AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr V kitab
Yüklə 2,7 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NAXÇIVANLI AŞIQ SÜLEYMANLA AŞIQ VALEHİN DEYİŞMƏSİ
|
AŞIQ VALEHİN KƏRBƏLA SƏFƏRİ Aşıq Valehin yaradıcılığı Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın dövründə olub. Bəzi sözlərindən məlum olur ki, Molla Pənah Vaqif ilə şəxsi dostluğu olub. O vaxtı Abdal-Gülablının tabeçiliyi əvvəl Heydar bəyə, Heydar bəy öləndən sonra oğlu İsgəndər bəyə olub. Həmin vaxt Gülablının din xadimi Molla Kərim və Molla Nuru həmişə adamları İsgəndər bəyin itaətinə çağırarmışlar. Bir gün töcü üstündə İsgəndər bəy kənd adamlarına divan tutur, evlərini qarət eləyir. Bu vaxt kənd adamları Aşıq Valehdən kömək istəyirlər. Aşıq Valeh bu sözləri yazır xalası oğlu Qənbərdən Molla Pənaha göndərir. Molla Pənah, ərzim sənə söyləyim, Mahallıqca biz düşmüşük dara, bil. Şadlığı axtaran biçara xalqım, Həmdəm olub yeni ahu-zara, bil.
Taleyimiz bilməm harda yatıbdı. Dərmansız dərdimiz yüzə çatıbdı, Olmuşuq biz bir taleyi qara, bil. Bahar-yazsız boran illər bizdədir, Viran yurdlar, kor mənzillər bizdədir, Tərəqqisiz tənəzzüllər bizdədir, Çatılırıq gündə sönməz nara, bil. Qəm satıram, nəfə ziyanım qalıb, Din pozulub, nə də imanım qalıb. Nə ümidim, nə də gümanım qalıb, Sızıldayır sinəmdə yüz yara, bil. Valehəm, bu dərdə varmı de çarə, İsgəndər bəy salıb bizi azara. Var-dövləti çəkdi tökdü bazara, Biz rəiyyətik, belə sitəmkara, bil. Valehin məktubunu Molla Pənaha çatdırırlar. Molla Pənah vəziyyəti İbrahim xana çatdırır. İbrahim xan Abdal-Gülablı kəndini İsgəndər bəyin itaətindən alır, qardaşı Mehralı bəyin itaətinə verir. Mehralı bəy də bu kəndləri oğlu Məhəmməd Cavanşirə bağışlayır. Məhəmməd Cavanşir hər iki kəndin adamları ilə görüş keçirir və hər iki kəndin adamlarını yeddi il bütün töcülərdən azad edir. Bu, camaat üçün bayram olur, Məşədi Mahmudun damında şənlik keçirirlər. Gülablıda Bikar adlı bir nəfər Aşıq Valehin söhbətinin azarkeşi olur. Həmişə məclisdə qabaqda oturarmış. Söhbətin şirin yerində bir nəfər xəbər alarmış ki, Aşıq Valeh, danışdığın bu sözlər düzdümü? O vaxt Valeh sağ əli ilə Bikarın başına vurub deyərmiş, bu Bikarın ölmüşünə, düz deyirəm. Başındakı papaq Bikarın xirtdə yinə yenərmiş. Həmin günü Bikar günüz ikən papağın tüklərinin arasını sarı tikan ilə doldurub yenə də qabaqda oturmuşumuş. Söhbətin şirin yerində bir nəfər yenə deyir, Aşıq Valeh, dediyin sözlər doğrudur? Valeh yenə də əlini Bikarın başına vurur, tikanlar Valehin əlinə dolur, papaq əlində qalxır. Bikar bayıra qaçır. Valeh əlini ona sarı uzadıb deyir: Alı dərəsində Bikar olmasın, Tez dağıdın o zalımın yolpasın. İndi bilin bu necə insanımış, Surəti insan, özü şeytanımış. Desək əgər, heyvana oxşar Bikar, Bərxana altında bikef olar xar. Deyər, nə zülmüdü bizə eylədin, Oxşarımız Bikar deyə söylədin. Bir belə də bərxana vur dalıma, Tək məni oxşatma elə zalıma. Bir qolacan da sür o yana apar, Tək demə ki, heyvana oxşar Bikar. Getsək burdan Məlikvanı yanına, Bərxananı düşürtsək eyvanına. Orda da bir dürəng kəlbi varıdı, Ağzı yekə, qolları həmsarıdı. Söyləmiş olsam Bikar oxşar sənə, Yalını qızardıb soxular mənə. Deyər, gözüm onun gözündən gözəl, Deyər, özüm onun özündən gözəl. Bu təşbehi üstümüzdən atginan, Yenə onu donquza oxşatginan. Donuz deyər əslində filzadayıq, Nuh Nəbidən bəri bu dünyadayıq. Yenə ləvənd oğlu ayı hallıdı, Özü ağır, ayağı sanballıdı. Ayı bilsə, gələr donuz yanına, Cəmdəyin boyayar qızıl qanına. Deyər, ölərəm mən, ayı olmaram, Hiyləgar Bikarın tayı olmaram. İstəyir o bizim adı batıra, Bədhuları oxşadarlar qatıra. Valeh həcvi dedi Bikar adına, Söz deyənin rəhmət ustadına. Aşıq Valeh həcvi qurtarıb söhbətinə davam etmək istəsə də, növbədən kənar minacat səsi eşidilir. Adamlar minacat səsin eşidən kimi məçid damına gedirlər, Valehin söhbəti yarımçıq qalır. Valeh əli sazlı məçid damına sarı gedir. Yolda Qəmbər ilə qabaqlaşır, minacatın nəyə görə verilməsini soruşur. Qənbər deyir, Molla Kərim ilə Molla Nuru adamları böyük günah etmisiniz deyə cəzalandırıblar. Bəhanə edirlər ki, bu gün aşıq söhbətinə qulaq asan adamlar gərək yetmiş rükət namaz qılalar ki, günahları bağışlana. İş belə olanda Aşıq Valeh əli sazlı məçid damına gedir. Namaz pozulur. Molla Kərim Valehi günahı bağışlanmaz elan edir və Aşıq Valehi dinsiz adlandırır. Mollanın bu qərarını eşidən Valeh məçid damında üzünü cəmaətə tutub bu sözləri deyir: Nəzərdən salmayın, cəmaət, məni, Həqiqət mülkündə bir baharam mən. Nə alim dostuyam, nə də zamanə, Mərhəmət soltanlı bir diyaram mən.
