Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

4. İrfani havası
Sözə, yazıya nisbətən musiqi üzərində senzor qoymaq çə­tin­dir. Ona görə də Sovet dönəmində İrfaninin şeirlərinin toplanıb, nəşr edilməsi əngəllənsə də, haqqında bir məqalə yazılmasa da, İrfani-Ruhani saz havası aşıq məclislərində, toylarda, şənliklərdə ən çox ifa edilən musiqi olmuşdur. Televiziya və radioda aşıqlar tez-tez İrfani-Ruhani havası çalmışdılar. Hətta Moskvaya və xa­ri­ci öl­kələrə festivallara gedən Şərurun yallı ansamblının İrfani mu­siqisinin sədaları altında yallı getməsinə əngəl olmamışdılar. Bu festivalların təşkilatçıları, hətta musiqini ifa edənlər İrfani ha­va­sının müəllifi haqqında dolğun, dürüst bilgi sahibi ol­ma­mış­dı­lar.

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra Prof. Dr. Nailə Rəhimbəyli saz havasının müəllifi və onun ömür yolu haqqında bir kəlimə belə söz açmadan “Ruhani” saz havasının təhlilinə ge­niş bir məqalə həsr etmişdir. O, yazır: “Ruhanı” klassik aşıq ha­va­­larından olub, lad-intonasiya və harmonik dil xüsusiyyətlərinə görə aşıq yaradıcılığında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu hava qoş­ma poetik şeir növü əsasında oxunur. . .

"Ruhanı", "Rast" ladı əsasındadır. Havacat "Rast" ladı əsa­sın­­da olsa da, onun melodik quruluşu "Mahur-Hindi" muğamının lad-intonasiyaları əsasında yaradılmışdır…

Bu hava aşıq yaradıcılığında o qədər dərin iz salmışdır ki, onun adı qeyd etdiyimiz kimi, aşıq musiqisinin kök sisteminə də da­xil edilmişdir. Bu onu göstərir ki, həmin havacat klassik aşıq havaları arasında böyük önəm daşıyan və xüsusi əhəmiyyəti olan ha­valardan biridir. Eyni zamanda kök sisteminin kvinta-sekta in­ter­val­larının münasibətindən yaranan harmonik səslənmə ha­va­nın melodik xüsusiyyətlərində özünü daha parlaq şəkildə gös­tə­rir.

"Ruhanı"nın melodik dilinin nəzəri təhlili ilk növbədə onun me­­lodik dilinin zənginliklərini, dilin formayaradıcı amillərini, bədii ifadə xüsusiyyətlərini ortaya çıxarmış olur” (Rəhimbəyli, 2009, 1(30).

“İrfanı” saz havasının geniş musiqi təhlilini verən Prof. Dr. Nailə Rəhimbəyli sonda aşağıdakı nəticəyə gəlir: "Ruhanı" ha­va­sı­nın musiqişünaslıq təhlili göstərdi ki, bu hava klassik aşıq ya­ra­dı­cı­lığının bütün spesifik xüsusiyyətlərini, məsələn: ritmik, me­lodik, lad-intonasiya və forma rəngarəngliklərini özündə hifz et­mişdir. Bu hava özünün kvint-sekst harmonik dil xüsusiyyətinə məx­sus intonasiya çeşidlərini bu kök üstündə ifa edilən digər aşıq havalarına da təbdil etmişdir (Rəhimbəyli, 2009, 1(30).

Sənətşünas Tariyel Məmmədov yazır ki, ənənəvi aşıq hava­la­­rının yaşadılması mətnlərin yığılıb toplanması ilə bağlı deyil: şi­­fa­hi yaşayan və ötürülən havaların sayı az-çox sabit olub, kol­lek­­tiv yad­daşın imkanları ilə məhdudlaşır. (Məmmədov T., http://www.musigi-dunya.az/new/read_magazine.asp?id=39&page=4). Araşdırıcının “kol­lektiv yaddaşın imkanları ilə məhdudlaşan” və “az-çox sa­bit” saydığı saz havaları zaman-zaman çilalanmış, tək­milləş­miş­dir. Bunu “İrfani” havasının timsalında da aydın görmək olar.

