Azərbaycan Milli Kitabxanası

ƏRDƏBİL SƏFƏRİ 
 
Bizə, Təbrizə xəbər gəlib çatdı ki, 7 noyabrda Oktyabr inqilabının ildönümü 
günündə  Ərdəbildə  əhali çevriliş yaratmaq fikrindədir. Bunun qarşısı alınmalı 
idi. Bizim Qizıl Ordu İran torpağına bu məqsədlə daxil olmamışdl. Bu 
hadisədən müharibənin bu gərgin çağında bizə dost olmayanlar sui-istifadə edə 
bilərdi. Ərdəbilə məni və bir yoldaşı göndərməyi qərara aldılar. "M-l" maşınla 
yola çıxdıq. Sürücümüz gənc idi. Bu yolu ilk dəfə  qət edirdik. Axşamüstü 
Səraba çatdiq. Mən gecəni Sərabda qalmağı irəli sürdüm. Dostum təkidlə yola 
çıxmaği məsləhət gördü. O tanış, bələd olmadığımız bir yerdə gecələməkdən 
ehtiyat edirdi. İkimizin də rutbəsi batalyon komissarı rütbəsiydi. Nədənsə, səfər 
dostum Bakıda məsul işlərdə olduğu havayla hərəkət edərok mənimlə 
sürücünün üzərindo rəhbərliyi öhdəsinə götürdü. Hava qaralanda yola düşdük. 
O, sürücüyə ciddi tapşırdı ki, "Gözün dörd əfsun, yolda gözünə şübhəli bir şey 
görünəndə cəld maşını saxla". 
Artıq qaranlıq düşmüşdü. Dərələrdın keçəndə qulaqlarımızda küləklərin 
uğultusu səslənirdi. 
Təbrizdən Ərdəbilə gedən yol boyu hər şeydən çox söyüd və iydə ağacları 
görmək olur. Hətta palçıq evli kənd həyətlərində, küçələrində  də bu ağaclar 
görünür. Yollarda Tehrana və digər  şəhərlərə gedən maşınların damında da 
kəndirlə məhküm sarınmış yük vardı. Bir də görürsən ki, yolu tozanaq bürüdü. 
Yolda toz bulud kimi havaya qalxdı. Budur, bir neçə yüz eşşəkdən ibarət 
karvan gəlir. Bunlar hansı mülkədarınsa, xanınsa taxılını, toyuq-cücəsini, 
meyvosini şehere daşıyır. Bu malları gətirən karvanı sürən kəndlilərin yolların 
tozundan ancaq parıldayan gözlərini yaxşı seçmək olurdu. Yollar, yollar, ağ 
saçlı yollar, cənublu qardaşlarımın dərdlərinə, müsibətlərinə şahid yollar. 
Cənublu qardaşlanmızın qəhrəmanlıqlarına  şahid yollar. Bu yollardan 
səyyahlar, şairlər, alimlər, sərkərdələr keçib. Bu yollardan 
  

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
286 
 
körpə Mirzə  Fətəli (Səbuhi) keçib. Qaçaq Nəbi Təbrizə çar təzyiqindən bu 
yollarla gəlib. Ehtiyac içində boğulan cənublu qardaşlarımız bir parça çörək 
həsrətiylə Bakıya bu yollarla gəlib - Səttarxan öz fədailərilə bu yollardan 
keçərək azadlıq bayrağını Tehran meydanında dalğalandırmışdır. Bu yollarla 
kəndlərdən-kəndlərə  gələn köçərilər, bu yollarla son mənzilə gözəllər, igidlər 
ötürüblər. 
İndi yollardan ürəyi dərdlərlə, xoş arzularla dolu cənublu qardaşlarımız və 
öz səadətini qorumaqçın canından keçməyə hazır sovet adamları keçir. Mən il 
boyu hazırda  Ərdəbildə yaşayan Baba haqqında düşünürdüm. Bizim Qasım 
İsmayılov küçəsində yaşayırdı. Bütün məhəllə onu tanıyırdı. Cənubi 
azərbaycanlı Baba bir novxanıli qızına evlənmişdi. Məhləmizdə ona həmşəri 
Baba deyərdilər. Çox şirindil, üzügülər adam idi. Onu həmişə atamla söhbət 
eləyən görərdim. Baba atama İran həyatından, oradakı bolluqdan, ucuzluqdan 
danışardı. Mən bu söhbətlərə qarışanda Babanın xoşuna gəlməzdi.  İran 
pasportlu Baba müharibədən beş-altı il əvvəl  İrana köçmüşdü. Məni 
düşündüran onun mədh etdiyi bu torpaqda necə güzəran keçirməsi idi. 
Mən bu xəyalda ikən lapdan maşınımız dayandı.  Əlizaman bağırdı: - Nə 
var, adə? 
Sürücü cavab verdi ki, qabaqdan gələnlər var. 
Əlizaman tez maşından yerə atılıb əmr verdi: 
- On 
addım geri, yerə yat! 
Mən naçar maşından düşüb on addım geri çəkildim və yoldaşımla yanaşı 
tozlu yerə sərələndim. Yenə onun əmrilə silahlarımızı atəşə hazirladıq. Birdən 
sürücü maşının yanından bağırdı: 
- Yoldaş batalyon komissarı! 
- Nə olub adə? 
- Gedən dəvə karvanıdir. 
- Adə, ölmüşdük ki, bunu əvvəldən deyə bilməzdin. 
- 
Əvvəldən bu qaranlıqda hardan deyə bilərdim! 
Maşına minib yolumuza davam etdik. 
Gecəni  Əfdəbilə yaxın Nəyir kəndində qaldıq. Orada bizim qrup-padio üç 
yoldaşımız vardı. Onlar Nir əhalisi və  təbiəti haqqında rusca məlumat 
yazmışdılar. Yoldaşım yorğunluğa baxmayaraq yoldaşlarımızın rusca savadlı 
yazılmış bu məlumatının "səhvlərini" düzəldib sonra yatdı. 
Səhəri Ərdəbilə gəldik. 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
287 
 
