Azərbaycan Milli Kitabxanası

MİKAYIL MÜŞFİQ 
 
Yaxın qələm dostu haqqında vəfatından sonra söz demək dost üçün çox ağır 
olur. Özü də əsərlərilə yaşayan, həmişə sənin gözlərinin qarşısında durub sənə 
baxan, gülümsəyən bir şair haqqında. 
Mikayıl Müşfiqin yaxın dostlarından biri də  mən idim. Sağlığında bu 
dostluğun 12 il, indi isə 40 ildən artıq bir tarixi vardır. Tanış 
 
  

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
244 
 
olduğumuz zaman Müşfiqin 18 yaşı olardı. Bizim gənclik illərimiz çox qaynar 
bir dövrdə keçdi. Qızıl qələmlər ittifaqı  sıralarına Müşfiq Sabir kitabxanası 
yanındakı ədəbi dərnəkdən gəldi. Bu gəlişə hamımız sevindik. Demək olar ki, o 
vaxt kitabxanaların və  məktəblərin hamısında  ədəbiyyat dərnəkləri fəaliyyət 
göstərirdi. Bu dərnəklərdə istedadlı  gənclər az deyildi. Biz şəhərimizdəki 
kitabxanaları, məktəbtəri gəzib böyük maraqla divar qəzetlərindəki  ədəbi 
parçaları nəzərdən keçirərdik. Həmin yazılar haqqında "Gənc işçi"də məqaləbr 
yazardıq. Bu ədəbi parçaların müzakirəsini keçirərdik.  İstedadlıları  qızıl 
qələmlər ittifaqına cəlb edərdik. 
Müşfiq bu deməklərdən birində ilk qələm təcrübəsi ilə  məşğul olan ən 
istedadlı bir gəncdi. O ilk addımlarından gənclərin nəzərini şeirlərinə cəib edə 
bilmişdi. Qızıl qələmlər ittifaqında Müşfiq bizimlə birlikdə yeni, novator sovet 
poeziyası uğrunda mübarizə aparanlardan biri oldu. 
Qaynar gəncliyimizin romantik çağları, xoş  şirin arzularla keçdi. 
Keçdiyimiz  şərəfli yollarda birimiz az, birimiz çox büdrəmişik. Lakin yenə 
qalxıb  əzmlə yolumuza davam etmişik. Gənclik illərimizdə biz kommunist 
partiyamızın, komsomolumuzun qayğısını, köməyini həmişə duyurduq. 
Yeni dünyamızın mahnılarını yaratmaq uğrunda fədakarlıqlar göstərməyə 
can atırdıq. Komsomolun orqanı "Gənc işçi" qəzetinin səhifələri  şeirlərimizə, 
ədəbi mübahisələrimizə  həmişə açıq idi. O vaxt inqilabi poeziyamızm sevilə-
sevilə oxunan yaradicılarından biri də Müşfiq idi. Onun şeirlərində 
zəmanəmizin  əlamətdar hadisələrinin tərənnümü xüsusi yer tuturdu. Musiqi 
kimi səslənən bu səmimi, ürək çırpıntılarıyla dolu şeirlər dildən-dilə düşürdü. 
Şeirlərin ahəngi Bakı  təbiətilə  sıx bağlıydı. Onlar gah xəzri kimi sərt, gah 
gilavar kimi mülayim səslənirdi. Müşfiq doğrudan da gözəl insan, gözəl dost, 
gözəl şairdi. 
Müşfiqin hərəkətləri, insanlarla rəftarı şairanə idi desək, yanılmarıq. Evdə, 
gəzintilərdə, məclislərdə, tribunalarda, fabriklərda, zavodlarda şeir oxumaqdan 
aldığı zövqü dillə söyləmək çətindir. 
Onun ürəyindəki dilindəydi, dilinə yalan söz gəlməzdi. Yalan danışanlarla 
dostluq etməzdi, həmişə öz fikrini açıq, aydın söylərdi. Bir haqsızlıq gördümü, 
tez coşub özündən çixardi. Dostunun, yoldaşının eybini, nöqsanını üzünə 
deyərdi.  Şair dostlarının sevincinə 
 
  

