Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva
Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
73 osmanlı, qırğız, xəzər ləhcələrində də “balaca madyan” mənasında rast gəlinir [218,s.1429]. Beləliklə aydın olur ki, söz qədim türk sözü kimi ilkin semantik yükünü saxlamaqla yanaşı, bu gün heyvandarlıq sahəsində termin kimi işlənir. Kənd təsərrüfatı terminologiyasının formalaşmasında dialekt və şivələrdən səmərəli istifadə olunması xüsusi əhəmiyyətə malikdir. “Xalq dili hər bir sahə, o cümlədən, kənd təsərrüfatına aid terminologiya üçün əsas və həlledici rol oynayır. Əgər biz kənd təsərrüfatı üzrə də terminoloji sistemləri təkmilləşdirmək istəyiriksə, xalqın dilini, xalqın dilindəki zəngin lüğət ehtiyatını toplamalı, termin yaradıcılığında ondan səmərəli istifadə etməliyik” [33,s.83]. Nümunələrdən göründüyü kimi, heyvandarlıq terminləri Azər- baycanın qərb dialektlərində daha çox rast gəlinir. Bu, ərazinin heyvandarlıq üçün əlverişli olması və əhalinin bu əmək fəaliyyəti ilə daha sıx məşğul olması ilə bağlıdır. Xalçaçılıq xalqın əsas məşğuliyyətlərindən biri olmaqla yanaşı, onun tarixini, mədəniyyətini, dünyagörüşünü, həyat tərzini birbaşa özündə cəmləşdirir. Bu səbəbdən xalçaçılıq leksikası dilin öz imkanları əsasında yaranan sözlərlə zəngindir. Respublikamızda xalça müxtəlif zonalarda, əsasən, Quba, Şirvan, Qarabağ, Gəncə, Qazax, İsmayıllı və s. rayon- larda və onun kəndlərində toxunur. Buna görə də, bu bölgələrdə işlənən dialekt sözlərində xalçaçılıq sahəsi ilə bağlı sözlərə daha çox rast gəlinir. Azərbaycan dilində xalçaçılıq lek- sikasını araşdıran şəxslərdən biri də M.Ə.Abdullayeva ol- muşdur. O yazır: “Xalçaçılıq leksikasında sözlərdən bir qrupu başqa xalça terminləri ilə, digər bir qrupu isə ümumxalq dialekt Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________ 74 sözləri ilə çoxmənalılıq təşkil edir. Hər iki halda çoxmənalılıq əşyanın xarici görkəminə görə oxşarlıq əsasında baş verir” [4,s.87-88]. M.Ə.Abdullayevanın fikrinə görə, dialekt sözləri termin sözləri ilə çoxmənalılıq təşkil edir. Belə ki, çoxmənalılıq prosesində əsas cəhət sözlərin mənaları arasında yaxın əlaqənin və anlayış eyniliyinin olmasıdır. Bu tip dialekt sözlərinin terminləşməsi prosesində mənalar arasında əlaqə bəzən var, bəzənsə yox. Anlayış ortaqlığı bəzən var, bəzən yox. Məsələn: bafta dialekt sözü “güləbətin və ya ipək sapdan toxunmuş qaytan” deməkdir [157,s.24]. Qazax bölgəsində söz “əlvan parçadan paltara tikilən haşiyə”, “zərli parça adı” mənalarında işləkdir [150,s.34]. “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə isə fars sözü “güləbətin ipək sapdan toxunmuş qay- tan” kimi qeyd olunur [167,s.199]. Nümunədən göründüyü kimi, sözlərin hər ikisi parça və parçadan hazırlanmış məhsul adıdır. Burada məna deyil, anlayış yaxınlığı var. Digər nü- munədə isə bu hal fərqlidir. Belə ki, başaltı sözü Şimali Azərbaycanda maldarlıqla məşğul olan tərəkəmələrin məişətdə istifadə etdikləri “yastıq” deməkdir (daxilində qırxıntı və ya yun doldurulan bu yastıq baş altına qoymaq üçün istifadə edilir) [157,s.25]. Söz digər bir halda “pazlı dəzgahlarda üst oxun başları altına qoyulan taxta” mənasında işlənir. Görün- düyü kimi, sözün mənaları arasında əlaqə olsa da, ifadə etdikləri anlayışlar arasında heç bir əlaqə yoxdur. Burada dialekt sözünün çoxmənalılıq əsasında terminləşməsi prosesi nəzərə çarpır. |