Səfər dostum çox gözəl insandı. Ürəyi təmiz, bəzən bir uşaq qədər sadə idi. 
Yaxşı da təşkilatçı idi. 
Ərdəbil səfərində o ovundan da qalmırdı. Təpəyə qonmuş qartal gördümü, 
maşını saxlatdırırdı. Atəş açandan sonra sürücüyə deyərdi ki, get o vurduğum 
quşu gətir. Sürücü bir neçə  dəfə "vurulmuş" quş dalınca gedib əliboş qayıtdı. 
Nəhayət, etirazını bildirib daha quş dalınca getmədi. O isə deyirdi ki, yaxşı 
baxsaydın vurulmuş quşu çoxdan tapardın. 
Yol boyu şirin söhbət edərək gəlib Ərdəbilə yetişdik. 
Burada çalışan yoldaşlarımızın numayiş  və çevriliş haqqında məlumatları 
yox idi. 
Dostum bizim yoldaşlarla məşğul oldu. 
Mən  şəhəri dolaşdım. "Hövdək" adlı  qəzet redaksiyasında Ayı Cövdətlə 
tanış oldum. Ziyalılarla görüşdük. 7 Noyabr nümayişi haqqında söhbət etdik. 
Onlar məni başa düşdülər. Nəhayət, çayxanaları  gəzdim. Burada Bakıdan 
gələnləri gördüm, səmimi söhbətimiz oldu. 
Nəhayət, bir çayxanada qəribə hadisə baş verdi. Yeri torpaq, mizi köhnə 
taxtadan ibarət, tüstüdən göz-gözü görmək mümkün olmayan bu çayxanada 
oturub çay istədim. 
Ərdəbillilər məni  əhatə edib ölkəmiz və müharibə haqqında suallar 
verirdilər. Bu dilində əlində stəkanlar dolu padnosla bizə tərəf çay gətirən adam 
mənə tanış gəldi. 
O mənə yaxınlaşanda "Süleyman!" deyib padnosu əlindən yerə buraxdı. 
Çayxanadakılar donub qatdılar. Mən də "Baba!" deyib ayağa qalxdım. 
Qucaqlaşıb öpüşdük. 
Baba ağlayırdı. Göz yaşını  əlinin dalı ilə silib yanımda oturdu. Babanın 
paltarı köhnə, ayaqları yalın idi. Bəli, atamın cənnət kimi qələmə verdiyi, 
burda, Baba çayçı şagirdi olmuşdu. 
Baba deyirdi ki, sovet qoşunları İrana daxil olanda göydə sizin ilk təyyarəni 
mən gördüm. Ona əl elədim. Baba ilə şərtləşib evlərinə getdim. Arvadı da məni 
görüb ağladı. Bütün məhəllə adamlarını soruşdu. Bu yoxsul, bər-bəzəksiz, yeri 
torpaq daxmada bir neçə saat şirin söhbətimiz oldu. Artiq əmin idim ki, 
Ərdəbildə heç bir xoşagəlməz hadisə baş verməyəcəkdir. 
Ərdəbildəki hərbi dostlardan bir qədər azuqə alıb Babanın evinə göndərdim. 
Əvəzinə Babadan yalnız bir kütüm balığı götürdüm. 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
288 
 
