir. Bununla yanaşı, oğuznamə barani boyunun Oğuz elində baş verən siyasi sarsıntıların nəticəsində hakimiyyətə gəldiyini yaddaşında möhkəm saxlayıb. Bu üzdən oğuznamə onları “yabquxanlar” yox, “xanlar” sırasına daxil etməklə ögey münasibət bildirir. Ardınca barani boyundan gələn oğuz yabqularının günahı üzündən Oğuz elinin dağılması haqqında oğuznamənin təsviri verilir. Tarixi baxımdan bu oğuznamə Səlcuqlu türkmanlarla oğuz yabquları arasında hərbi-siyasi münaqişəni əks etdirir. Uzun müddət davam edən bu mübarizənin başında bir tərəfdən Şahməlik, başqa tərəfdən Toğrul və Çağrı bəy qardaşları dayanırdı. 1043-cü ildə baş verən həlledici döyüşdə türkmanlar oğuz yabqusunu məğlubiyyətə uğratdılar. Şahməliyin canını qurtarmaq cəhdi bir nəticə vermədi. Səlcuqlu Ertaş onu yaxalayıb Çağrı bəyin hüzuruna gətirdi və onun ölümünə fərman verildi (115, 94).
Tarixi gerçəkliyin əksinə olaraq, Oğuznamə bu hadisəni iki müxtəlif etnosun – türkmanlarla oğuzların hərbi-siyasi qarşıdurması kimi deyil, Oğuz elində ədalətsiz hakimə qarşı qiyam kimi təqdim edir. Rəşidəddinin təsvir etdiyi oğuznamənin əsas cizgilərinə nəzər salaq:
Oğuz hakimi Buran oğlu Əli xan Amudəryanın o tərəfindəki tayfaların idarəsini Kılıç Arslan adı alan kiçik yaşlı oğlu Şahməliyə verir və Bükdüz Kardıcını onun atabəyi vəzifəsinə təyin edir. Yetkinlik yaşına çatan Şahməlik pozğun həyat tərzi keçirir. İş o yerə çatır ki, o, bəylərin qızlarının yatdığı alaçıqlara girib onların namusuna toxunur. Oğuz bəyləri üsyan qaldırıb Şahməliyi və onun atabəyini qovurlar. Əli xan və Kardıcının üsyanı yatırmaq üçün düşündüyü hiylələr baş tutmur. Kanık boyundan olan Toğrul üsyanın rəhbərinə çevrilir. Üsyan uğurla nəticələnərək Şahməliyin öldürülməsi ilə başa çatır. İki il sonra Əli xan qüssədən ölür.
Oğuznamə oğuz tarixini başlanğıcı və sonu olan bir hadisə kimi təqdim edərək onu Mübarək Tarix kimi nəzmə çəkib dastanlaşdırır. Şifahi ənənənin Oğuznamə adı verdiyi bu tarix Oğuz haqqında dastanla başlanıb Oğuz elinin süqutu haqqında oğuznamə ilə tamamlanır. Ancaq nə Rəşidəddin, nə də Əbülqazi Mübarək Tarixin təsvir olunan oğuznamə ilə sona yetməsinə əhəmiyyət vermədən onu səlcuqlular haqqında məlumatın və epik xronologiyada yeri bəlli olmayan Sərəngin hakimiyyətə gəlişi haqqında oğuznamənin hesabına uzadırlar.