Məndə taparsınız haqqın sözünü. Lənət yuyar mollaların izini, Xilqət hesabında bir caharam mən. Hansı hökm gəlib insan ağlasın, Cahar fəsli başa qara bağlasın, Fəryad etsin, sinəsini dağlasın, Hər yuxu mənasın düz yozanam mən. Aşıq Valeh sənətinin bazıdı, Həqiqət mülkünün bahar-yazıdı. Bilikdə molladı, həm də qazıdı, Anlayış süfrəli bir naharam mən. Söz tamama yetir. Adamlar Valehə yaxınlaşırlar, molla sınıq düşür. Aşıq Valeh bu səfər üzünü Molla Kərimə çevirir bu sözləri deyir: Molla Kərim, indi səndən soruşum, Söylə sənin din-imanın hardadır? Cəhənnəm əhlisən, yoxsa da cənnət, Bilirsənmi öz məqamın hardadır?
Məzhəbin hansıdır, dinin hansıdır? Ahılsan, cahılsan, sinin hansıdır? Mətləbin hardadır, kamın hardadır. Ehtiqadın İsayadır, Musaya? Meylin məçidədir, yoxsa kilsaya? Qiblən müqərrərdir hansı binaya? Badiyi-bərutda damın hardadır? Aşıq Valeh sənətindən dönərmi? Yel əsməklə yanan günəş sönərmi? Pəhlavan döyüşdə qaçıb sinərmi? Meylin badə çəkir, camın hardadır? Söz tamama yetir. Molla Kərim deyir, Aşıq Valeh, bu boyda zarafat olmaz ki, sən edirsən. Aşıq Valeh deyir, Molla Kərim, sən məndən İsgəndər bəyin qisasın almaq üçün məni hər yerdə kafər kimi qələmə verməyə çalışırsan. Ancaq bu mümkün deyil. Yaxşı olar kı, elə bir yer ola kı, orda kafər ilə müsəlman tanına. Molla deyir, Aşıq Valeh, çavuş xəbər eləyib ki, Kərbəla ziyarətinə zəvvar aparacaq. Hazırlaş, get ziyarətə. Ziyarətin qəbul olsa, sən düzgün müsəlmansan. Valeh razılaşır ziyarətə getməyə. Səhəri zəvvar Adbal-Gülablı kəndinə gəlir. Molla Kərim çavuşu evinə qonaq aparır və ona deyir ki, mən Aşıq Valehi yola gətirmişəm, o da sizin ilə ziyarətə gedə cək, özü də sazını da aparacaq. Ona mane olma, qoy aparsın. Ancaq mənzillərin birində elə etməlisən ki, yatanda Valehin sazı qırılsın. Səhər sazın qırıldığın eşidəndə sən bütün zəvvarları inandır malısan kı, bu yol saz götürməz, ona görə də saz özü qırılıb. Sonra ziyarət dən qayıdanda zəvvarın səlamət gəlmə xəbərini bizim kəndə gəti rəndə deməlisən ki, bəs Aşıq Valeh ağanın hüzurunda diz çökdü, sənəti tövbə etdi. Sən bu dediklərimi edə bilsən, böyük səvab etmiş olarsan. Beləliklə, Aşıq Valeh ziyarətə gedir. Salam təpəsində mənzil edirlər. Gecə Valehin sazını kimsə qırır. Səhər sazı sınmış görən Aşıq Valeh bu sözləri deyir: Telli sazım, səni məndən eyləyən Ömür boyu bu aləmdə xar olsun. Gəlməsin baharı, açmasın gülü, Fəryad etsin, qəlbi ahı-zar olsun.