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
245 
 
sevinər, dərdinə ürəkdən şərik olardı. Özü bir səhv etdikdə düşünmədən dərhal 
"səhv etmişəm" deməzdi. O bunu ancaq öz səhvini dərindən dərk etdikdən 
sonra etiraf edib üzr istərdi. Yadımdadır, gənclik iliərimizdə  mən Müşfiqi 
tənqid etmişəm, Müşfiq də  məni. Hətta bu öz əksini o illərin mətbuat 
səhifələrində  də tapmışdır. Bununla belə Müşfiqlə bir süfrədə duz-çörək 
kəsməkdən, heç vaxt uzaq olmamışıq. O illərdə vaxtımız restoranlarda sağlıqlar 
deməklə yox, ədəbi yığıncaqlarda və evlərdə poeziyamızın inkişafı haqqında 
düşünməklə, qizğın  ədəbi mübahisəlarlə keçmişdir. Onu da deyim ki, bizim 
məktəb müəllimlərimizə böyük, dərin məhəbbətimiz vardı. Özümüzdən yaşlı 
yazıçı  və  şairlərə hörmətimiz sonsuzdu. Onların söbbətlərindən həmişə zövq 
alardıq. Onlar üçün həmişə ayağa qalxardıq. Bu kimi hərəkətlərdə Müşfiq 
aramızda birincilərdəndi. Mikayıl Müşfiq kiçik yaşlarından yetim qalmışdı. 
Hamımız çalışırdıq ki, o, bunu hiss etməsin. Bizim analarımız ona analıq 
edirdilər. Onu öz övladları  qədər sevirdilər. Müşfiq isə bizim atıatarımızın 
dilini bizdən yaxşı bilirdi. 
Evlərimizə  gələndə tez analarımızı bağrına basıb kefini, əhvalını  xəbər 
alardı. Analarımız da onu öz övladları kimi qucaqlayıb öpərdilər. Analarımız 
"qoy Mikayıl bizə tez-tez gəlsin" deyərdilər. 
Yadıma Müşfiqin bır beyti düşür: 
 
Gəl, Süleyman, çıxalım bir yarışa, 
Çıxalım mövzu üçün axtarışa. 
 
Doğrudan da o illərdə yeni-yeni əsərlər yaratmaq uğrunda yarışırdıq. 
Həmişə axtarışlar aparırdıq. Bir dəfə 1935-ci ildə  Rəsul Rza, Müşfiq və  mən 
Novxanıdakı bağımıza getməli idik. 
Binəqədiyə  qədər dar dəmir yoluyla getdik. Orada qazalaq tapmadıq. 
Nəhayət, əlacsız qalıb Novxanı kəndinə şalbandan qayrılmış dəmir, daş daşıyan 
arabanın sürücüsüylə danışdıq, o bizə dedi ki, bu araba sizi əldən sala bilər. 
Müşfiq təkid etdi ki, "eybi yoxdur, bunun da bir başqa aləmi var. Yolda sizə 
təzə  şeirlərimdən oxuyacağam. Başımızı  şeirlə qarışdırıb kəndə rahatlıqla 
çatarıq". Belə  də oldu. Bütün yol boyu Müşfiq bizə  şeir oxudu. Yolun 
əziyyətini hiss etmədik. 
Novxanı  kəndində isə piyada özümüzü bağlara yetirdik. Anam və atam 
dostlarımın gəlişinə çox sevindilər. Bir neçə gün səhər və axşam 
 
  

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
246 
 
Dənizdə çimdik. Qumlar üstündə özümüzü günəşə verdik. Hətta güləşdik 
də. Novxanı bağlarının  şirinlikdən boğazları yandıran ağ  şanısından, 
göbəyindən bal damarı əncirindən yedik. Nərd oynadiq. Şeirlər oxuduq. 
Bakılılar çox yaxşı bilir: bizim Abşeron kəndlərində dəvə ətindən bişirilmiş 
qutab ən ləziz yemək hesab olunur. Xüsusilə, Novxanıda tez-tez dəvə kəsilərdi. 
Hər cümə axşamı  qəssabxanadan bir nəfər dəvə üstündə bütün bağ yollarını 
dolaşıb "ay dəvə  əti alan" deyə hamiya car çəkərdi. Hamı bilirdi ki, həmin 
dəvənin əti səhər qəssabxanada olacaqdır. 
Bakılılar buna çox sevinərdilər. Lakin vətənimizin başqa yerlərindən gəlmiş 
dostlarımız dəvə ətindən xörək bişirilməsinə çox təəccüblənirdilər. Dadlı qutab 
yeyəndən sonra, bu ətlə qutab üçün nə  qədər gərəkli, dadlı olduğunun  şahidi 
olurdular. O vaxt biz bağlarda tez-tez toplaşardıq. Hətta sevimli 
müəllimlərimizi bağımıza hörmətlə qonaq aparardıq. 
Abdulla  Şaiq, Seyid Hüseyn, Cabbar Əfəndizadə, həftələrlə bağlarımızda 
əziz qonağımız olurdular. O zaman belə görüşlər biz gənclər üçün çox faydalı 
idi. Söhbətlərimiz təhsildən, ədəbiyyatdan və gələcəkdən, həyatda tutacağımız 
mövqe haqqında gedirdi. Müəllimlərimizlə birlikdə respublikamızın bir sıra 
şəhərlərində və qardaş respublikalarda səfərdə olmuşuq. 
Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadə, Haqverdiyev, Cəfər Cabbarlı, Abdulla 
Şaiq, Samil, Seyid Hüseyn kimi qələm sahiblərilə birlikdə Gürcüstanda 
keçirdiyimiz günləri mən indi də unuda bilmirəm. Bu səfərdə Müşfiq də 
bizimlə olmuşdur. Bu səfər zamanı söhbət yenə ədəbiyyatdan gedirdi. Xüsusilə 
biz gənc şairlərin söhbəti həmişə şeirdən olurdu. 
Müşfiqin Füzuli, Nəsimi, Vaqif, poeziyasına dərin məhəbbəti vardı. Bu 
şairlərin  əksər  şeirlərini  əzbərdən deyirdi. Bəzən biz ona sinədəftər Müşfiq 
deyərdik. Çünki onun sinəsi şeirlərlə doluydu. İndi də Müşfiqin ürəkdən gələn 
şeirləri gözəl mahnı kimi dodaqlardan düşməyir. 
 