Belə ki, 1960-cı illərdən ustad sənətkarlar saz havalarını ci­la­lamağa, ritmikləşdirməyə daha çox təşəbbüs göstərmişlər. Əda­lət Nəsibov bu prosesin öndəgedənlərindən olmuşdur. Bizim bu düşün­cə­lərimizi professor İlqar İmamverdiyev aşağıdakı kimi əsas­lan­dı­rır: “Aşıq İslam Yusifovun sazda çaldığı “Ruhani” aşıq ha­vası ilə Aşıq Ədalət Nəsibovun sazda ifa etdiyi “Ruhani” temp, sürət baxı­mından eyni havanın müxtəlif variantlarıdır. Aşıq İslam bu havanı ağır, salğarlı, ləngərli, andante tempində ifa et­diyi halda, Aşıq Əda­lət Nəsibov eyni havanı özünün əhval-ru­hiyyəsinə ovqatına müna­sib orta bir sürətlə, moderato tem­pin­də çalmışdır” (İmamverdiyev, 2004:56).

Aşıq musiqisinin araşdırıcısı Tariyel Məmmədov yazır ki, “Azərbaycan aşıqları ən qədim xalq-professional musiqi ənə­nələ­ri­nin öncül daşıyıcılarından sayılırlar...Çalğıçıların çoxu daxili tər­tib tarazlığını saxlamaq şərti ilə, havanı ustalıqla ge­nişləndirib-qısalda bilirlər. Bəziləri ifanın gedişindən, şəraitdən və dinləyici zövqündən asılı olaraq daxili nisbəti dəyişir, is­tə­nilən məqamları vurğulayır, yəni daha aydın nəzərə çarpdırırlar və i. a. Bütün bun­lar yaxşı təlim və sonrakı daim yetkinləşmədən irəli gələn ge­niş təcrübə, bilik və bacarıq sayəsində əldə olunur” (Məmmədov T., http://www.musigi-dunya.az/new/read_magazine.asp?id=39&page=5).

Aşıqlarımızın bilik və bacarığı sayəsində “İrfani” saz ha­va­sı az qala iki havaya-“Köhnə İrfani” və “Yeni İrfani”yə çevrildi. “Köhnə İrfani” ağır, ləngərlidirsə, “Yeni İrfani” olduqca ritmik və oynaqdır.

Tariyel Məmmədov bu cür çevrilmələri, dəyişikliyi belə izah edir: “Yeniliklər ənənəvi mətnin şəklidəyişməsi, ən başlıcası, bu­nun mədəni inkişafın yeni-yeni mərhələlərinə qoşulması ilə başa gə­lib. Hər bir hava ənənə baxımından tam əsaslanmış olsa da, ifa­çının özünün şərhi ilə, özünün duyduğu və yozduğu şəkildə ifa olu­nur. Ha­vacatın mətni həyat şəraiti; ifaçı aşığın sənətkarlıq səviyyəsi; ifa­nın məkanı və baş verdiyi şərait; nəhayət, yerli ənə­nə­lərdən ası­lıdır. Minlərlə ağızdan-ağıza, ifaçıdan-ifaçıya keçən aşıq havala­rının say­sız şəklidəyişmələri olur və olmalıdır. (Məmmədov T., http://www.musigi-dunya.az/new/read_magazine.asp?id=39&page=5).

“İrfani” aşıq havasından başqa “Urfani” adlı yallımızın ol­ma­sı, onları dəfələrlə dinləməm məndə belə bir qənaət ya­rat­mış­dır ki, hər iki hava eyni kökdəndir. Musiqi savadım və duyumum olma­dığına görə qəti bir fikir söyləyə bilmirdim. Tanıdığım mu­siqi­şünaslardan dəfələrlə bu işdə mənə yardımçı olmalarını xahiş et­səm də işləri çox olduğundan mövzunu araşdırmağa gi­riş­mir­di­lər.