Yeddi yerdən başı keçsin kəndirə. İstəkli balası düşsün təndirə, Könül mülkü boran olsun, qar olsun. Yüz il xəstə yatsın, cismi ölməsin, Ürəyi şad olub üzü gülməsin. Həkimlər, loğmanlar dərdin bilməsin, Gözləri kor, qulaqları kar olsun. Aşıq Valeh, nə bəlaya tuş oldu, Bahar fəsli çovğun, boran, qış oldu. Sərsəm etdi, səri çaşqın, huş oldu, Namərdə nifrəti eldə car olsun. Sözlər tamama yetir, gedirlər ziyarətə. Vaxt olur ki, zəvvar ziyarətdən gəlir. Abdal-Gülablıya bir mənzil qalmış zəvvarlar dincəlir. Çavuş zəvvarların səlamət gəlməsi xəbərini kəndə çatdırır, xələt yığır və məçid damında elan edir ki, bəs Aşıq Valeh ağanın hüzurunda ömürlük sənəti tövbə etdi. İndi xəbəri eşidin Valehin xalası oğlu Qənbərdən. Qənbər Aşıq Valehi susdurmaq üçün xeyli söz hazırlayıb zəvvarın qabağına gedir ki, qəflətən Valehi söz atəşinə tuta. Həmin dincəlmək mənzilində Aşıq Valehi qarşılayır və deyir: Tapdınmı səadət Valehi-devran, Gözəl yeri, xoş məqamı gördünmü? Ziyarət etdinmi Nəcəf əşrəfi? Kərbəlayı müəllanı gördünmü? Valeh deyir, Qənbər, cavabını verəcəm, yenə də sözün qurta racaq, sən susassan. Alır Valeh: Ey Qənbər, qulamı şahı vilayət Təvavi şiri yəzdana yetişdim. Çayıhəmə yaranu əzizən xali, Könlümdəki arzumana yetişdim. Qənbər:
Museyi Kazimi, Məhəmməd Taqi, Həsən Ələsgəri, Əliyyən Naqi. Sahib-əz-zamandır əsrin rövnaqı, Ol zinəti-asumanı gördünmü? Valeh: Ol gün kü yetişdik telli Səlamə, Xoş zövq ilə oxundu ziyarətnamə. Tamam zəvvar yetdi mətləbi kamə, Xüsusən ki, mən divana yetişdim. Qənbər:
Yenə varmı onda xeyməvü xərgah, Teşnə ləb əhli beyit bi pənah? Qan ağlayıb axıdırmı zülcənah Dolanırmı o meydanı, gördünmü? Valeh: İbtidadan varit olduq Bağdatə, Tamam əhli zinub oldu azadə. Museyi Kazıma qıldıq radə, Dərgahda lütv ehsana yetişdik. Qənbər:
Təşnə cigər, hal pərişan, dil kabab Zeynəb, həm Səkinə çağırırmı ab? Edən toy xınasını qan ilə xizab Yadigarı müqdəbanı gördünmü? Valeh: Üç gün məskənimiz oldu Kazımeyn, Sürtdük xaki-payə, ziyalandı eyn. Vacib oldu tövfi Həzrəti Hüseyn, Arzu əlindən cana yetişdim. Qənbər:
Varmı əhli beyitə yavəri qəmxar, Yoxsa o çöllərdə su deyib ağlar. Yetimlər pənahı abidi bimar, Ol xəsdeyi nətavanı gördünmü? Valeh: Yeyişdik Hüseynin bərgahına, Səhrayı Kərbəla patcahına, Həzrəti rəsulun busəgahına, Xəncər vurulan məkana yetişdik. Qənbər:
Gördünmü Hüseynin məzlum Əsgərin, Abbas Ələmdarın cavan Əkbərin, Həm göyün sütunu, yerin ləngərin, Ol zivəri Rizvanı gördünmü? Valeh: Gördük bir yanında Əsgəri nalan, Qızıl qan içində həlqində peykan. Əkbəri şahzadə doğranıb şan-şan, Zülm olunan o meydanə yetişdim. Qənbər:
Alıbdır əlimdən gərdişi dövran, Yaş yerinə gözlərimdən axır qan. Şühəda səfində xak ilə yeksan O İbrahimxəlil kanı gördünmü? Valeh: Ondan sonra getdik Əli Abbasa, Tamam səhni rövza batıbdır yasa. Yenə şivən düşdü zükür ünasa, Yenə şama mən pərvanə yetişdim. Qənbər:
Bağladınmı ali Əliyə ixlas, Olan günahını etdin iltimas, Tarixi vəfada birun əl qiyas, Bu Qənbəri binəvanı gördünmü? Qənbərin sözü qurtarır, Valeh sözün davam edir: Ol safi Kərbala yetdi payanə, Ondan üz çevirdik şahı-mərdanə. İrişdik səhrayi Ərəbistanə, Təvafi ali imrana yetişdim.