1969  
  

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
247 
 
MİKAYIL RƏFİLİ 
 
 
Yorğunluq nədir bilməyən bu adam bizim ədəbiyyatımız üçün az iş 
görməmişdir. Mikayılın  ədəbi fəaliyyəti təqdirəlayiq bir fədakarlıqdır. Bəli, 
Mikayıl Rəfili böyük alim idi. O, alim kiıni yüzlərlə  gəncin gələcəkdə elmi 
rütbə qazanması üçün çox xeyirxah zəhmət çəkmişdir. Mikayıl yüksək 
mədəniyyətə, biliyə malik bir şəxsiyyətdi. O, çox qaynar bir həyat sürdü. 
Mikayıl həmişə  hərəkətdəydi, mənə elə  gəlir ki, dünya ədəbiyyatı  xəzinəsinin 
elə bir nadir incisi tapılmazdı ki, Mikayıl onu bilməmiş olaydı. Özünün çox 
zəngin bir kitabxanası vardı ki, vaxtilə çoxumuz oradakı kitablardan az istifadə 
etməmişik. O, dostluqda möhkəm və səmimi idi. Şairliyinə gəldikdə, onun bir 
sıra dəyərli, səmimi, obrazlı dillə yazılmış  şeirləri vardır ki, onlar indi də öz 
mahiyyətini, təravətini itirməmişdir. 
Dünya klassiklərindən etdiyi müvəffəqiyyətli tərcümələr, teatr tamaşalarına 
yazdığı  məqalələr də olduqca diqqət sayandır. Çoxumuz onunla uzun illər 
dostluq etmiş və bir süfrədə duz-çörək kəsmişik. 
Mikayıl məclislərdə çox hazırcavab və zaraftcıl adam idi. Onun olduğu 
məclislərdə vaxtın nə zaman gəlib keçdiyini hiss etməzdin. Dostlarnıı özüylə 
zarafat etməyə özü həvəsləndirərdi. Adam var ki, iki cümləsini eşitdinmi, 
darıxırsan, canını  əlindən qurtarmağa çalışırsan. Ancaq Mikayılı biz özümüz 
axtarırdıq ki, gərgin yaradıcılıq zəhmətindən sonra onunla şən dəqiqələr keçirə 
bilək. 
Dostlar arasında bir küsülülük oldumu Mikayıl dərhal işə girişib küsülüləri 
barışdırardı. Mikayılın yanında biri qeybət etdinmi, o tez söhbəti başqa səmtə 
aparardı. 
- Bəsdir, həyata fəlsəfi baxmaq lazımdır. Belə söhbətlə ancaq özünüzü 
vaxtından tez qocaldarsınız - deyərdi. 
Şəxsən mən onunla 1927-ci ildə "Maarif və mədəniyyət" məcmuəsinə katib 
təyin olunduğum zaman yaxından tanış oldum. O vaxt Mikayıl həmin 
məcmuənin katibi idi. O, çoxumuzun ilk gənclik  şeirlərinə  məcmuənin 
səhifələrində az yer verməmişdir. Məmməd Rahimin, Mikayıl Müşfiqin,  Əli 
Nazimin,  Əbdülbaqi Fövzinin, mənim və digər gənc  şairlərin  şeirlərini 
məmnuniyyətlə  dərc etməklə yeni sovet ədəbiyyatının gənc nümayəndələrinə 
öz məhəbbətini bildirərdi. 
Mən  ən ciddi, ən qaraqabaq adlanan adamlarda belə yumor və zarafat 
axtarmağa çalişanlardanam. Mikayılın həyatında bir çox gülüş, təbəssüm 
doğuran cəhətlər olmuşdur ki, bunlardan  danışmaya 
  