Ərdəbildə köhnə uçuq məscid vardır. Məscid deyəndə, hücrələri, barılan da 
uçmuşdur. Oraya getməli oldum. Çünki Sovet İttifaqından İran təbəələri 1937-
ci ildə  İrana köçürülərkən onların  əksəri  Ərdəbilə  gəlmişdilər. Baba mənə 
demişdi ki, onların çoxu dilənçiliklə dolanır. Onlara mühacir (çervən) adı verib 
işsiz, pənahsız buraxıblar. Varlı gələnlər yoxsul olmuşlar. 
Bəli, mən məscidə getdim. Uçuq hücrələr ayaqyalın, başıaçıq, çılpaq, meyit 
rəngli uşaqlarla,  əldən düşmüş qocalarla dolu idi. Bizi görən kimi hamı 
məscidin həyətinə doluşdu. Yüzlərlə azəri burada göz görə-görə acından 
qırılırdı. Bəzilərinin başına hava gəlmişdi. 
Bir gənc dodaqaltı öz-özüylə danışırdı.  Şeir deyirdi. Mən bu mənzərəni 
Ərdəbildəki hərbi yoldaşlarımıza danışıb, onlara yardım göstərmılırini xahiş 
etdim. Yoldaşlarımız yaxşı dolanırdılar. 
Məsləhətlyşib qərara gəldik ki, aldıqları düyü, kartof, yağ, qənd paylarını 
bir araya toplayıb həmin aclara versinlər. Burada bir gənc dilənçi qadına rast 
gəldim. Söhbət  əsnasında aydın oldu ki, o vaxtilə  Gəncədə müəllimə imiş... 
İrana gələndən sonra bu hala düşmüşdür. Bu savadlı qadın dilənirdi. Biz onu 
hələlik Təbrizdə sovet xəstəxanasına işə göndərdik. Həmin qadınla görüşdən 
bir şeir yarandı. "Təsadüf" adlı şerim bu görüşün nəticəsidir. Şeir beiə başlayır: 
 
Birdən gözüm sataşdı xiyabanda bir qıza  
Qafqazdakı həyatın mən andım, ağladım,  
Dilbərdi, nazənindi, fəqət indi heç nədir,  
Ahından od tutub o qızın yandım, ağladım. 
 
Ərdəbildə məşhur təlxək Lotu Cabbara rast gəldim. Mən onu uşaqlıqda da 
görmüşdüm. O, Quba meydanında meyxana deyərdi, qəribə oyunlar nümayiş 
etdirib tamaşaçıların şiddətli gülüşünə səbəb olardı. 
Lotu Cabbar xalq arasında məşhur oyunbaz idi. Onun maharətinə hamı 
heyran olurdu. 
Hətta çar dövründə onun yaratdığı  məzhəkələr öz səsilə vallara yazılıb 
satılırdı. 
Lotu Cabbar Bakı  və başqa  şəhərlərimizin toylarında çox iştirak etmişdir. 
Mən onunla 1937-ci ildə  də görüşmüşdüm. Azərbaycan Dövlət Dram  
Teatrında  müdir  vəzifəsində  çalışdığım  zaman   Moskvada 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
289 
 
keçiriləcək 10 günlük üçün bizdə tamaşalar hazırlayırdıq. "Hacı Qara" 
komediyasının quruluşçu rejissoru respublikamızın xalq artisti Rza Təhmasib 
idi. Rza Təhmasib xahiş etdi ki, Heydər bəyin toy məclisində mütləq Lotu 
Cabbar iştirak etməlidir. Onu tapıb teatrda işləməyə dəvət etdik. Lotu Cabbar 
məşqlərdə çox gülməli oynnlar nümayiş etdirirdi. Bu qocaman usta hamımızı 
güldürürdü. Nəhayət, bir gün son məşq zamanı salonda adamların çoxluğunu 
görən Lotu Cabbar vəcdə gəlib sərhədi aşdı. Ağzından bir neçə beyt qəribə söz 
çıxdı. Rza Təhmasib vahiməyə düşdü. Dedi: "Qürxuram Moskvada daha başqa 
sözlər icad eliyə". 
Lotu Cabbarın zəhmət haqqısını verib hörmətlə yola saldıq. Budur, indi 
Ərdəbildə həmin Lotu Cabbar yanımızdadır. Bizi əyləndirir, güldürür. 
Qocalığına baxmayaraq yenə  qıvraqdır, çevikdir. Meyxana deyir, sərçə 
rəqsi göstərir. Barmaqlarıyla çəhəngini ta qulaqlarının dibinə aparır. Dombalaq 
aşır. Bir söz, bütün oyun proqramını bizim üçün nümayiş etdirir. 
Lotu Cabbar da Bakıda qalan qızı  və digər qohumlarından nigaranlığını 
bildirdi. 
Mən  Ərdubildə necə yaşadığını soruşdum. O dedi ki, "Əvvəllər bir qədər 
çətin dolanırdım, Allaha şükür, siz gələni kalanam. 
Mən ölüm, nə qədər mən sağam burdan getməyin. Yoxsa ölərəm, qalarsınız 
mənsiz. 
Görürsünüz ki, sizin yanınıza tez-tez gəlirəm, siz mənim çörək ağacımsınız. 
Ərdəbilin bütün varlıları mənə həsəd aparır. Onlar sizdən yaman qorxurlar. İllər 
biri ayrılıqda cibimə pul basıb deyir ki, məni o şurəvilərə tapşır. İşdir, bir şey 
olsa, mənim vanına, malıma toxunmasınlar. Mən də  həriflərə deyirəm ki, 
qorxmayın, sizi onlara çox möhkəm tapşırmışam, noxtaları  əlimdədir. Budur, 
bu gün onlar mənim cibimə pul basıb yanınıza göndəriblər, mən də  gərək bu 
pulların  əvəzinə sizə kef verəm. Mən ölüm, burada həmişəlik qalın, getsəniz 
bataram". 
Lotu Cabbarı bir daha görmədim. 
Ərdəbildən Sərəyinə getdik. Bizə  xəbər verdilər ki, orada almanların 
çadirları və qeyri-ləvazimatı qalmışdır. Biz dağlara doğru hərəkət etdik. Yolda 
bir çayxanada çay içmək istədik. Çayxanadan nəşə qoxusu gəlirdi. Çayxananın 
divarına yaşıl karandaşla çəkilmiş eybəcər  şəkillər vardı. Mən o şəkilləri 
divardan qopardım! Çayxana sahibi dedi 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
290 
 