Rəşidəddin Oğuz elinin süqutu haqqında oğuznamədə üsyanın uğurla nəticələnməsini Oğuz elinin süqutu kimi deyil, sülalə dəyişikliyi kimi dərk edir. Əli xanın ölümündən sonra “sultanlığın Toğrula keçməsi” və oğuz tarixinin davamı kimi Səlcuq soyu haqqında məlumat bu düşüncənin məhsuludur. Qeyd edək ki, təsviri verilən oğuznamədə səlcuqluların hakimiyyətə gəlişi Oğuz elinin süqutu ilə müşayiət olunur. Yəni Səlcuqlu dövlətini Oğuznamə Mübarək Tarixin sonu kimi dəyərləndirir. Mətndə Oğuznaməyə xas olan şəkildə Səlcuqlu soyu haqqında oğuznamə olmaması başqa cür düşünməyə imkan vermir. Elə ona görə də Rəşidəddin səlcuqlular haqqında “Oğuznamə dili ilə” söyləməyə söz tapmır. Onun Səlcuqlu fütihatı barədə qeydləri tarixi xatirələr əsasında yazılmışdır. Mübarək Tarix heç bir səbəb olmadan Oğuzun fəth etdiyi torpaqların yenidən fəth olunmasından danışa bilməzdi.
Əbülqazi, Rəşidəddin kimi, materialı xam şəkildə təqdim etməmiş, onu emprik tarix düşüncəsi ilə işləyərək “səliqəyə” salmışdır. Müəllif, Rəşidəddində gördüyümüz Sərəngin hakimiyyətə gəlişi haqqında oğuznamənin soykötüyü kimi təqdim olunan yavkular haqqında məlumatı silmiş və onu, əsas etibarilə, Səlcuqlu sülaləsi ilə bağlı adlarla əvəz etmişdir. Bununla yanaşı, müəllif onları Kınık soyunun deyil, Kayı soyunun mənsubları kimi təqdim etmiş və bunun üçün öncədən “müəyyən hazırlıqlar” görmüşdür. O, Əli xan və Şahməliyi Kayı soyundan saymır və deyildiyi kimi, Əli xanın Oğuz elinin parçalanması nəticəsində hakimiyyətə gəldiyini söyləyir. Bu halda müəllif üsyanın təşəbbüskarı və qəhrəmanı Toqurmış oğlu Toğrulu Kayı soyunun mənsubu kimi təqdim etməklə baş verən üsyana Oğuz elində legitim hakimiyyət uğrunda mübarizə rəngi verir və bu müstəvidə Mübarək Tarixi davam etdirməyə çalışır. Ancaq Şahməliyin məğlubiyyəti və Əli xanın ölümündən sonra Oğuz elinin müxtəlif istiqamətdə köçündən bəhs edən müəllif Mübarək Tarixi Toqurmış soyunun hesabına uzatmaq naminə yazır: “Şahməliyin məğlubiyyətindən sonra Oğuz elinin köçməyən hissəsi Sırın mənbəyində və Amu çayında yerləşdilər və Toqurmış oğlu Toğrulu xan qaldırdılar” (221, 68). Ardınca müəllif soykötüyünü Sərəngə qədər uzadır. Əslində, hər iki müəllifin Mübarək Tarixi uzatmaq cəhdi onlara təqdim olunan və oğuz tarixi haqqında oğuznamələr silsiləsində yeri bəlli olmayan Sərəngin hakimiyyətə gəlişi haqqında oğuznamə olmuşdur. Fikrimizi tamamlamaq üçün bu oğuznamənin məzmununa nəzər salmaq məcburiyyətindəyik.
2.5.5. Sərəngin hakimiyyətə gəlişi haqqında oğuznamə. Rəşidəddinin təsvirinə görə, bu oğuznamədə öncə soykötüyü şəklində bir-biri ilə qohumluq dərəcəsi bəlli olmayan Toküz Yavkuy, Saman Yavkuy, Aqım Yavkuy, Kökəm Yavkuy kimi oğuz hakimlərinin adı çəkilir. Kökəm Yavkuyun adının çəkilməsi ilə epik süjet hərəkətə gəlir. Burada Kökəm Yavkuy ilə “Oğuz” dastanından bizə bəlli olan Qara Şit arasındakı savaş təsvir olunur:
Qara Şit öncə Kökəm Yavkuya qələbə çalır, onun beşikdə olan qardaşını aparır. Kökəm Yavkuy güclənərək Qara Şiti məğlub edir. Ancaq qardaşı Qara Şitin yanında qalır. O, böyüyəndən sonra Qara Şit ordusunda xidmət edir və burada sərhəng rütbəsi aldığı üçün ona Sərəng adı qoyulur. Sərəng Qara Şitin əsarətindən qurtulmaq üçün qardaşı Kökəm Yavkuyu köməyə çağırır. Kökəm Yavkuy qardaşını xilas etmək üçün Qara Şitin üzərinə gedir. Bu zaman Sərəng yayınaraq oğuz ordusunun tərəfinə keçir. İki ordu arasında böyük döyüş olur. Hər iki tərəfdən çoxlu adam ölür və yaralanır. Nəhayət, hər iki tərəf öz ordusunu geriyə çəkir. Sərəng qardaşının yanına gələrək onun qarşısında torpağı öpür və başına gələnləri danışır.