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
248 
 
Bilmərum. Bizim şənliyimiz Mikayılsız keçmirdi. Bəzi adamlar görürsən ki, 
hər il özü üçün yeni tərcümeyi-hal düzəldir, yerinə görə gah yaşını azaldır, gah 
da çoxaldır. 
Mikayıl belə deyildi, biz hər il onun anadan olan gününü qeyd etmək üçün 
evində toplaşardıq. Lakin yaşının neçə olduğunu öyrənə bilmirdik. Birimiz ilk 
piyaləni qaldırıb deyərdi: 
- Mikayıl, piyaləni sənin şərafinə qaldırmışıq. Bu gün yaşının neçə olduğu 
söyləməsən içməyəcəyik. 
O savabında: 
- Rəhmətlik uşaqları, yaşımla nə  işiniz var, yeyin, için, kefə baxın! - 
deyərdi. 
Hər il onun anadan olan günündə aldığımız cavab buna bənzər olurdu. 
Mikayılın incə, həssas qəlbi vardı. Mən çox vaxt onun gözlərinin yaşardığını da 
görmüşəm.  Ənvər Məmmədxanlı ilə  də onun dostluğu, incə zarafatı vardı. 
Hətta bir dəfə Mikayıl mənə dedi ki, Ənvəri istəyirəm bir işə salam. Fikirləşib 
tapmışam. Teatrın butafor sexindən yaxşı  ağ-saqqal alacağam, yapışqanla 
sifətimə yapışdırıb, yaxşı qrimlənib maşınımla onun qapısında gözləyəcəm. 
Ənvər küçəyə çıxanda məni daşbaşçı sürücü biri hesab edəcək. Maşına minib 
filan küçəyə sür deyəcək. Mənə  də elə bu lazımdır. Maşını  dəlicəsinə sürətlə 
sürəcəyəm, harayına fikir vermədən onu birbaş yasamal altına aparacağam. 
Ənvəri lap xəlvət bir yerdə düşürüb geri qaçacağam. Qoy şəhərə piyada 
qayıtsın. 
Ona dedim: 
- Mikayıl, Ənvərin səni tanıya bilməyəcəyinə əminsən? 
- Bəs necə? O qalın gözlüyün dalından məni dediyim görkəmdə tanıya 
bilməyəcək. 
Müəyyən səbəblərə görə Mikayıl bu arzusunu yerin yetirə bilmədi. 
Yadıma Moskvada keçirdiyimiz illər düşür. 
Mən 1929-ci ildə Bakı universitetindən 1-ci Moskva darülfünunun 
ədəbiyyat fakültəsinə köçürüldüm. Mikayıl Rəfili də  həmin darülfununda 
məndən yuxarı kursda təhsil alırdı. Mikayılın həmkurslarından, dostlarından 
biri də tatar xalqının qəhrəman oğlu şair Musa Cəlil idi. Məni onunla Mikayıl 
tanış etdi. O zaman rus yazıçılarından Vadim Kojevnikov, Viktor Qusev, Pavel 
Jeleznov, Pavel Pançenko, Şipirt, Voytinskaya, Aleksandr Oyslendr və 
başqaları mənimlə bir fakültədə təhsit alırdı. 
 
  