ki: "Onları nahaq yerə çıxartdım. O şəkilləri bir dəli çəkir və gəlib bu divarlara 
yapışdırır. Ona mane olduqda çayxanada stəkan, nəlbəki qoymur. Hamısını 
sındırır". Sərəyinə çatdıq. Burada almanların çadırlarından  əlamət görmədik. 
Kim isə onları bizdən əvvəl aparmışdır. Guya almanlar buradakı suların tədqiqi 
ilə məşğul imişlər. 
Burada kiçik çaya bənzar Sərəyin suyu axırdı. Su buğlana-buğlana axırdı. 
Əlimizi suya vurduq. Çox isti idi. Müalicə  əhəmiyyətli su idi. Çox yerdən 
adamlar buraya gəlib həftələrlə bu suda çimirlərmiş. Yaxın kəndə girdik. 
Təəccüblüdür. Bilirdik ki, Cənubi Azərbaycan kəndlərində nə hamam olur, nə 
də bir həkim... Bu səbəbdən kəndlilər müxtəlif xəstəliklərə  tııtulurlar. 
Kəndlilərin ehtiyacdan və natəmizlikdən rəngləri solğun olur. Bu kənddə isə 
adamların sifəti başqa şəkildə idi. Gözümüzə qıvraq görünürdülər. Kənddə çox 
gözəl su da vardı. Bu eynənNarzan suyu kimi idi. 
Kənd əhalisi həm isti suda çimir, həm də bu Narzana bənzər suda. 
Bu sudan bir şüşəni doldurub ağzını probka ilə möhkəm bağladıq. 
Sərəyindən qayıdarkən suyun qazı iki dəfə probkanı havaya atdı. Yol üstündə 
bir kənd yaxınlığında birdən maşınımızın qabağına bir kəndli ailəsi çıxdı. 
Onlar maşının qabağında yerə sərələndilər. Maşından düşüb nə istədiklərini 
soruşduq. 
Arvadı və uşaqlarıyla qarşımıza çıxan kəndli yalvarmağa başladı: 
- Ağalar, bu balalarımıza rəhminiz gəlsin. Allah xatirinə bizim acından 
ölməyimizə razı olmayın.  Əmniyələr qış ehtiyatımızı-taxılımızı zorla 
evimizdən apardılar. Siz haqq-ədalət sahibisiniz. Bizə kömək əlinizi uzadın. 
Mənim dostum kəndliyə dedi ki, sizin öz hökumətıniz var. Ora şikayət 
eləyin. Bir də sizin daxili işlərinizə qarışmağa bizim ixtiyarımız yoxdur. 
Bu dəfə  uşaqlar ağlaşmağa başladı. Mən dözə bilmədim, maşını  kəndə 
sürdük.  İnsanlığımızı, sovet adamı olduğumuzu yerinə yetirməli idik. Bəli, 
kəndlinin qış azuqəsi ondan haqsızcasına alınmışdı. 
Kəndlinin oğlu  Ərdəbildə azadgahlarla çalışırmış - bu ailənin "günahı" bu 
imiş. Kəndlinin taxılını özünə qaytardılar. Ürəyi sakit Ərdəbilə qayıtdıq. 
Ərdtibildə doğrudan da bir həyəcan vardı. Bu həyəcanı doğuran çürümüş   
üsuli-idarə   idi.   Biz   həqiqətən   İranın   daxili   işlərinə 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
291 
 
