Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri

AZƏRBAYCAN TOLERANTLIĞI VƏ MULTİKULTURALİZMİ 

 

Açar sözlər: multikulturalizm, tolerantlıq, din, siyasət, millət 

Key words: multiculturalism, tolerance, religious, policy, nation 

 

Multikulturalizm Azərbaycanın dövlət siyasəti və həyat tərzidir. -   İlham Əliyev 

 

Multikulturalizm  elə  bir  siyasətdir  ki,  o,  mədəni  plüralizmi  qəbul  edir  və  onun  inkişafına 

şərait  yaradır.  Bu,  ölkə  əhalisinin  etnik  irqi  və  dini  müxtəlifliyindən  asılı  olmayaraq,  onların 

hamısının hüquq və azadlıqlarına hörmətlə əlaqədardır. Multikultural cəmiyyətdə hər bir vətəndaş 

öz  mədəniyyətini,  dilini,  ənənəsini,  etnik  və  dini  dəyərlərini  inkişaf  etdirmək,  ana  dilində  məktəb 

açmaq,  qəzet  və  jurnal  dərc  etdirmək  sahələrində  bərabər  hüquqlara  malikdir.  Multikulturalizm 

siyasəti assimilyasiyanı inkar edən inteqrasiyaya aparır. Məhz buna görə də bu siyasəti təkcə siyasi 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

294

 

 

 

 

elita deyil, eyni zamanda millətin yüksək vəzifə  tutmayan digər nümayəndələri ilə  yanaşı, həm də 

milli və dini azlıqlar da dəstəkləyirlər. 

Multikulturalizm  bir  siyasət  kimi  öz  mahiyyəti  baxımından  tolerantlıqla  da  sıx  bağlıdır.  O, 

müxtəlif  mədəniyyətlərin  paralel  şəkildə  yaşamasını  qəbul  edən  tolerant  cəmiyyətin  başlıca 

xüsusiyyətlərindən biridir. Tolerant cəmiyyətdə multikulturalizm mədəniyyətlərin qarşılıqlı surətdə 

zənginləşməsinə, xalqları  birləşdirən mədəniyyətin formalaşmasına səbəb  olur ki,  bu da insanların 

gələcək  mədəni  birliyi  məqsədilə  bir  mədəniyyətin  digər  mədəniyyətə  inteqrasiya  prosesi  ilə 

əlaqədardır. 

Bildiyimiz  kimi  tolerantlıq,  dözümlülük  çox  geniş  anlayışdır.  O,  həm  insanı  münasibətlərin 

,həm insan cəmiyyətində gedən proseslərin, həm də dövlətlər arası , dinlər arası münasibətlərin  bir 

çox  cəhətlərinə  aiddir.  Bu  gün  dünyada  baş  verən  bir  çox  proseslər  tolerantlığın  xüsusi  ilə  dini 

dözümlülük  meyarının  qarşısına  keçir  .  Son  vaxtlar  beynəlxalq  aləmdə  baş  verən  hadisələr  də 

təsdiqləyir  ki,  islamafobiya  Qərbdə  sanki  həyat  tərzinə  çevrilməkdədir.  Avropa  ölkələrində  İslam 

dininin  daşıyıcılarının  haqsız  təqiblərə  və  təzyiqlərə  məruz  qalmaları  da  bunun  nəticəsidir. 

Dünyanın  aparıcı  kütləvi  informasiya  vasitələrinin  yazdıqlarından  da  məlum  olur  ki,  Fransada, 

Almaniyada,  Belçikada,  Niderlandda,  İsveçrədə  və  İspaniyada  müsəlmanlar  gündəlik  həyat 

şəraitində  təhqirlərlə,  hətta,  fiziki  zorakılıqlarla  qarşılaşırlar.  Hazırda  beynəlxalq  ictimaiyyətə  də 

bəllidir  ki,  Qərbin  bir  sıra  dövlətlərində  multikulturalizmdən  tamamilə  imtina  olunub.  Bu  

dövlətlərdə  etnik  və  dini  ayrı-seçkilik  o  həddə  çatıb  ki,  qaradərili  insanlar  və  müsəlmanlar 

ictimaiyyətin gözləri qarşısında məhv edilir. Yunanıstanda,  Çexiyada və  Fransada elə  bir vəziyyət 

yaranıb  ki,  burada  köçəri  xalqlara  qarşı  millətçilər  tərəfindən    hücumlar  olduqda  belə,  polis 

müdaxilə etmir. Afrikadan gəlmiş miqrantların verdikləri məlumata görə, Avropa ölkələrində onlara 

qarşı  zorakılıq  halları  açıq  şəkildə  aparılır  və  geniş  yayılıb.  Özü  də  bu  zorakılıq  polisin  gözü 

qarşısında  baş  verir.  Belə  ayrı-seçkiliyin  nəticəsidir  ki,  son  vaxtlar  Avropa  ölkələrində 

diskriminasiya  və  rasizm  xarakterli  cinayətlərin  sayı  xeyli  artıb.  Almaniyada  türklərin  və  balkan 

əsillilərin daha çox təzyiqlərə məruz qalmaları da bunun nəticəsidir. 