Türkiyənin Qazi Antep şəhərindəki universitetin professoru, aşıq musiqisi sahəsində dəyərli araşdırmalar müəllifi Prof. Dr. İlqar İmamverdiyevdən 2016-cı il aprelin 3-də aşağıdakı emaili aldım: “Əli müəllim "Ürfani" ilə bağlı nota yazdığım qədim va­riantı "Saz havaları antologiyası" kitabımda vermişəm. Sizə gön­də­rirəm. Doğru deyirsiniz bu hava 1937-ci illərdə ağır-ağır çalı­nırdı. (Aşıq Sadıq Sultanov, Aşıq İslam Yusifov) Sonradan Aşıq Ədalət Nəsibov başda olmaqla musiqinin tempini artırdı. Gənc ifaçılar da bu tərzdə çalmağa başladılar. Qədim ta­ma­şa­çı­la­ra bu ha­vanı iti sürətlə çaldıqda qəbul etmirdilər. Bizə iradını bil­dirir­dilər. 1985-ci ildə Şair Mustafa İsgəndərzadə ilə birgə Şəmistan Əsgərovu ziyarətə getmişdik. İlk dəfə gördüyüm bu insanın ixti­yar vaxtında sazda qədim "Ürfani"ni çalanda mənə dedi: "Ay oğul, çox sağ ol. Rəhmətlik atam Kərbəlayi Əsgər kişi gö­­zümün önünə gəldi. Bu havanı ağır-ağır və sındıra-sındıra oy­na­­­yaraq dəs­malı yerdən dişi ilə tutub qaldırdığını indi də xa­tır­layıram."

Qazax bölgəsinin zurnaçılarının bu saz havasını rəqs kimi ifa etdiklərini 1982-ci ildə müşahidə etmişəm. Bununla da anlaşılır ki Ürfani klassik saz havası olmaqla həm də rəqs havası kimi ifa olun­muşdur. “Ürfani” havasını Azərbaycan və Borçalı aşıqları 2 variantda kökləyirlər. Azərbaycanda 1-ci qrup tellər I oktavanın Do, 2-ci qrup tellərdən biri I oktavanın Mi bemol və kiçik ok­ta­va­nın Mi bemol səsinə kökləyirlər. 3-cü qrup tellər isə kiçik ok­ta­vanın Si bemol səsinə nizamlayırlar. Borçalı aşıq məktəbinin us­tadlarında I və III qrup tellər eyni ilə Azərbaycan aşıqları ki­mi­dir. Sadəcə fərq orta qrup tellərdə bir səsin dəyişik olması ilə fərq­lənir. Borçalı aşıqları 2-ci qrup tellərin ikisini I oktavanın Mi bemol, birini isə kiçik oktavanın Lya bemol səsinə kökləyib ifa etdikləri üçün sazın səsində fərqli bir ahəng əmələ gəlir”.

Kitaba ön söz yazarkən yenidən bu mövzuya qayıtdım. 1980-ci illərdən tanıdığım, öncələr də saz havaları mövzusunda mə­­nə yar­dımçı olmuş, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İn­cə­sə­­nət Uni­versitetinin “Musiqişünaslıq” kafedrasının müdiri, əmək­­dar in­cə­sənət xadimi, professor Kamilə xanım Da­daş­za­də­dən xahiş etdim ki, “İrfani” havalarını müqayisə etsin. Çox sağ olsun ki, özü­nün vaxtı olmadığından bu işi gənc araşdırıcı Afiz (Hafiz) Kə­ri­mova həvalə etdi. Afiz (Hafiz) Kərimovla xeyli söhbət etdik. Ona məndə olan “İrfani” havalarının not yazılarını və eşitdiyim ha­vaların hansı aşıqlar tərəfindən ifa edildiyini söylədim.