qarışmırdıq. Ehtiyacdan, istismardan, istibdaddan cana gəlmiş adamlar artıq bu 
quruluşun çürüdüyünü bilirdilər. Nicat yolu axtarırdılar. Bu vəziyyati 
yaradanlar isə bunu sovet qoşunlarının  İran torpağında olmasıyla izah etmək 
istəyirdilər. Özləri bunu bilirdilər. Lakin Qızıl Ordunun İran torpağında olması 
onlara kəndlilərə divan tutmaq üçün istədikləri məkanı vermirdi. 
Biz Ərdəbildə şəhər rəisinin (ostandarın) yanında olduq. O, qoca və arıq bir 
adamdı. Söhbətimiz  Ərdəbildəki və  kəndlərdəki vəziyyət haqqında idi. O 
farsdı, bizimlə hərbi pallarlı bir gənc İran zabitinin vasitəsilə söhbət edirdi. Biz 
sovet hərbi nümayəndələrinin onların daxili işlərinə qarışmadığını, kəndlərdəki 
silahları öz qoşunlarının qaçarkən kəndlilərə verdiklərini, satdıqlarını söylədik. 
Bu həqiqəti  əlbəttə, danmaq olmazdı.  Əksinə, biz İran torpağında iğtişaşların 
baş verməməsinə çalışırdıq. 
Bir dostumuz yenə özünəməxsus  əda ilə üzünü ostandara (şəhər rəisinə) 
tutub dedi: "Cənab fərhəngdar (belə bir təbir yoxdu) məsələnin əsası budur ki, 
belə-belə bir şeylər" mütərcim bu cümləni tərcümə edə bilmədi. Ostandara 
söylədi ki, ağanın cümləsini anlamadım. 
Daha sonra dostum nitqinə davam etdi. 
- Ağayi fərhəngdar, biz Süleyman Rüstəmlə sabah səhər  Ərdəbildən çıxıb 
getməliyik. 
Bu sözü yarımçıq qoyub dostum birdən həyəcanla dedi: 
Ostandar tərcüməçidən soruşdu ki, ağa niyə əsabanı danışır. 
Tərcüməçi ostandan başa saldı. 
O da cavab verdi ki, "mən ağanın havaxt hardan gəlib və havaxt hara 
gedəcəyilə əsla maraqlanmıram. Əsəbanı olmağa dəyməz". 
Oslandarla söhbətimizdən sonra dostumdan özündən çıxmasmın səbəbini 
soruşdum. Cavabı bu oldu: "Yaxşı qurtardıq, sirri yaman vermişdim. Axırını 
yaxşı ki, düzəltdim. Yoxsa sabah yolda qabağımızı  kəsib səni də, məni də 
öldürərdilər". 
Ərdəbili  ətrafındakı xanlar arasında da müxtəlif hadisələr baş verirdi. 
Alman radio verilişlərinə qulaq asan bu xanlar Moskvanın düşmənlərimiz 
tərəfindən alınacağını güman edirdilər. 
Xüsusən  Şahsevən xanları arasında belə söhbətlər gedirdi. Bu xanların 
bəzisi bir-birilə yaxın qohum idilər. Ərdəbildə Korotkov yoldaşla görüşdüm. O, 
Ərdəbilə bu məsələlərlə  əlaqədar gəlmişdi. Korotkov farsca da bilirdi. 
Qarayaniz zarafatçı bu adarala söhbətimiz tutdu. 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
292 
 