Şöləsi aləmə olundu məşhur. Manəndə əhqəri mühəqqəri mur, Bərgahı Süleymana yetişdim. Düşdüm xaki payə, eylədim sicud, Axır sevdam idi, onda tapdım sud. Günahım əhf etdi qadiri məbud, Sansan ədlidən cana yetişdim. Onda Kəlbi Əli qoydum namumu, Şərbəti eşqidən içdim camımı. Nəcəf Əşrəfdən aldım kamımı, Həzrəti sahib-zəmanə yetişdim. Onda nəqil eylədi bizə bir mürüd, Dini mehdixana kəsmə sən ümid. Yetmiş üçdür tarixində şəhid, Belə əsrari pünhana yetişdim. Məhəmməd Taqidir dilim əzbəri, Əliyən Naqidir, Həsən Əsgəri. Kərbəla Valeh oldun Heydəri, Qətrə idim, bir ümmana yetişdim. Qənbər yenə istəyinə nail ola bilmədi. Gəldi kəndə. Eşitdi ki, Valeh sənəti tövbə edib, Qənbər təzədən qeyzə gəldi, düz üz qoydu Valehin evinə. Bu tərəfdən Molla Kərim xeyli adamla Valehi ziyarət etmək üçün o da öz dəstəsi ilə üz qoydu Valehgilə. İndi bunlar gəlməkdə olsunlar, Qənbər özünü yetirdi Valehin yanına, dedi: Deyirlər sənəti tövbə etmisən, Barı ziyarətin qəbul oldumu? Deyirdin ölüncə eşqim azalmaz, Qaynadı peymanın, axır doldumu? Aşıq Valeh evdəki sazın aldı sinəsinə, görək Qənbərə nə cəvab verir: İnsan da şadlığı tövbə edərmi? Sazsız ziyarət də qəbul olarmı? Can nə qədər sağdır eşq içindədi, Baharın qoynunda gül də solarmı? Qənbər: Saz yaramaz bundan belə adına, Çatan olmaz harayına, dadına. Etdiyin tövbəni gətir yadına, Qaynadı peymanın, axır doldumu? Aşıq Valeh: Saz adımla tarixinən qalacaq, Əhvalımı ellər xəbər alacaq. Yalançıya tövbə qənim olacaq, Çaylar tökülməklə ümman dolarmı? Qənbər: Qənbər deyir, duman çıxır sərimdən, Dəyirman tək oynamışam yerimdən. Bu sözü eşitdim Molla Kərimdən, Belə böhtan mollalarda boldumu? Aşıq Valeh: Eşq əhliyəm, hər əməli-salehəm, Küskün, kəsalətli, oyaq taleyəm. İsmim Səfi, özüm Aşıq Valehəm Tövbə edən telli sazı çalarmı? Molla Kərim başının dəsdəsiynən gəldi ki, Aşıq Valeh ilə Aşıq Qənbər sinələrində saz qabaq-qabağa durub deyişirlər. Molla fürsəti fotə verməyib öz dəstəsinin şahidliyi ilə Aşıq Valehdən Şuşa qazısına şikayət yazdı ki, bəs Aşıq Valeh Kərbəla ziyarətində ağanın bərgahında diz çöküb sənəti ömürlük tövbə edib. İndi də tövbəsini pozub, yenə də aşıqlıq edir. Bəs qazı ağa, Aşıq Valehi cəzalandırmaq sizin ixtiyarınızdadır. Bir neçə gündən sonra Şuşa qalasının qazısı Aşıq Valehi, Molla Kərimi, Molla Nurunu, Molla Sətdarı, Qurbanı və başqa şahidləri Şuşa qalasına dəvət edir. Aşıq Valeh gecə ikən Qənbəri də götürür Şuşaya gedir. Bəli, bütün lazımi adamları görür. (O vaxt Vaqif və İbrahim xan dünyalarını dəyişmiş olur). Dəvət olunmuş adamlar baş məçidə toplaşırlar. Ən axırda Aşıq Valeh ilə Aşıq Qənbər gəlir. Qazı işə başlayır və deyir, Aşıq Valeh, yaxşı olar kı, günahını boynuna alasan, bəlkə sənə cəza verməyək. Valeh deyir, qazı, hansı günahlarımı? Qazı deyir, ömrün boyu etdiyin bütün günahlarını. Valeh deyir, qazı, mən doğulandan bəri tutduğum işləri və indən belə qiyamətə qədər gedəcəyim yolları bir-bir deyəcəm, günah-savabın sən təyin edərsən. Əsli binadan vəsmimi söyləyim, Ata bətnindən gəldim anaya. Ananın bətnində qan oldum durdum, Sanasan ki, qəvvaz düşdü dəryaya. Əvvəl başlanğıcda bünyad oldu dil, İki nöqtə gözüm oldu müqabil. Damaq, ciyar, ürək olundu hasil, Doqquz gündə tamamlandım bu əzaya. Doqquzdan qırxa tək cismim oldu qan, İki qırxda ruhum tutdu aşıyan. Üç qırxda dirilib tərpəndim hər yan, Lərzə verdi cismim zərb lərzaya. Bir mələk qadir eylədi təqdir, Üş yüz altmış damar olundu təzhir. Dört yüz qırx dört sümük elədi təmir, Bax təqdirdə memarı yektaya. Doqquz ay bətində mən tutdum qərar, Doqquz gün nöhsət çəkdim intizar. Doqquz dəqiqədə gəldim aşıkar Allah-allahınan gəldim dünyaya. Düşdüm din üstünə imanda möhkəm, Neçə əhli-ünas oldu onda cəm. Cismim nəməkləndi, mən oldum adəm, Basdılar qucağa, tutdular laylay. Bir yaşında oldum beşikdə süvar, Ana südün əmdim, eylədim şüar. İki yaşda kəsildi süddən mədar, Ayaq tutub çıxdım qapı-bacaya. Üç yaşında oldum vüsalı bir gül, Gifdarı şirin, ləhcəsi bül-bül. Hər gedib gələnlə oldum dilbədil Xoş gəldim mən onda ata-anaya. Dört yaşa yetəndə gəzdim biüsul, Beş yaşda çalındı sünnəti rəsul. Altı yaşda başa əqil oldu daxil, Yeddidə qoydular məktəbxanaya. Səkkiz-doqquzda