Afiz (Hafiz) Kərimov bir neçə aşığın ifasındakı “İrfani” ha­va­larını və “Urfani” yallısının musiqisini müqayisə edərək geniş bir məruzə hazırladı. “Tasavvufta Musiqi: Urfanî Havaları Haqqında Bazı Araştırmalar” adlandırdığı məruzəsnini T.C. Baş­ba­kanlık Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı (TİKA) Baş­kan­lı­ğının desteğinde; Hacı Bektaş Velî Kültür Derneği Başkanlığı ile Ukrayna-Gürcistan Beynelhalk Üniversitesinin birlikte 30-31 Mayıs 2016 tarihlerinde düzenlediği Türkiye Gürcistan Bektaşî Kültürü ve Ozanlar Sempozyumu”nda oxudu.

Afiz (Hafiz) Kərimov araşdırmasında “İrfani” havasının İl­qar İmamverdiyevin (nota köçürən İlqar İmamverdiyev), Ka­man­dar Əfəndiyevin (nota köçürən Nazim Bağırov), Hüseyn Sa­rac­lının (nota köçürən Tariyel Məmmədov), İsgəndər Ağbabalının (no­ta köçürən Afiz (Hafiz) Kərimov) və “Tütək səsi” filmindəki (no­ta köçürən Afiz (Hafiz) Kərimov), eləcə də Əkrəm Məm­mədli və Kənan Məmmədlinin köçürdüyü “Urfani” yallı­sı­nın mu­siqilərini müqayisəli təhlil edir. (Kərimov A., 2016)

Aşıqların ifasındakı “İrfani” havası haqqında yazır: “Ürfani” ha­vasının əlimizdə olan bir neçə not variantını müqayisə etdikdə va­riantlar arasında müəyyən ortaq və fərqli xüsusiyyətlərin ol­du­ğu­nu görürük. Aşıq havalarında çox tez-tez baş verən hallardan biri met­rik dəyişkənlikdir və bu mənada “Ürfani” havası da is­tis­na­lıq təşkil etmir. Lakin bu hava melodik quruluşuna görə əsas eti­barilə 2/4 ölçüsü üzərində qurulub marşvari xarakter daşıyır. Bu xüsusiyyət əlimizdə olan bütün not nümunələrinə şamildir. Mü­­hüm ortaq cə­hətlərdən biri də havanın intonasiya-məqam əsası ilə bağlıdır. Sazın “Orta pərdə kökü”ndə ifa olunan “Ür­fani” havasının məqam əsası təbii ki, bütün variantlar üçün xa­rak­terikdir” (Kərimov A., 2016).

“İrfani” saz havasının oxşar cəhətlərini təhlil etdikdən sonra fərqliliklərinə münasibət bildirərkən araşdırıcı yazır: “variantlar ara­sında müəyyən özəlliklər də müşahidə edilməkdədir. Məsələn, fərqli cəhətlərdən biri variantların ayrı-ayrı tonallıqda ifa edil­mə­si­dir. Əgər sazın I qrup alt simləri İ. İmamverdiyevin nota kö­çür­dü­yü ifada və “Tütək səsi” filmindəki “Ürfani” havasında birinci ok­­ta­vanın “do” səsinə uyğun gəlirsə, Kamandar Əfəndiyevin və Hüseyn Saraclının ifa etdiyi “Ürfani”də kiçik oktavanın “si”, İs­gən­­dər Ağbabalının ifa etdiyi “Ürfani”də isə kiçik oktavanın “lya” səsinə uyğun gəlir. Hər bir ifaçı I qrup alt simləri öz zöv­qünə və səs imkanlarına görə nizamladığından əslində bu və ya di­gər ha­va­nın müxtəlif tonallıqda ifa edilməsi aşıq musiqisi üçün təbii haldır. Bununla belə, ayrı-ayrı aşıq tərəfindən müxtəlif yük­sək­likdə ifa olunan məsələn “Ürfani” havasının səslənmə eti­ba­rilə kifayət qə­dər fərqli variantları ortaya çıxır. (Kərimov A., 2016)