O,  Ərdəbildə evi olan Şahsevən Nəsrulla xanla görüşməli idi. Onun evinə 
birlikdə getməyimizi təklif etdi. Nəsrulla xan bizı  qəbul üçün yaxşı hazırlıq 
görmüşdü. Məclisdə üçümüzdən başqa kimsə yoxdu. Bəzən xanın xidmətçiləri 
qapı arasından ehliyatla görünüb süfrəyə yeməklər verirdilər. 
Nəsrulla xan da yaman zarafatcıl idi. Görünür, Korotkovla o əvvəllər də 
görüşübmüş. Çünki aralarında çox dərin zarafat olurdu. Korotkov ona ağır 
söyüşlər yağdırdıqsa Nəsrulla xan qəhqəhə çəkib gülürdü. 
Burada söhbət xanların bir-birlərilə silahlı toqquşmalara yol verməmələri 
haqda gedirdi. Nəsrulla xanın dediyindən belə çıxırdı ki, bizi Şahsevən xanları 
sovetlərin qələbəsinə inanmır. Almanlara rəğbət bəsləyirlər. 
Nəsrulla xan bizə iki sual da verdi. 
1. Stalin 
haradadır? 
2. Moskvanı almanlar ala biləcəkmi? 
- Əsla yox. 
Nəsrulla xan bir sıra sorğu-sualdan sonra bizi əmin etdi ki, "Şahsevən 
xanları sovet qoşunları İranda olduqları müddətdə ixüşaşa yol verməyəcəklər". 
Ərdəbildən Korotkovla birlikdə çıxdıq. 
Noyabrın  əvvəli idi. Yollara bərk qar yagmişdı. "M-l" maşının çarxlarına 
zəncir bağladıq. Qarlı yoldan çox ağır keçirdik. Yolda bizdən başqa kimsə 
yoxdu. 
Nəhayət, yarı yolda maşınımız dayandı. Ətrafda gözümüzə bir yaşayış yeri 
görundü. Biz yüngül payız paltarında idik. Donmayaq deyə ayaq döyürdük. 
Nəhayət, yoldan bir neçə yüz addım bir yerdən nazik tüstü çıxdığını gördük. 
Özümüzü ora yetirdik. Bu uçuq, xaraba bir mənzildi.  İçəridən arıq, qara, çox 
qoca bir kişi çırpılardan ocaq düzəldib üstünə köhnə bir çaydan qoymuşdu. 
Kim olduğunu soruşduq. Xanımanı dağılmış, işsiz, sərkərdan bir şəxs olduğunu 
bildirdi. Onun dediyinə görə, yaxında bir kənd var. Ondan xahiş etdik, kəndə 
bizim haqqımızda xəbər versin. Ona bir neçə tümən pul da verdik. 
Qoca ayağa qalxıb yola düşdü. İki saat sonra əllərində bel bir dəstə kəndli 
harayımıza yetişdi. Onlar bizimlə  əl verib, salamlaşdı. Yolun qar toplanmış 
xeyli sahəsini təmizlədilər. Biz onlara öz səmimi təşəkkürümüzü, hörmətimizi, 
məhəbbətimizi bəyan edib Təbrizə yola düşdük. 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
293 
 
12-Cİ TÜFƏNG 
 
Şərab səfərində bir hadisənin  şahidi olmuşduq. Mən onu bilərəkdən sonra 
yazmağı  qərara aldım.  Əmniyə  rəisiylə  və  əmniyələrlə birlikdə hadisə baş 
vermiş kənddən digər bir dağ kəndinə getməli olduq. Əmniyə rəisi deyirdi ki, 
sizə arxalanıb kəndlilər bizim 12 əmniyəni tərk-silah edib gülünc vəziyyətdə 
Səraba qaytarıblar. Bu saat onlarda 12 tüfəng var. Bu asi kəndə divan tutmaq 
lazımdır. 
Biz təkrar ora atlandıq. Bu kimi çıxışlara səbəb  İrandakı  vəziyyətdir. 
Kəndlilərin mülkədarlardan, dövlət məmurlarından çəkdikləri  əzabların 
nəticəsidir. 
Əmniyyə rəisi isə öz nadan fikrindən əl çəkmirdi. Birlikdə Savalan dağları 
ətəyinə doğru hərəkət etdik. Bahar ayı idi. Savalanın təpəsində  hələ qar 
əriməmişdi. Atlarımızın ayaqları altından bahar çiçəklərinin qoxusu qalxırdı. 
Dağ yuxarı qalxdıqca təmiz havanı ciyərlərimizə çəkirdik. 
Yüksəkdə bina edilmiş  kəndə çatdıq. Kəndlilər çox təəccübləndilər. 
Əmniyyələrlə birlikdə iki hərbi sovet adamı vardı. Kəndin ağsaqqali bizi 
təzimlə, ehuramla qarşıladı. Uşaqlar bizi dövrəyə aldı. Kəndliləri başa saldıq ki, 
onlarla söhbətə  gəlmişik. Bizi kəndin kənarında ikigöz otaqdan ibarət bir 
mənzilə apardılar. 
Otağın mənzərəsi mənim diqqətimi cəlb etdi. Pəncərə  şişələri sınıqdı. 
Onlara xamırlı kağızla yamaq vurmuşdular. 
Bəli, bu bir yoxsul evi idi. 
Divarlar isə başdan ayağa qəzetlərdən cırılmış şəkillərlə bəzənmişdi. Otağın 
bu bəzəyindən orada yaşayanların daxili aləmini bilmək olardı. Divarlarda 
Leninin, Stalinin, Nəriman Nərimanovun, sovet sərkərdələrinin qəzetlərdən 
kəsilmiş,  şəkilləri yapışdırılmışdı. Otaqda bardaş qurub oturduq. Bizim üçün 
qoyun kəsmək istədilər. Yəqin gedəcəyimizi söykəyib buna razılıq vermədik. 
Bizo pürrəng çay gətirdilər. Söhbətə başladıq. Kənd ağsaqqallarına bildirdik ki, 
bu yaxınlarda bu kənddə 12 əmniyəni tərksilah etmisiniz. Tüfəngləri onlara 
qaytarmalısınız. Sovet hökuməti İranda silahlı çıxışların əleyhinədir. 
Kəndlilər əvvəlcə əmniyələrdən silah almadıqlarını soylədilər. Əmniyə rəisi 
birdən başından böyük qələt edib təhqiramiz sözlər işlətdi. Ağsaqqallar 
qəzəbləndi. Əlbətlə, üç-dörd əmniyə bu kənddə 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
294 
 