qaranı seçdim, On yaşında kitab-quranı keçdim. On birində eşqin camını içdim, On beşində sərim doldu sevdaya. On altıda oldum xoş, qaməti səd, Səhfiyi ruxsarda mehman oldu xəd. On yeddidə biruz etdi şücaət, Qüvvət gəldi hər bəndi hər əzaya. İyirmi yaşda gəldim oldum bir oğlan, Yerişim, duruşum tamam oldu qan. Gəzişim, tələbim misli-pəhlavan, Baclar aldım, bac vermədim kimsaya. Həddi yaşı iyirmi beşə yetirdim, Mətləb alıb muradımı bitirdim. Əldən çıxdı, bir soltanlıq itirdim, Axtardım, tapmadım, çıxdım əsmaya. Otuz yaşında oldum bir seyri bahar, Başda eşq əsiri, həm leyli nahar. Əsiri zəmanə, aşiqi dildar, Meyl etdim hər saət sehri-səfaya. Çalhaçalla yaşı qırxa yetirdim, Bağban oldum, neçə bağlar bitirdim. Qırx beşində cavanlığı itirdim, Gördüm ki, eytibar yoxdu fənaya. Əlli yaşda mənə tam oldu bəyan, Gördüm kü, sevdada qılmışam ziyan. Bivəfa dünyaya sərf etmişəm can, Dəstimdə bir əsas yoxdur üqbaya. Ondan sonra zikr etdim ruzi şəb, Şirin cana verdim çox rəncü təb. Möminlər sırasında oldum müntəxəb, Nail oldum bir qədər saf mayaya. Altmışında san bir gədikdən aşdım, Yetmişimdə əhli əyaldan qaşdım, Səksənində zövqü taqətdən düşdüm, Qəd əyildi, pənah gətdim əsaya. Doxsanında oldum susuz asıya, Gözlərimin yaşı döndü lasıya. Xörəyim qoyuldu fincan-kasıya, Dedilər bax o dəngəsər qocaya. Yüz yaşında oldum piri nətavan, Qəlbimdə ahı-zar, çeşmimdə duman. Gələnlə, gedənlə, qonşu ilə yaman İstədim ki, köç eyləyəm üqbaya. Üç günə, beş günə ağrıdı başım, Kəsildi taqətim, dağıldı huşum. Yığıldı yanıma qohum-qardaşım, Tənim düşdü bir aramsız sevdaya. Sol yandan qəfil çıxdı bir cəllad, Dedim, sən allah, əl saxla bir saat. Çaldı çəngəlini, oldum bitaqat, Düşdüm bir çarasız bəlaya. Çaldı çəngəlin, saldı əzaya, Tamam sümüklərim düşdü lərzaya. Aldı mürğü-ruhim, çəkdi səmaya, Döndü bədənim quru müqəvvaya. El yığılıb ağladılar bir zaman, Məni bir təxt üstə qoydular haman. Mürdəşirlər gəldi, vermədi aman, Rəxdi vücudumu qoydular yağmaya. Verdilər qüsulumu, pak oldu bədən, Təni reyhanıma tutdular kəfən. Qıldılar namazımı növrəsi kühən, Zikri qıldılar minacəti minaya. Məni ki qəbr içinə qoydular əfrad, Dünya civəsindən əlimdə bir dad. Əməlimdən qeyri qalmadı heç zad, Zəhmət çəkdim, ömür verdim fənaya. Münkür nəkir gəldi əlində təbər, “Rəbbin çis” deyə aldılar xəbər. Nitqim batdı, dilim tutmadı əzbər, Şəfa üçün üz çevirdim mövlaya. Çağırdım ya Əli, həllali müşkül, Ürək qüvvət tapdı, güşad oldu dil. Cavabım suala oldu müqabil, Səs gəldi dəyməyin haqqı bəndaya. Neçə min il qəbr içində tutduq qərar, Qiyamət olmağa çəkdik intizar. Bir gün əmr eylədi vahidül qəhar, Ruzi qiyamətdir yövmül intəhaya. Əmr olundu, İsrafil çaldı sur, Xəbərdar eylədi, ey əhli qübur. Qum biiznillah vətən nişur, Məxluqu bəşər düşdü sevdaya. Məqribdən məşriqə üz tutdu şamə, Hər kəsin əməli əlində namə. Adil divan onda yetdi tamamə, Fərq olmadı orda soltanla gədaya. Bir həşri-nəşri qopdu onda, ya xuda, Gün təpədən yağdı, yer döndü oda. Oğul atadan, qız anadan cida, Tamaşa qıl məşərdə tamaşaya. Tamam məşər əhli saf-saf durdular, Haqq buyurdu, axır mizan qurdular. Suallar verdilər, cavab sordular, Kim bəndəlik edib böyük xudaya? Neçələri oldu böyük günahkar, Mərhəmmət eylədi qadiri qəffar. Kərəmin kəsmədi Cəlili Cabbar, Şəfa qaldı yetmiş iki şühədaya. “Va ünbəta” dedi həzrəti rəsul, Onun iltimasın haqq etdi qəbul. Çün keçdik siratı, olmadıq məlul, Can fəda olsun rəsulu xudaya. Haqqıdı, əməlimiz deyildi saleh, İslam barəsindən işlədi taleh. Bir neçə həmdəmlə şikasda Valeh Məskan saldı o cənnəti-məvaya. Söz tamama yetdi, bütün eşidənlər heyrətdə qaldırlar. Qazı dedi, Molla Kərim, bu kalamları dərk edən şəxs ən müqəddəs mömündü. Görünür sən şəriyyəti düz anlaya bilmirsən. Bu gündən sənin mollalığını qadağan eliyirəm. Aşıq Valeh, sənə səadət arzulayıram. İşi belə görən Valeh dedi, qazı, icazə ver bu mollalara bir neçə söz deyim. Aldı Valeh bu sözləri dedi: Sizi sahib kim edibdir, Söylən cahana, mollalar. Özünüzdən şübhələnib, Düşmən gümana, mollalar. Sizi bu damaqda qoymaz, Bilsin zəmanə, mollalar. Xeyir işi şərə çəkib, Yozman ziyana, mollalar. Cəhənnəm ki halal deyil, Eşqə uyan mollalar.