Saz musiqisi araşdırıcılarının qənaəti budur ki, sadə üslubda ger­­çəkləşən “İrfani” havası Ədalət Nəsibovun ifasında tamamilə mü­rək­kəbləşmişdir. Ədalət Nəsibov ... müasir çalğı tex­nika­sın­dan istifadə edərək ikinci və üçüncü barmağı bütün simlərə eyni vaxt­da toxundurmaqla melodiyada kiçik fasilələr yaratmışdır. Saz­da məxsusi səslənmə verən bu ifa üsulunun müasir dövrdə daha ifrat formalarına rast gəlinir.(Kərimov A., 2016).

Afiz (Hafiz) Kərimov saz havasindakı dəyişiklikdən aşa­ğı­da­kı qənaətə gəlir: “Müşahidələrimiz onu deməyə əsas verir ki, ritmik fiquru ilə birləşib musiqi motivi əmələ gətirən me­lo­fi­qur qədim üslubda çərək notla (), nisbətən yeni üslubda punktir səciyyəli ritmlə (), daha sonralar isə ən müxtəlif şəkil­lərdə (, , ) təzahür et­miş­dir”. (Kərimov A., 2016).

Saz havası “İrfani” ilə “Urfani” yallısının musiqisini qar­şı­laş­dı­ran Afiz(Hafiz) Kərimov aşağıdakı qənaətə gəlir: “Yallının 2/4 öl­çüsü üzərində qurulan I hissəsinin birinci variantı ilə “Ürfani” ha­vası (araşdırıcı saz havasını nəzərdə tutur-Ə.Ş.) ara­sında musiqi-sintaksisi səviyyəsində də olsa cüzi oxşarlıqlar hiss olu­nur. Lakin I hissənin ikinci variantında isə “Ürfani” havası ilə uy­ğun­luq daha çox nəzərə çarpır... Ümumiyyətlə, I hissənin ikin­ci va­rian­tını 1 ton aşağı transponizə etməklə “Ürfani” havası ça­lı­nan pərdələrdə yallı­nı ifa etdikdə sözü gedən havanın into­na­siyaları açıq şəkildə özünü büruzə verir. “Urfanı” yallısının II hissəsi 6/8 ölçüsünə əsaslanıb tamamilə fərqli bir istiqamətdə in­kişaf etmişdir ki, bu, yallı tipinə xas olan əlamətlərdən biridir. II hissənin heç bir variantında “Ürfani” havası ilə hər hansı bir uyğunluq görmürük. Beləliklə, I hissənin birinci variantında sözü gedən hava ilə kiçik işar­tılar sə­viyyəsində mövcud olan ox­şar­lıq­lar, ikinci variantda ciddi uyğun­luqlara gətirib çıxardır. Yallının II hissəsində isə yeni möv­zuların işlənməsi ilə musiqi tam fərqli axarda inkişaf edir. Hər hal­da, bizim müşahidə edə bildiyimiz və bilmədiyimiz uy­ğun­luq­lar bu nümu­nələrin ortaq mənşəyindən xəbər verir. (Kərimov A., 2016).

Musiqiçilərin araşdırmaları onu göstərir ki, “İrfani” saz ha­va­sını formalaşdıran sıradan bir aşıq deyil, yüksək musiqi du­yu­mu və bəstəkarlıq qabiliyyəti olan ustad sənətkardır. Belə bir us­tad yal­nız bir hava yaratmaqla kifayətlənməzdi. Təəssüf ki, onun ya­ratmış olduğu saz havaları haqqında əlimizdə qaynaq, bilgi yox­dur.