Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva

Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
141 
imkanlar əsasında yaranması semantik hadisənin nəticəsidir və 
bu vasitə ədəbi dilin lüğətini daha da zənginləşdirir” [53,s.431]. 
2.Daha çox elm sahələrində transterminləşmiş terminlər; 
İki və daha artıq elm sahəsində transterminləşmə dedikdə isə 
eyni sözün iki və daha artıq elm sahələrində tam fərqli mənada 
xüsusiləşməsi nəzərdə tutulur. Məsələn, açar sözü “güləşmədə 
parterdə tətbiq edilən tutma” deməkdir. Hücumdakı güləşçi 
rəqibdən arxada və yaxud yanda olmaqla onun eyniadlı 
bazusunu öz bazusu və arxasında yıxır, əlini isə onun kürəyinə 
qoyur [171,s.12]. Dilçilikdə isə açar sözü “çətin bir mətni yaxşı 
başa düşmək üçün sadə şəkildə şərh deyilmiş yazı”, musiqidə 
isə “not sətirlərinin əvvəlində notların mənasını müəyyən edən 
işarə” anlamında xüsusiləşərək termin kimi formalaşmışdır 
[152,s.36],[168,s.15].
Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində söz və ifadələrin 
mənalarının dəyişdirilməsi də əsas vasitələrdən biridir. 
Dünyada hər bir anlayışı ayrı-ayrı xüsusi sözlə ifadə edən heç 
bir dil yoxdur və ola da bilməz. “İnkişafla əlaqədar olaraq 
meydana çıxan yeni-yeni anlayışların ifadəsi üçün çox zaman 
yeni söz axtarılmayıb, dildəki mövcud sözün mənası 
dəyişdirilməklə bu və ya başqa məfhum ifadə olunur” 
[53,s.431]. Məsələn, ölüm sözü biologiya termini kimi 
“orqanizmin həyat fəaliyyətinin həmişəlik dayanması və onun 
məhv olması, orqanizmdə və ya onun bir hissəsində maddələr 
mübadiləsinin dayanması” deməkdir [154,s.550]. Hüquq 
termini kimi “nəslin ölüb-getmə prosesi, əhalinin təkrar isteh-
salının iki əsas proseslərindən biri” mənasında izah olunur 
[181,s.520]. Biznes registrdə isə bilavasitə statistik vahidlərə 

---

Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________
 
142 
aid olan demoqrafik hadisədir. Bu hadisə “bu və ya digər 
işgüzar fəallığın xalis dayandırılması, ya da “qeyri-xalis”, yəni 
bir vahidin digəri tərəfindən unudulması, yaxud müəssisənin 
bölməsi” kimi izah olunur. 
Beləliklə, aydın olur ki, transterminləşmə hadisəsində hər 
bir termin yenidən başqa sahə üzrə terminləşir. Eyni termin 
müxtəlif definitiv mənaya malik olur və müxtəlif sahələrə 
məxsus olur. Burada sözlər tam fərqli mənalı sözlər hesab 
olunurlar. “Transterminləşmə prosesində sözün semantikasının 
yəni mənanın xüsusiləşməsi zəruri elementdir. Çünki semantik 
konversiya prosesində termin-anlayış münasibəti təyin edilir, 
terminin mütləq müəyyən sahə terminologiyasında definisiya 
əsasında təyin edilən mənası olmalıdır” [85,s.33]. 
Deyilənləri ümumiləşdirsək, belə qənaətə gələrik ki, 
birinci və ikinci qrup sözlərdə nominativ məna əsasında əlavə 
məna yaranmış və bu əlavə məna müəyyən sahə üzrə 
xüsusiləşmiş və xüsusi anlayışı ifadə edən xüsusi mənalı sözə 
çevrilmişlər. İkinci qrup sözlərdə definitiv məna nominativ 
mənanı üstələyir. Üçüncü qrup sözlərdə nominativ məna ilə 
əlaqə tam itir. Burada əsas və əlavə məna arasında heç bir əlaqə 
yoxdur. Bu baxımdan üçüncü və dördüncü qrup sözlər arasında 
oxşarlıq var. Bu cür məna dəyişməsi hadisəsi omonimliyə 
bənzəyir. Ancaq üçüncü qrup sözlərdə olan omonimlik hadisəsi 
ilə dördüncü qrup sözlərdəki omonimlik prosesi arasında fərq 
vardır. Üçüncü qrup sözlərdə omonimlik hadisəsi ümumişlək 
söz və termin səviyyəsində, dördüncü qrup sözlərdə isə bu ha-
disə terminlə termin səviyyəsində baş verir. Birinci halda 
yalnız anlayış, məna fərqliliyi müşahidə olunursa da, ikinci 

---