Artıq biz də anlayırıq. Nə bircə qəlbə dəyib, Nə kimsəni danlayırıq. Nə beçə tək qaqıldarıq, Nə xoruz tək banlayırıq Nə varlıya baş əyirik, Nə kimsəni yanlayırıq. İnsaf edin əl atmayın, Dinə, qurana, mollalar. Kərbəlayı olmaq üçün Necə düşmən çıxım saza? Sevdası şeyda bülbüləm, Könül müşdaq olub yaza. Ehtiyacım çoxdur mənim, Həm oruca, həm namaza. İki mələk müqərrərdi Hər əməli görə, yaza. Kənd içində sərsəm edib, Olman divana, mollalar. Neçə hacı, kərbəlayı, Saqqalına həna qoyur. Girvəngədə bir çətvəri, Oğurlayır, yana qoyur. Bir yetimdən mal alanda İnək adın dana qoyur. Yalan satır müşdəriyə, Kürək adın şana qoyur. Qəpik üçün and içirlər, Ayə-Qurana mollalar. Aşıq Valeh bu sənətlə Məşhur olub, ucalıbdı. Hər ümmana qəvvaz olub, Təbiətdən tac alıbdı. Neçə deyiş meydanında Ustadlardan bac alıbdı. Könül eşqə gəl-gəl deyir, Deməyin ki qocalıbdı. Bir də mənə kafər demən, Gəlin imanə, mollalar.
Naxçıvanlı Aşıq Süleyman iki nəfər şagirdi ilə usta Səməd və Aşıq Valehnən deyişmək üçün Abdal-Gülablıya gəlir. Abdal kən dində zurna çalan Aşıq Bədələ qonaq olurlar. Axşam el, camaət toplanır Aşıq Bədəlin damına. Aşıq Süleyman ayağa qalxır şagird ləri ilə. Gecədən keçincə çalıb çağırırlar. Bir nəfər Aşıq Süley mana devran yığmaq istəyirkən Aşıq Süleyman deyir, camaət, mən bura devran yığmaq üçün gəlməmişəm. Eşitdiyimə görə, bu kəntdə usta Səməd və Aşıq Valeh var. Mən gəlmişəm onlar ilə meydan açam, deyişəm. Mümkündürsə, məni bu arzuma çatdırın. Aşıq Bədəl deyir, Aşıq Süleyman, səni arzuna çatdırmaq müşkül işdir. Ona görə ki, Aşıq Valeh yaylağa toya gedib, usta Səməd xəstədir. Süleyman deyir, eybi yoxdur, o qədər gözləyəcəm ki, Aşıq Valeh yaylaqdan gəlsin, usta Səməd də xəstəlikdən yaxşı olsun. Süleymanın bu təklifi adamlara pis təsir edir. Elə gecəynən bu xəbər hər iki kəndə yayılır. Usta Səmədin oğlu Cəfər də həmin məclisdə olur. Əhvalatı olduğu kimi atasına çatdırır. Usta Səməd oğluna deyir, get Bədələ deynən Aşıq Süleymanı da götürsün, bizə gəlsin. Cəfər atasının təklifini Aşıq Bədəl ilə Aşıq Süleymana çat dı rır. Süleyman deyir, get atana de ki, mən bura xəstə yoxlamağa gəlmə mişəm, gələ bilirsə, o dursun bura gəlsin. Süleymanın bu hərə kəti usta Səmədə pis təsir edir. Gecəynən bu əhvalatı Zərniyara çat dı rır lar. Həmin saat Zərniyar usta Səmədə bu məzmunda bir məktub yazır: Kalamı mənalı zəkalı ustad, Sən rüsxət ver o nadana toxunum. Yeddi yerdən sərin salım kəməndə, Yolun azmış qəlbi qana toxunum. Nə rəvadı Xənnas gələ minaya, Fəryad edə, Həcər düşə bəlaya. Bir yol açım ərşə, kürşə, səmaya, Möcüzatlı bir məkana toxunum. Dəyişməzdir Zərniyarın ilqarı, Alovlara çatıb neçə yonqarı. Əynimə geyinim zikür paltarı, Naxçıvanlı Süleymana toxunum. Usta Səməd naməni oxuyanda ağlayır. Oğlu Cəfərə deyir, tez atını yəhərlə, get Qarabağ yaylağına Mırtılı Hacı Cəfərin obasına. Tap Valehi, orada olacaq. Olmasa da, harda olduğun Hacı biləcək. Bu əhvalatı Valehə çatdır, denən tez gəlsin. Əlavə edir, kağız-qələm al, dediyim sözləri yaz. İndi görək Səməd nə deyir: Qəhri-qəza məni yaman xar etdi, Yet haraya Valeh, yaman haldayam. Ömrüm bağın boran etdi, qar etdi, Yet haraya Valeh, yaman haldayam.