Kökəm Yavkuy qardaşına Qara Şit ordusundakı vəzifəsinə uyğun olaraq sərhəng vəzifəsi verir. Kökəm Yavkuy iyirmi il Oğuz elinin hakimi olandan sonra qəfildən vəfat edir. Sərəng qardaşını sərdabəyə qoyaraq ölümünü xalqdan gizlədir. O, qardaşının xəstə olduğunu söyləyərək onun əvəzindən dövləti idarə edir. Bir ildən sonra bəylər Sərəngin yanına gəlib ona söyləyirlər: “Sən bir ildir ki, eli idarə edirsən. Əgər qardaşın sağdırsa, onu bizə göstər, əgər ölübsə, onda onu gizlətməyə nə ehtiyac var? Sən özün taxta oturmalısan”. Bu zaman Sərəng göz yaşları içərisində hər şeyi etiraf edir. Ölən qardaşı üzə çıxardıb dəfn edirlər. Sərəng “padşahlıq taxtında” oturur.
Oğuznamədə qardaşın hakimiyyətə gəlməsindən görünür ki, o, bir epoxanın sonu, başqa bir epoxanın başlanğıcı haqqındadır. Soykötüyündən başlayaraq oğuznamənin qəhrəmanına qədər adı çəkilən oğuz hakimlərinin yavkuy ünvanı daşımasına əsaslanıb onun Yabquxanlar epoxasından başqa bir epoxaya keçid oğuznaməsi saymaq olar. Ancaq, deyildiyi kimi, hər iki mətndə bu yeri Qaraxan soyu və buğraxanlar haqqında oğuznamə tutur. Maraqlıdır ki, Sərəng haqqında oğuznamə Yabquxanlar haqqında oğuznamənin sonuncu – Uladmur Yavkuy xandan bəhs edən hissəsinə bənzəyir. Hər iki oğuznamədə beşikdə ikən düşmən tərəfindən qaçırılan və böyüyəndən sonra geriyə qayıdan qardaş hakimiyyətə gəlir...
Sərəng haqqında oğuznamənin epik xronologiyada yerini müəyyən etməyin çətin olduğunu vurğulamaqla bərabər, deyilənlərə əsaslanıb Rəşidəddin və Əbülqazi mətnində Mübarək Tarixin bu oğuznamə ilə tamamlanmasının şifahi ənənədən gəlmədiyini qəti şəkildə söyləmək mümkündür. Bununla yanaşı, müəlliflərin sözügedən mətnə münasibətində müəyyən fərqliliklər var.
Rəşidəddinin informatorları sülalənin əcdadının Sərəng adlanmasına əsaslanıb onu qəznəlilərin əcdadı kimi təqdim edir və burada Qəznəli dövlətinin əsasını qoyan Alp təkinin və ya onun davamçısı olan Səbuk təkinin Samani dövlətinin əmiri olması müəyyən rol oynayır (101, 1-12). Elə ona görə də mətndə Sərəng soyunun mənsubu kimi Səbuk təkinin, Mahmudun, Məsudun adı çəkilir və onların Kayı soyundan olması vurğulanır. Yəni qəznəlilər oğuz hakimlərinə calanaraq oğuzlaşdırılır.