nə edə bilərdi ki. Səfərə  çıxanda biz zamin olmuşduq, kəndlilər onlara 
toxutunayacaqlar. İndi isə kişilənməyə, xoruzlanmağa başlayıblar. 
Biz kəndliləri sakitləşdirib  əmniyə  rəisinə bir daha ədəbsiz danışmamağı 
məsləhət bildik. Kəndin ən yaşlı sakini bizdən icazə alıb yan otağa keçdi. Bir 
neçə nəfərlə nə haqdasa söhbətdən sonra yenə yanımıza gəldi. 
- Bəli, əmniyələrdən silah almışıq. Silahlar kənddədir. İndi ki şurəvilər 
silahları qaytarmağı məsləhət görür, nə olar ki, qaytararıq. 
Ancaq bu silahları qaytarmaqla biz əliboş qalmırıq. Kəndimizə pis niyyətlə 
gələnləri qarşılamağa çomaqla da, baltayla da gücümüz çatar. 
Qoca iki nəfərə  işarə verdi ki, silahları  gətirsinlər. Oturduğumuz otağa 
əmniyələrin qabağına bir-birinin dalınca tüfənglər töküldü. Əmniyələr 
tüfəngləri saydılar. Otağa  ən bir tüfəng gətirilmişdi.  Əmniyələr 12-ci tüfəngi 
tələb etdilər. Kəndlilər isə təkidlə 11 tütəng aldıqlarını irəli sürürdülər. 
Bu söhbətlər  əsnasında digər otağın pərdəsi arasından hərdən iki baş 
görünürdü. Bunlardan biri örpəklə üzünü örtmüş gənc bir qadın, digəri isə on, 
on iki yaşli bir qəşəng uşaq idi. Biz kəndlilərdən xahiş etdik ki, 12-ci tüfəngi də 
qaytarın, əmniyələr artıq əskik danışmayıb sakit olsunlar. 
Ağsaqqal yenidən ayağa qalxıb yan otağa keçdi. Az keçmədən otaqdakı 
tüfənglərin üslüna 12-ci tüfəngi yerə tulladı. Bu dəm qapı  ağzında boynunu 
burub dayanan uşaq fəryad qopararaq qartal ov üstünə  şığıyan kimi 12-ci 
tüfəngin üstünə atıldı. 
—  Yox, bunu vermərəm, vermərəm! 
Uşaq tüfəngi sinəsində  sıxıb vermək istəmirdi. Kəndin ağsaqqalı  və qadın 
uşağı güclə tüfəngdən ayırıb yan otağa apardılar. Bu tüfəng nəzərinizi cəlb etdi. 
Onun qundağı parçalanmışdı. 
Ağsaqqal bu tüfəngin tarixini bu şəkildə danışdı. "Ağalar, əztz şurəvilər, bu 
kəndlərdə mülkədarların, bax bu əmniyətlərin  əlindən zülm ərşə dayanmışdı. 
Bir adamı öldürmək onlar üçün bir milçək öldürmək kimi idi. 
Qonşu kəndin mülkədarı çox zalım, qəddar adamdi. Bıçaq sümüyə 
dayanmışdı. Bir gün həmin kəndin yoxsulları  yığışıb mülkədarın yanına 
dərdlərini danışmağa getdilər. Mülkədar bu söhbəti öz nökərlərinə gülləsilə, 
atəşilə aparmağı lazım bildi... 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
295 
 