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
249 
 
Mən o vaxt yaşayış üçün darülfünuna yaxın bir yerdə kiçik bir otaq, yaxud 
bir guşə axtarırdım. Moskvada tez-tez otaq dəyişdirən Mikayılın təcrübəsi 
olduğundan kömək üçün ona müraciət etdim. 
Moskvanın axşam qəzetində ("Veçernyaya qazeta") o vaxt müxtəlif 
mövzuda qəribə elanlar olurdu. 
Bir tələbə kimi pula qənaət etmək məqsədilə Mikayıl qəzetə  mənim üçün 
müxtəsər, yığcam belə bir elan yazdı: "İşu, kom. ili uq. u od. j. v sentre". 
Elanın mənası bu idi: "İşu komnatu ili uqolok u odinokoqo jelatelno v 
sentre". 
Bu elan qəzetdə çıxandan sonra Moskva yazıçılar ittifaqına adına məktublar 
yığmağa başladı. Yazıçılar  İttifaqında çalışan qadınlar bu məktubları  mənə 
verəndə  nədənsə gülümsəyirdilər. Yəqin bir həftənin içində  mənim bu qədər 
tanışı haradan tapdığıma təəccüblənirdilər. Bəli, adıma gələn məktubların 
hamısı qadınlardan idi. Mən özüm də heyrət içindəydim. 
Məsələn bir qadın yazırdı: "Ərim rəhmətə gedib, yalnızam, sizə mənzilimdə 
yer verə bilərəm". 
O biri yazırdı ki, şəharin mərkəzinə yaxın bir yerdə yaşayıram,  ərimdən 
boşanmışam, bir uşağım var və i.a. 
Məktubların çoxu bu mövzuda idi. 
Məni heyrət aldı. Sən demə başıma bu oyunu gətirən elanı yazarkən pula 
görə sözə qənaət etməyimiz olmuşdur. 
Moskvanın bir para dul qadınları elanımızı bu sayaq başa düşüblər: "İşu 
komnatu ili uqolok u odinokoy jenşinı v sentre". 
Mən gileyləndim ki, Mikayıl, sən bu elanı bilə-bilə ikibaşlı yazmısan. O, 
cavabında məni inandırdı ki, elandan, tesadüfən belə bir məna çıxıbdır. Sonra 
əlavə etdi: 
- Qəm yemə, gəl gedək bu dul arvadlara tamaşa edək. Həm də bəlkə bir ev 
xoşuna gəidi, orada qalmağa razı oldun. 
Bəli, daha bir evə getdik. Burada hekayə tamamlandı. Bu evdə bir kişi 
oturmuşdu. O, bizdən vəsiqə tələb etdi. Sən demə, mülki geyimdə olan bu adam 
milis orqanından imiş. Elanımız milis idarəsində  şübhəyə  səbəb olmuşdu. Bu 
adam vəsiqələrimizi yoxladı.  Şübhədən çıxandan sonra bu ahvalata o da 
bizimlə birgə qəhqəhə çəkdi. 
Yadıma 1934-cü ildə Moskvada keçirilən Sovet yazıçılarının birinci 
ümumittifaq qurultayı günləri düşür. Burada köhnə dostlarla 
  

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
250 
 
göruşür və özümüzə yeni dostlar qazanırdıq. Görüşlərdə söhbətlər sovet 
ədbiyyatımızın gələcək yüksəlişi haqda gedirdi. Bu qurultayda xaricdən gəlmiş 
proqressiv yazıçılar da vardı. Biz bu qurultayda bir daha gərgin ideoloji 
mübarizənin  şahidi olduq. Bizim nümayəndələr arasında Cəfər Cabbarlı, 
Səlman Mümtaz, Məmməd Kazım  Ələkbərli, Qafur Əfəndiyev (Qantəmir) 
Səməd Vurğun,  Əbülhəsən, Mikayıl Rəfili, Mikayıl Müşfiq, Yusif Şirvan və 
digər yoldaşlarımz vardı. 
Maksim Qorkinin rəhbərliyilə keçən qurultay çox canlı idi. Poeziya 
haqqında məruzəçi Buxarin idi. Onun sovet poeziyasıınn görkəmli 
nümayəndələrinə verdiyi qiymət salondakıları çox narazı saldı. 
Yadımdadır, görkəmli rus sovet şairləri bu məruzəyə qarşı öz etirazlarını 
bildirdilər. Tənəffüs zamanı söhbət arasında  şair Aleksandr Bezımenski bu 
məruzə haqqında Sovet İttifaqı Kommunist partiyası Markəzi Komitəsinə bir 
məktub göndərilməsini irəli sürdü. Mərkəzi komitə adına yazılmış bu məktuba 
Mikayıl Rəfili və mən də imza atdıq. 
Mikayıl Rəfili Moskvaya həyat yoldaşı Zoya ilə  gəlmişdi. Qurultay 
günlərində yazıçılar ittifaqında  ədəbiyyatın müxtəlif janrları üzrə müşavirələr 
də keçirilirdi. Mehmanxanaya gec qayıdan vaxtlarımız da olurdu. Bir axşam 
yenə bir müşavirəyə getməli idik. Mən Mikayılgilin nömrəsinə gəldim. Mikayıl 
geyinərək Zoyaya dedi. 
- Zoya! Mı s Suleymanom idem na soveşanie dramaturqov. 
Zoya tutularaq: 
- Nu idi. 
Mikayıl: 
- Çestnoye slovo, mı tuda idem. 
Zoya: 
- Nu idi, idi!.. Mikayıl: 
- Zoiçka, neujeli ne veriş. Yey boqu mı tuda idem. 
Zoya: 
- Nu idi, idi. 
Mən söhbətin gərginliyini duyub sözə qarışdım.  
- Mikayıl, daha arvada niyə yalvarırsan axı. Kişinin qizı dililə deyir ki, get 
də, gəl gedək.  
Mikayıl: 
- Süleyman, başa düş, bu "nu idi" o “nu idi” mən deyil. 
  