Hər xilqət hesablı bir səridim mən. Qatar qabağında bir nəridim mən, Köç qayıdıb geri, indi daldayam. Naxçıvanlı sərsəm Aşıq Süleyman Gəlib bizim ilə açmağa meydan. Görməmişəm mən hələ belə meydan, Fikrim dağıldı, qeylü-qaldayam. Səmədi xəstəlik salıbdı haldan, Bol edib payını bu ahı-zardan. Xəyalı düşgünü gəl qurtar dardan, Yatıbdır talehim, bu əhvaldayam. Söz tamama yetdi. Əlavə Səməd belə bir bayatı çağırdı. Bir quşudum, uçdum, gəl, Öz yuvamdan köçdüm, gəl. De hardasan, ay Valeh Yaman günə düşdüm, gəl. Söz tamama yetən kimi Səmədin qulağına yaxından bir səs gəldi: Əziziyəm, bildim hey, Dərd əlindən güldüm hey. Qəm eyləmə, can ustad, Mən burdayam, gəldim hey. Bir anda Aşıq Valeh qapıdan girdi Səmədi qucaxladı. Dedi, ustad, mən erkən Şuşaya çatmışdım. Allahqulu xahiş etdi ki, gecəni onlarda qalım, onlar üçün çalıb-çağırım. Çaldım, çağırdım, quta randa mənə dedilər ki, bəs Naxçıvanlı Aşıq Süleyman səninlə deyişmək üçün sizin kəndə getdi. Elə o dəqiqə atı mindim çıxdım yola. İndi gəldim çatdım. Səməd dedi, Valeh, Aşıq Süleymanın başına bir çatı bağla, çəkə-çəkə mənim hüzuruma gətir. Valeh dedi, arxayın ol, inşallah, dediyin kimi olacaq. Səməd iləValehin boyatıları yatanları yuxudan ayıltmışdı. Elə ki açıldı səhər, mərəkə düzəldi, Aşıq Süleymanla Aşıq Valeh sazları əlində girdilər deyiş meydanına. Görək nə deyirlər: Aşıq Süleyman: Ulu Naxçıvandan düşmüşəm yola, Qarabağa qar üstünə gəlmişəm. Dedilər Qarabağ şahin yurdurur, İndi bildim sar üstünə gəlmişəm. Aşıq Valeh: Yaşlı quzğun, düz yolunu azmısan, Özün şilxor, nər üstünə gəlmisən. Hərbə-zorba gəlmə, hünərdə kəmsən, Qorxu bilməz ər üstünə gəlmisən. Aşıq Süleyman: Qorxudan ustadın olubdu xəstə, Cəsarəti yoxdur saz ala dəstə. Yorğan altda deyir qəmli şikəstə, Qəlbi ağlar zar üstünə gəlmişəm. Aşıq Valeh: Ustadım kamildi, elmi dərindi, Kamalı dəryadı, elmi dərindi. Kəməndə boğulan sənin sərindi, Hazır ovsan, şir üstünə gəlmisən. Aşıq Süleyman: Süleymana gəl hədyan söyləmə, Fəryad edib bağrın başın teyləmə, Qürrələnib bığlarını piyləmə, Bir zülmətəm, kor üstünə gəlmişəm. Aşıq Valeh: Aşıq Valeh bir səyyahdır xilqətə, Bələdçidir hər keçid, hər xislətə. Tövbə eylə, qol bağla gəl minnətə, Kəramətli pir üstünə gəlmisən. Aşıq Valehin sözlərindən hiddətlənən Aşıq Süleyman aldı dübarə: Mən gəmişəm Qarabağdan bac alam, Köpüklü çay kimi coşaram indi. Aslan meydanında quzu mələyir, Bu işə mat qalıb çaşaram indi. Aşıq Valeh: Çaylar udan dərya kimi dolmuşam, Təlatüm eyləyib daşaram indi. Tumarlayıb əl ataram guşinə Tutub kəl yerinə qoşaram indi. Aşıq Süleyman: Məşhuram, hər yerdə əsli-zatım var, Hamı dostdur, nə düşmən, nə yadım var. Bir ustadam, bu sənətdə adım var, Söz duyan qəlblərdə yaşaram indi. Aşıq Valeh: Geniş dünya bu gün sənə dar olar, Qulaq batar, görən gözün kor olar. Şənlik qaçar, qəlbin ahı-zar olar Qatarı qatara qoşaram indi. Aşıq Süleyman: Aşıq Süleymanam, tanı, bil məni, Tükənməz dərdlərə salacam səni. Tökərəm yurduna dumanı, çəni, Yel olub dağlardan aşaram indi. Aşıq Valeh: Aşıq Valeh zərbə vurar belinnən, Nitqin batar, kəlmə çıxmaz dilinnən. Ağlın itər, sazın gedər əlinnən, Səni bu sənətdən boşaram indi. Sözlər tamama yetdi, aldı Süleyman sebarə: Cavan