Kəndlilərdən ölən, yaralanan oldu. Bizim kənddən həmin qonşu kəndə 
köməyə gedənlər oldu. Bu uşağın atası bu Tüfənglə həmin kənddə mülkədarın 
quldurlarına qarşı atışmada iştirak etmişdi. Atışma zamanı bir-bir güllə  gəlib 
tüfəngin dəstəyinə toxunaraq bu uşağın atasının ürəyindən dəyir. O can 
verərkən bu tüfəngi oğluna verməyi və atasının intiqamını zalimlərdən almağı 
arzu etdi. 
O gündən bu uşaq həmin tüfəngi gələcək ədalət davasında atasının heyifini 
almaq üçün saxlayırdı. Nə olar... Bu tüfəng olmasın, başqa tüfəng olsun. Sağlıq 
olsun, bu divarda gördüyünüz şəkilləri ruznamələrdən həmin bu uşaq kəsib 
otağı  bəzəmişdir. Uşağın adı  Nərimandır". Kəndlilər və balaca Nəriman bizi 
kəndin kənarına qədər ötürdülər. Mən ayrılarkən Nərimanın alnından öpdüm. 
Bütün yol boyu onun haqqında düşünürdüm. Yazdığım "12-ci Tüfəng" 
poeması bu hadisənin bəhrəsidir. 
1967-ci ildə mənə ol boyda bir kağız verdilər. Bu, Cənubi Azərbaycandan 
idi. Yazının müəllifi radio ilə mənim "Əzizlərdən əzizlərə" şerimi dinləyib onu 
yazılı surətdə  məndən istəyirdi. Yazının altından "N" yazılmışdı. Çox 
düşündüm. Nəhayət, sevincimdən nə edəcəyimi bilmirdim. Bəli, bunu mənə, 25 
il sonra kənddə gördüyüm, taleyindən nigaran qaldığım Nəriman yazırdı. 
Bəli, uşaq çağında gördüyüm Nəriman indi yəqin vətənpərvər, zəhmətsevər 
bir mübarizdir. 
Səhra kəndindən Sərab yoluyla Təbrizə qayıtmalı idik. Bu səfərdə Ərdəbil 
səfərində olan dostum yox idi. Bu səfərdə mənimlə Şahgəldiyev Həsən vardı. 
Buna görə də məzəli hadisələr də baş vermirdi. 
Bu yolda yenə bir hadisəylə üzləşdik. Bizi əyləndirib  şikayətləndilər ki. 
Duz-duzan kəndində bolşeviklər var. Mülkədarları  sıxışdırıblar.  İndi də Duz-
duzandayıq. Kənd  əhalisi ilə mülkədar arasında gərgin mübarizə gedir. 
Mülkədar öz qohumları  və nökorlərilə uca banlı malikanəsino çəkilib guya 
Özlərini təhlükədən qoruyurlar. Onlarla danışığa girmək istəyənlərə barının 
gözlərindən atəş açırlar. 
Burada bir nəfər özbaşına kəndlilərə  rəhbərlik etməyə başlamışdı. Heç bir 
təşkilatla  əlaqəsi olmadan özünü bu kənddə bolşeviklərin müvəkkili 
adlandırırmış. 
Onun hərəkətlərilə yaxından tanış olduq. Cibində bir siyahı vardı.  Ətraf 
kəndləri dolaşıb kim bolşevik olmaq istəyirsə yazılsın deyə 
 

____________________Azərbaycan Milli Kitabxanası___________________ 
296 
 
adamların adını cibindəki kağıza qeyd edib onlardan üzvlük haqqi toplamışdı. 
Topladığı parayla guya silah alacaqmış. Lakin məlum oldu ki, o topladığı 
pulları öz xeyrinə istifadə etmişdi. 
Bu özbaşınalıq edən adamı kəndin qabaqcıl adamları arasında itşa etdik. 
Kəndlilər mülkədarlardan çox şikayətləndilər. 
Bu kənddə baş verən hadisələrə son qoymaq lazım idi. Kəndlilərə dedik ki. 
onlar mülkədarın malikanəsindən uzaqlaşsınlar. Biz özümüz onunla danışarıq. 
Həsən  Şahgəldiyevlo tnülkədann malikanəsinə yönofdik. Bizə atəş açan 
olmadı.  Əksinə, ban üstündon çubuq başında ağ yaylıq göründü. İran 
torpağında nə bir xan, na bir mülkədar cürət edib sovet zabitinə, sovet əsgərinə 
əl qaldıra bilmirdi. Mülkədar malikanəsinə kəndli nümayəndələrini çağırtdırdıq. 
Mülkədarla sohbətə girdik. O kəndlilərdən çəkildiyini, kəndlilər isə ondan 
çəkindiklərini söyləyirdilər. Mülkədar söz verdi ki, daha kəndlilərə qarşı  əl 
qaldırmayacaq. Yalvardı ki, kəndlilər də ona toxunmasınlar. 
O özünün və övladlarının həyatı üçün çox qorxduğunu söyləyirdi. 
Mülkədar qələmi alinə alıb bir kağıza bir neçə cümlə söz yazaraq bizə 
təqdim etdi. O bu yazıda kəndlilərə zülm etməyəcəyinə söz verirdi. Yalvardı ki, 
kəndlilər də belə bir kağız yazıb sizə versinlər, mən də arxayın olum. 
Nə etmək olardı. Duz-duzanlılardan bir nəfər eyni rubda bir kağız yazdı ki, 
daba mülkədara və ailəsinə qarşı silah işlətməyəcəklər. 
İki parça kağızı cibimizə qoyub Duz-duzandan Təbrizə doğru hərəkət etdik.