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
251 
 
Biz birtəhər otaqdan çıxıb müşavirəyə getdik. Qurultay öz işini qurtaran 
kimi Mikayıl ilə birlikdə vaxtilə  təhsil aldığımız 1 -ci Moskva universitetinə 
getdik. Tələbəlik illərimizi xatırladıq. Hətta bir mühazirə salonunda oturub 
özümüzü yenidən tələbə hesab etdik. Mən orada 1929-cu ildə imtahanlar 
zamanı baş vermiş gülməli bir hadisəni Mikayıla danışdım. 
Dialektik materializmdən bizə mühazirəni professor Serejnikov oxuyurdu. 
Hamımız onu sevirdik. Ona hörmət edib dərslərinə müntəzəm gəlirdik. O yaşlı 
adam idi. Eynək taxırdı. Mühazirə salonunda Əbdülbaqi Fövzi, (Yusifzadə) ilə 
mən həmişə yan-yana oturardıq.  İmtahan vaxtı protessor gözlərini tədris 
jurnalına dikərək dedi: 
- Tovariş, zade! 
Bu sözə təəccübləndik. Müəllimə hay vermədik. 
Müəllim gözünü jurnaldan ayırıb bizə tərəf baxaraq yenə: - Tovariş, zade, - 
deyib durdu. 
Təəccüblə  mən Fövzinin, Fövzi mənim üzümə baxdı. Professor ayağa 
qalxıb bir az əsəbi halda bizə dedi: 
- Tovariş, zade ya s vami. 
Mən naçar ayağa durdum. "Müəllim, siz məni səsləyirsiniz?" -deyə 
soruşdum. 
- Bəli, səni, bayaqdan eşitmirdin? 
- Professor, mən axı zadə deyiləm. 
- Bəs sən nəsən? 
- Mən Rüstəmzadəyəm. 
- Bəli, burda da elə yazılıb. Rüstəmzadə - Yusifzadə ilə doğma qardaşsınız 
məgər? 
- Xeyr, müəllim. 
- Necə yəni xeyr? İkinizin də familiyası zadə deyilmi? 
- Xeyr, müəllim. Onun familiyası Yusifzadə, mənimki isə Rüstəmzadədir. 
- Qəribədir. Niyə familiyanızın zadə olduğunu danırsınız? 
Mən başladım müəllimi başa salmağa ki, biz doğma qardaş deyilik. 
- Professor, baxın bu tələbə dostumuzun familiyası Jeleznovdur, sizinki isə 
Serexnikov. Bizim zadəmiz sizin familinizin axırındakı "ov" kimi bir şeydir. 
Professor ikimizin də familiyasıın höccələməyə başladı. Lakin onları bir-
birinə qarışdırdı. 
 
  

