Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Zivər Hüseynlİ

(Xəzər Universiteti)
Səfəvİlərİn İlk dönəmİnə aİd tarİxİ qaynaqlar
Səfəvilər dövrü nəsr əsərləri baxımından ən zəngin dövr­lər­dən biri hesab olunur. Bu dönəmdə nəzm və nəsr ədəbiyyatı, astaranomoya, tibb, riyaziyyat, din və s. kimi elmin müxtəlif sahələrinə aid bir çox əsər­lər qələmə alınsa da tarixi mətnlər daha çox üstünlük təşkil edir. Başqa sözlə desək tarixi yazılar bu dövrün ən önəmli nəsr əsərləri ara­sında yer tutur. 

Səfəvi dövrü tarixi əsərləri mövzu, məzmun və zaman ba­xımından geniş olsa da çoxu Səfəvilər sülaləsi, Səfəvi hakim­ləri və onların döv­ründə baş verən hadisələr haqqındadır. 

Fars ədəbiyyatında daha əvvəlki əsrlədən müxtəlif sahə­lərdə nəsr əsərlər o cümlədən tarixi əsərlər yazılmışdır. Bunun bariz nümunəsi kimi Tarixi-Təbəri, Tarixi- İbn Əsir, Tarixi- Beyhəqi və s. əsərləri gös­tərmək olar. Tarix yazmaq ənənəsi əsasən Teymurilər dönəmi başlasa da Səfəvilər dönəmində daha geniş şəkildə davam etməyə başlamışdır. Belə ki, bu ənənə sayəsəndə Səfəvilər dövrü tarixi əsər baxımından elə zəngin bir dönəm olmuşdur ki, nəinki özündən əvvəl, hətta sonrakı sil­silələrin hakimiyyəti dövrü belə zənginliyə rast gə­linmir.Bundan başqa tarix yazma ənənəsi təkcə Səfəvilər deyil, Osmanlı və Hindistan kimi dövlətlərdə də geniş şəkildə yayıl­mışdı.

Adı gedən dönəmdə yazılan tarixi əsərlərin sayı bəziləri bir, bəziləri isə birdən çox cildləri olmaqla yüz addan çoxdur. Bu əsərlər mövzü ba­xımından da zəngin olduğu üşün məhşur İran yazıçısı Zəbihullah Səfa həmin tarixi əsərləri mövzu və məz­mun baxımından altı hissəyə bö­lüb: 1.Ümumi dünya tarixi, 2.İslamdan əvvəlki, İslam dövrü, Səfəvilər dövrünədək İran tarixi, 3.Səfəvilər, Əfqanlar və Nadirşah dövrü tarixi, 4. Hind soltanlarının tarixi, 5. Məhəlli tarix, 6. Dini tarix.(8; S.1551)

Bunlar arasından üçüncü kateqoriyadakı, Səfəvilərə aid əsər­lərin bir necəsi haqqında məlumat verəcəyik. Lakin bu haqda yazmazdan əvvəl ümumi olaraq əsərlərin xüsusiyyətləri haqqında yazacağıq.

Səfəvilər dövrünə aid bu tarixi əsərlər, Səfəvilər sülaləsi, bu süla­lə­nin əcdadları, hakimlərinin, şahlarının tarixi ilə yanaşı, yazıldığı dönə­min siyasi, ictimai, mədəni, elmi, dini və s. mə­sələləri haqqında geniş məlumatlardan ibarətdirlər. Bu əsər­lərin böyük əksəriyyəti məhz Səfəvi padşahlarının göstərişi ilə qələmə alındığı üçün daha çox dövründə ya­zıl­dığı padşahın siyasi fəaliyyətlərindən başqa onun əcdadı, şəcərəna­mə­si, ailəsi və s. haqqında məlumatlara geniş yer verilmişdir. Bəzi əsər­lər Səfəvilər xanedanının əcdadları haqqında məlumatla başlayıb Səfə­vilərin güclü hakimlərin dönəmi, yəni I Şah İs­mayıl, I Şah Təhmasib və ya I Şah Abbas dönəminədəki hadi­sələrlə sona çatır. Bəzi tarixlər isə Səfəvilərin zəif padşahları yəni I Şah Abbasdan sonrakı padşahların dö­nəmi haqqındadır. İkinci qrupa aid olan tarixlərin də bəziləri Səfəvilərin əcdadları dönəmindən başlayır. Həmçinin bu qrupa aid olan tarixlərin bəzisi Səfəvi sülaləsinin süqutu ilə sona çatmır, Əfqanlar və Əfşarlar dönəmi haqqında belə məlumatlardan ibarətdirlər.

Əsər müəlliflərinin bir çoxu elm, ədəb əhli olduqları üçün öz əsər­lərində şeirlər, beytlər dərc etmiş, hebelə dövrün tanın­mış şairləri və elm adamları haqqında yazmışdırlar.

Burada təqdim olunan əsərlərin yazıldığı dil fars dilidir. Lakin dönə­min dini dili ərəb dili və ikinci rəsmi dili olan türk dilindən də bu əsər­lərdə nümunələrə rast gəlinir.

Tarixçilər özlərindən əvvəlki müəlliflərin əsərlərindən qay­naq kimi istifadə etsələr də daha çox öz müşahidələrini qələmə alırdılar.

Bu məqalədə oxuculara təqdim edəcəyəmiz əsərlər I Şah İsmayıl və I Şah Təhmasib Səfəvi dövrünə aid olan qaynaq­lardan ibarətdir.

Səfəvi dönəminin ilk zamanlarına aid əsas qaynaqlardan biri Qiyassədin Xandmirin (vəfat 942 h.q.- 1535 m.) dörd cildik Həbib-us-siyər əsəridir. Kiatb 927-930 h.q. (1521-1524 m.) tarixləri arasında yazılmışdır. Məllif dördüncü cilddə Şah İsmayılın şəcərənaməsi, Şeyx Səfiəddin İshak Ərdəbilidən I Şah İsmayıladək sülalənin tanınmış şəx­siy­yətləri və Səfəvilər tarixinin 930 h.q. (1524m.) ilinədək baş verən hadisələr haq­qın­da çox dəyərli məlumat vermişdir.(4; C.1 S.11-13) Bu əsər Şah İsmail Səfəvi haqqında yazılmış ən dəyərli və ən etibarlı qay­naqlardan biridir. Kitab Doktor Dəbir Siyaqinin nəzəri ilə, Cəlaləddin Homayuni tərərfindən təshih olunlmuş, Xəyyam nəşriyyatında 1380 h.ş. (2001m.) ilində çap edilmişdir.

Adı keçən əsərin davamı olaraq bilinən Tarixi- Padişahiye- Şah İs­mail və Şah Təhmasib, Qiyasəddin Xandmirin oğlu, Əmir Mahmud tə­rə­findən yazılmış digər Səfəvi qaynağıdır. Bu əsər Zeyli- Həbib-us-si­yər və Tarixi- Şah Təhmasib adı ilə də ta­nınır. Şah Təhmasibin həyatı, fəth­ləri və soy kökü haqqında yazılan bu kitab 957-958 h.q. (1549-1550m.) tarixində qələmə alınmışdır. Müəllif yazıları boyu Həbib-us-si­yər kitabına işarə etmiş və atasının adını yazmışdır. Görünür o, atasının Həbib-us-siyər əsərini davam etmək istəyində olmuş, lakin ömür vəfa etməmişdir.(6; S.250)