oğlan, çox hədyan danışma, Hər sözü sanballı bir ustadam mən. Sənət meydanında hay-haray salıb, Aşıqlar ovlayan bir səyyadam mən. Aşıq Valeh: Mehriban dosduyam kəlam əhlinin, Çaşqın nadanlara tamam yadam mən. Xilqəti duyanlar can sirdaşımdı, Azğınlar qəlbində bir fəryadam mən. Aşıq Süleyman: Adlı mahalları dolansan yek sər, Çətindi tapıla mənə barabər. Fikri dəryayam, sözləri göhər. Cahan tarixində məşhur adam mən. Aşıq Valeh: Aqil demək olmaz hər ağlı səyə, Açıq başın tab eyləməz dəynəyə. Qanadın alışar, çıxma yüksəyə, Bulutlar oynadan odlu badam mən. Aşıq Süleyman: Aşıq Süleymanam hesabı həfdə, Ələs aləmində olmuşam səfdə. Dərsimi almışam Əsabı-kəfdə, Arzular duyğulu qəlbi şadam mən. Aşıq Valeh: Mən Aşıq Valehəm, hesabı pəncəm, Əl çatmaz zirvəyəm, görünməz küncəm. Zənn etmə savadsız, hünərsiz gəncəm, Dara düşənlərə bir imdadam mən. Aşıq Süleyman ha özün bərkitdi, söz deyə bilmədi. Aldı Aşıq Valeh görək nə deyir: Çoşğun aşıq, bəxdin onda yatıb kı, Meyl edib bu güzara gəlmisən. Bədnam olmaq sənə haqdan yazılıb, Saz götürüb bu diyara gəlmisən. Aşıq Süleyman: Əvvəldən hər işi ölçüb biçmişəm, Çox yaxşı bilirəm hara gəlmişəm. Adlı ustadları zay etmək üçün Saz götürüb bu diyara gəlmişəm. Aşıq Valeh: Kamallı ustadlar elmi məkandı, Ərşə cərəyan verən hansı məkandı? Mərifət satılan hansı tükandı? Hansı varla bu bazara gəlmisən? Aşıq Süleyman: Kim öyrənsə bütün elmin fəndini, Aça bilər bu düymələr bəndini. Mahirsən atmağa söz kəməndini, Olacağa yoxdur çara, gəlmişəm. Aşıq Valeh: Valeh söz açmamış gizli qəfəsdən, Zavallı tufandan, odlu nəfəsdən, Zodlu aşıq, nə tez düşdün həvəsdən, Sən düşmüsən pis azara, gəlmisən. Aşıq Süleyman: Süleymanam, iraqdadır mahalım, Qəriblik əl verdi, dəyişdi halım. Pozuldu növrağım, çaşdı xiyalım, Şadlıq keçib ahı-zara gəlmişəm. Söz tamama yetdi. Aldı Valeh dübarə görək nə deyir: Sənət meydanında ismi xar olan, Bir əlif de, onda cahan var olsun. Yeddi kəlmə düzəlt səkkiz içində, Tufan olsun, bahar olsun, qar olsun. Söz cavabsız qaldı, aldı dübarə: Bir hesab tap caharı-şeşdə yazılsın, Təzələnsin, köhnə tarix pozulsun. Hər birində yeddi məna yozulsun, Hökmü olsun, divan olsun, dar olsun. Aşıq Valeh bu hesabı cəm bilir, Suda atəş nar içində nəm bilir. Anlamazdı hər kim desə kəm bilir, Matəm tutsun, günü ahı-zar olsun. Sözlər tamama yetdi. Aşıq Valeh Aşıq Süleymanı şagirdləri ilə boyun-boyuna bağladı, apardı ustadı Səmədin yanına. Süleymanın şagirdləri cavan idilər. Səməd gördü ki, şagirdlər bərk qorxu keçirirlər. Xeyli dinmədi. Aldı görək ustad Səməd nə dedi: Bu qoca dünyada yox ömrə vəfa, Görən olacaqdı nələr dünyada? İnsan olan şirin-şirin danışar, Heyvan olan gedər mələr dünyada.
Çapılmış, talanmış bağlar görmüşəm, Mənəm deyənləri ağlar görmüşəm, Kimi ağlar, kimi gülər dünyada. Yeddi yeyər, səkkiz çəkər, beş mələr, Mənəm deyənlərin yurdu heç mələr. Qaynar bulaq, axan çaylar, çeşmələr, Necə olacaqdı sular dünyada? Səməd ki var, bir quruca cəsətdi, Ölüm kü var, o hamıya qismətdi. Çarxı fələk, bəs bu necə mürvətdi, Cavan oğlanlar da ölər dünyada. Söz tamama yetdi. Səməd dedi, Süleyman, səni bu şagird lə rinə bağışlayıram. Aşıq Süleymanın sazını əlindən aldılar, soyul muş tacir kimi yola saldılar.
|