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
252 
 
- Yox, mən heç nə başa düşmürəm, mən sizi bundan sonra zadə deyə 
çağıracağam. Lakin bax sən, zade "pervıy", o isə zade "vtoroy"  dur, vəssalam, 
qurtardıq. 
Bəli, bu gündən professor Serejnikov bizi "Zade pervıy", "Zade vtoroy" 
deyə çağıranda biz gülümsəyərək ayağa qalxıb ona cavab verərdik. 
Yadıma Mikayılın atəşin nitqləri düşür. Kiyevdə Taras Şevçenko, 
Daşkənddə Əlişir Nəvai təntənələrindəki çıxışları hamını valeh etmişdi. 
Xalqımızın əvəzsiz, qüdrətli ustad müğənnisi Bülbül də Daşkənddə bizimlə 
idi. Bülbülün çıxışlarının təsirini bir neçə sözlə demək mümkün deyildir. 
Operalardan ariyaları, xalq mahnılarını elə  məharətlə, məlahətlə ifa edirdi ki, 
salondakılar onu səhnədən getməyə qoymurdu. Biz böyük iftixar hissilə 
Bülbülümüzün bu misilsiz təntənəsinə ürəkdən sevinirdik. Biz Daşkənddə 
hökumət bağında yaşayırdıq. Mikayıl Rəfili ve Bülbül pəncərəsi bağçaya açılan 
bir otaqda olurdu. Bülbül özüylə Daşkəndə bir zənbil Borjom suyu gətirmişdi. 
O suyu ancaq özü içirdi. 
Bir gün Daşkəndin istisi bizi haldan saldı. Naçar qalıb Bülbülün bir neçə 
Borjom şişəsini açıb stokanları doldurub doyunca içdik. Əvəzinə isə şişələrə adi 
su töküb öz qaydasıyla bağladıq. Sonra gördük ki, Bülbül Daşkəndin 
havasından  şikayətlənir: "Canım, qəribədir, burada Borjomun dadı tamam 
dəyişibdir. Yəqin havadandır..." 
Biz bu sirri açmadıq. 
Hökumət bağındakı qizılgül kollarından qalxan ətir qoxusu bizi məst edirdi. 
Bülbüllə incə zarafatımız vardı. Bir səhər Bülbül bağçaya  əl-üzünü yumağa 
çıxanda gülləri görüb heyrət etdi. Bir az sonra mən Mikayılla bərabər otağa 
girib gülləri təəccüblə nəzərdən keçirdik. 
- Bülbül, bu nə işdir? Bu nə aləmdir, bu güllər yataqda nə gəzir? 
- Bu yəqin mənim pərəstişkarım olan qızların işidir. 
Mikayıl dedi: 
- Allah elə erkək qızlardan bizə də qismət etsəydi, dərdimiz nəydi ki! 
Hamımız gülüşdük. 
Bir gün axşamüstü bağda gözəl bir süfrə açılmışdı. Bülbül hara isə getmişdi. 
Süfrə arxasında dostluqdan ədəbiyyatdan, incəsənətdən  şirin söhbət gedirdi. 
Söhbətdən sonra özbək xanəndələri oxumağa başladı. Onlar nimçəni qaval kimi 
qulağına yaxın tutub oxuyurdu. Nimçə kimə ötürülürdüsə  həmin adam tez 
musiqinin ahəngi altında oxumağa başlayırdı. 
  

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
253 
 
Bəli, nimçə  mənə ötürüldü. Mən də solumdakı bir Özbəyə ötürmək 
istəyəndə o nimçəni məndən almadı, sonra sağımdakı yoldaşa ötürmək istədim 
o da almadı. 
Özbək dostlar öf çaldılar: Bülbül əkə, bülbül əkə, deyə məndən oxumağımı 
xahiş etdilər. Çox qəribə vəziyyət əmələ gəlmişdi. Alqışlar arasında mən onları 
başa sala bilmirdim ki, mən Bülbül deyiləm, Süleymanam. 
Nəhayət, ara sakit oldu. Mən dedim ki, "Bülbül hazırda bu məclisdə yoxdur. 
Mən  şair Süleyman Rüstəməm.  İnanmırsınızsa, vəsiqəmi göstərə bilərəm. 
Dostlar gülüşdü. Məşhur özbək xanəndəsi Kare Yaqubun həyat yoldaşı da 
təsdiq etdi ki, mən Bülbül deyiləm. Bir şeir oxumaqla yaxamı musiqi 
həvəskarlarının əlindən qurtardım. 
Mikayılın növbəti zarafatlarından birini də xatırlayıram. O, Moskvaya bir 
neçə aylığa elmi məzuniyyətə getmişdi. Biz bir neçə yoldaş Bakıda Moskvadan 
qəribə imzalarla bir neçə teleqram aldıq. Dostlarımızdan birinə yazılmışdı. 
"oğlunuz yanıma gəldi. O mənə sizdən ağıllı göründü". Digər dost belə 
teleqram almışdı. "Böyük ehtiyac içindəyəm, xəsis olma, təcili teleqrafla mənə 
50 qəpik göndər". 
Mənə  gələn teleqram belə idi: "Gözün aydın, təzə saç dərmanı  çıxıb. 
Yubanma, özünü Moskvaya yetir". 
Buuı teieqramların müəllifinin Mikayıl olduğuna şübhəmiz yox idi. Bunun 
əvəzini ondan tez çıxmaq olmazdı. Mikayıl Moskvada hələ xeyli vaxt qalmalı 
idi.  Əlimə fürsət yeni il ərəfəsində düşdü. Ona teleqram vurdum ki, dekabrın 
31-də həyat yoldaşımla birlikdə təyyarə ilə Moskvaya gəlirəm. Mümkünsə bizi 
qarşıla. 31 dekabr səhərİ Mikayıl Vnukovo təyyarə meydanına bizi qarşılamağa 
gəlir. Bakıdan gələn təyyarə yerə enir. O sərnişinlər arasında bizi görmür. 
Qərara alır ki, yəqin axşam təyyarəsi ilə gəlirik. Vaxtını axşama qədər bufetdə, 
restoranda keçirir. Bakıdan gələn ikinci təyyarə  də yerə enir. Mikayıl yorğun 
gözlərini sərnişinlərə zilləyir, əməkdar artist Nəcibə Məlikovanı görüb sevinir. 
Ondan soruşur ki: Süleymanı təyyarədə görməmisiniz ki? 
Nəcibə, cavab verir ki, Süleyman bu təyyarədə yoxdur. Mikayıl birdən 
ayılır, indi başa düşür ki, bu bir ay avvəl vurduğu teleqramlara cavab imiş. Bu 
bizim Mikayıl ilə son zarafatlarımızdan biri idi. 
Bizim nəsil dahi kino artisti Çarli Çaplinin səssiz filmiərini uşaqlıq 
çağlarında çox sevirdi. Səsli filmlər çıxanda Çarli Çaplini bir neçə gözəl 
rollarda görüb onun sənətinə bir daha valeh olduq. 
 