Sərəng haqqında Oğuznamədən sonra qəznəlilər, eləcə də onlarla səlcuqlular arasında gedən mübarizə barədə qeydlər epiklikdən məhrumdur. Deməli, sözügedən hissə dastan əsasında deyil, tarixi xatirələr əsasında yazılmışdır. Belə məlum olur ki, qaraxanlılardan fərqli olaraq, qəznəlilər haqqında oğuznamə olmayıb. Ona görə də oğuznaməyə söykənmədiyi üçün mətndə qəznəlilərin Sərəngə bağlanması şübhəli görünür. Bununla yanaşı, ənənənin daşıyıcıları Sərəngi qəznəlilərin əcdadı sayırsa, onda bizim buna inanmamağa haqqımız çatmır. Bu halda Sərəng haqqında oğuznaməni qəznəlilərin hakimiyyətə gəlişi haqqında oğuznamə saymaqdan başqa yol qalmır.
Rəşidəddindən fərqli olaraq, Əbülqazi Sərəng haqqında oğuznamə ilə qəznəlilər arasında heç bir əlaqə görmür. Müəllif qardaşın hakimiyyətə gəlməsinin işarəvi mahiyyət daşıyaraq yeni epoxanın başlanğıcını ifadə etməsinə əhəmiyyət vermədən Mübarək Tarixi, deyildiyi kimi, Sərəng haqqında oğuznamə ilə tamamlayır. O, səlcuqu hərəkatı haqqında məlumat versə də, onu haqlı olaraq Mübarək Tarixin içərisinə salmır. Səlcuqluların türkmənlikdən imtina etməsi, eləcə də “Kukem Bakuy və Sərəngdən sonra Oğuz elinin müstəqil hakim qaldırıb oturtmamaları” haqqında qeydlər başqa cür düşünməyə imkan vermir.
Biz yuxarıda şifahi ənənənin təqdim etdiyi oğuz tarixinin simasını göstərmək üçün Rəşidəddin və Əbülqazinin buraxdığı yanlışlıqları düzəltməyə çalışdıq. Aydın olur ki, Oğuznamə Mübarək Oğuz Tarixini Oğuz elinin süqutuna həsr etdiyi xüsusi oğuznamə ilə tamamlayır. Ancaq bu oğuznamə, sadəcə, Əli xanın ölümü haqqında məlumatla tamamlamır. Burada Əli xanın ölümündən sonra Oğuz elinin süqutu da təsvir olunur. Rəşidəddin bu məsələnin üzərindən yayınaraq oğuz boylarının müxtəlif istiqamətdə köçündən bəhs etməklə kifayətlənir. Ancaq Əbülqazi ona xüsusi diqqət yetirərək Oğuz elinin süqutunu təsvir edir: “Oğuz elində hamı bir-biri ilə öclü – qanlı oldu. Hər ev başı qara xan deyilən hadisə baş verdi. Bir-birlərinə hücum çəkdilər, bir-birlərini öldürdülər” (221, 63). Oğuznamə oğuz tarixini bu şəkildə tamamlayır və bu dövrə qədərki tarixi mübarəkləşdirərək “oğuz zəmanı” kimi vəsf edir.
Rəşidəddin və Əbülqazi mətni də daxil olmaqla oğuz tayfalarının müxtəlif istiqamətdə köçü barədə qaynaqlarda yer tutan tarixi xatirələr oğuz boylarının Oğuz elinin dağılmasından, yəni Mübarək Tarixdən sonrakı taleyini əks etdirir. Bu xatirələrin Mübarək Tarixdən sonra deyilməsi türkman etnik şüurunun onları Mübarək Tarixin davamı kimi dərk etməsinin ifadəsidir. Sözügedən xatirələrdən ibarət olan mətnlərin Oğuznamə adlanması təbiidir. Türkman etnik şüuru tarixi Oğuznamə şəklində anlayır və Oğuznamə şəklində də ifadə edirdi.
Dostları ilə paylaş: |