  

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
254 
 
Çaplinin "Böyük şəhərin işıqları" filmini görməyən çox az tapılar.  Bu 
filmdə Çaplinin çox məzəli oynaq bir rəqsi var. Mikayıl bu rəqsi çox sevirdi. 
Bu rəqs havası harda çalınsaydı, Mikayıl vəcdə  gələrdi. Yerində 
dingildəyərdi, gözlərində sevinc qığılcımları parlardı. Bu rəqs havası  nə vaxt 
harda, hansı şəraitdə çalınsaydı, Mikayıl bir bəhanə tapıb mütləq oynamalıydı. 
Oynamaq var, oynamaq var. Adama elə gəlirdi ki, oynayan Mikayıl deyil, Çarli 
Çaplin özüdür ki, var. Yazıçı və şairlərimizin çoxu onu bu hava ilə oynayanda 
görmüşdür. Bəzən restoranlara gedəndə fürsət tapıb Mikayıldan xəbərsiz 
orkestrdəki musiqiçilərdən xahiş edərdik ki, biz işarə verəndə Çarli Çaplinin 
rəqs etdiyi havanı çalsınlar. Bir dəfə  də  mən Moskvada olduğumuz zaman 
"Araqvi" restoranının musiqiçilərindən belə bir xahiş etdim. Həmin hava 
çalınan kimi Mikayilın gözlərində  təböəssüm göründü, yerində rahat otura 
bilmədi. 
- Süleyman qalxacağam, yerimdə otura bilmirəm. 
- Mikayıl, ayıbdır, burada bizi tanıyanlar ola bilər. 
- Olsun da... Pis iş görmürəm ki, oynayacağam. 
Bəli, Mikayıl bir qırpimda ayağa qalxıb quş kimi süzərək rəqsə başladı. 
Restoran boyu o baş bu başa gedərək böyük həvəslə, hünərlə oynadı. 
Alqiş sədaları restoranı bürüdü. Bu münasibətlə süfrəmizə içki hədiyyələri 
göndərənlər do oldu. Mikayıl dilləndi: 
- Süleyman, gördünmü, oynamağım qonararsız olmadı. 
Novruz bayramı  ərəfəsində Sabit Rəhman,  Ənvər Məmmədxanlı  və  mən 
Mikayılı  təbrikə getdik. Süfrəyə bayram şirniyyatı düzüldü. Yenə  şirin 
söhbətlər, gülüşlər, qəhqəhələr otaqları bürüdü. 
Mikayıl hər söz başında deyirdi: "Bu mənim son zarafat atılqanlarımdir, 
qocaldıq getdik". 
Bir neçə ay sonra Kislovodskdan qayıdarkən Mikayıl Rəfilinin ölüm 
xəbərini eşitdim. 
Mən sarsıldım. 
Mikayılla vidalaşdıq. Onun cismini vətən torpağına tapşırdıq.  Əsərləri 
nəsillər üçün yadigar qaldı. Duzlu sözləri, zarafatları isə bizim məclislərimizdə 
təkrar-təkrar deyilir və Mikayılı özümüzlə bir ,  süfrə arxasında oturmuş zənn 
edirik. 
 
Dekabr 1969  
  

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
255