Fransada  Montaigne  institutu  tərəfindən  həyata  keçirilən  “dini-ayrı  seçkilik”  başlıqlı 

araşdırmanın  nəticələri  açıqlandı.  Fransada  ilk  dəfə  həyata  keçirilən  bu  araşdırmanı  müsəlman, 

xristian  və  yəhudi  dinin  nümayəndələrini  əhatə  edirdi.  Araşdırmaların  nəticəsi  Fransada 

müsəlmanların  iş  tapmasının  necə  çətin  olduğunu  ortaya  çıxartdı.  Fransada  eyni  şərtlərə  malik  iki 

işçidən  Müsəlman  olanının  işə  qəbul  şansının  digər  katolik  işçiyə  görə  iki  dəfə  az  olduğu  ortaya 

çıxmışdır. Nəticələrə görə işə müraciət edən Katoliklərin 20,8 yəhudilərin isə 15,8 faizi  işə qəbul 

edilir.  Digərləri  ilə  eyni  şərtlərə  malik  Müsəlmanların  isə  işə  qəbul  səviyyəsi  10,4  faizdə  qaldı. 

Montaigne institutunun araşdırmasında Fransadakı Müsəlmanların ABŞ-dakı qara dərililərdən daha 

çox ayrı-seçkiliyə məruz qaldığına diqqət çəkdi. 

Bu  cür  xüsusiyyətlər  özünü  digər  Avropa  ölkələrində  də  açıq  aşkar  göstərir.  Bu  gün 

ölkəmizdə  dini  tolerantlığın  necə  qəbul  olduğuna  nəzər  salsaq,  görərik  ki,  Azərbaycanda  bütün 

millətlərin ,bütün dinlərin bərabər yaşaması üçün hər cür şərait yaradılmışdır. 

Bu  gün  Azərbaycan  dini  müxtəliflik  baxımından  çox  zəngindir.  Amma  xoşbəxtlikdən 

müxtəlif  dinlərin  və  dini-fəlsəfi  cərəyanların  yayıldığı  ölkəmizdə  bütün  tarixi  dövrlərdə  etnik  və 

dini icmalar arasında möhkəm dözümlülük əlaqələri formalaşmış, milli, irqi və dini zəmində heç bir 

ayrı-seçkilik  faktı  qeydə  alınmamışdır.  Müxtəlif  tarixi  dövrlərdə  Azərbaycan  ərazisində 

məskunlaşmış  dini-etnik  qruplar  yerli  əhali  ilə  qaynayıb-qarışmış,  qohumluq  əlaqələri  qurmuş  və 

sözün  əsl  mənasında  birgəyaşayışın  harmonik  vəhdətini  nümayiş  etdirmişlər.  Fərqli  dini 

konfessiyaların nümayəndələri hər zaman həmrəy olmuş, vahid Vətənimizin azadlığı və firavanlığı 

uğrunda  çalışmışlar.  Azərbaycanın  azadlığı  və  ərazi  bütövlüyü  uğrunda  vuruşmuş,  bu  yolda 

canından  keçmiş  müxtəlif  dini  konfessiyalara  mənsub  vətəndaşlarımızın  da  uyuduqları  Şəhidlər 

Xiyabanı  bu  gün  bizim  təkcə  and  yerimiz  deyil,  həm  də  qardaşlığımızın  və  vəhdətimizin 

simvoludur.  Vətənimizdə  bu  cür  mükəmməl  tolerantlıq  mühitinin  yaranması  dini  dözümlülüyün 

Azərbaycan  xalqının  xarakterik  xüsusiyyəti  və  milli-mənəvi  sərvəti  olmasına  dəlalət  edir.  Ulu 

Öndər  bu  xarakterik  keyfiyyətini  çox  gözəl  ifadə  etmişdir:  “Hesab  edirəm  ki,  Azərbaycan  xalqı 

özlüyündə,  təbiətinə  görə,  öz  xarakterinə  görə  yüksək  tolerantlıq  hissinə  malikdir.  Azərbaycan 

əhalisinin çox hissəsinin etiqad etdiyi müsəlman dinində, onun kökündə də tolerantlıq var”. 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

295

 

 

 

 

Ulu  Öndərimiz  dindarlarla,  din  xadimləri  ilə  görüşlərində,  bu  sahə  ilə  bağlı  tədbir  və 

beynəlxalq  konfranslarda  həmişə  diqqəti  dinlərin,  xüsusilə  İslam  dinin  necə  mükəmməl  bir  din 

olduğuna  yönəldərək  deyirdi  :Məlumdur  ki,  Qafqazda  İslamın  yayılması  və  inkişaf  etməsi 

Azərbaycandan  başlayır.  İslam  Qafqaz  xalqlarına  səadət,  xoşbəxtlik  gətiribdir,  inkişaf,  İslami 

dəyərlər  gətiribdir.  Bu  dəyərlər-müqəddəs  kitabimiz  “Qurani-Kərimdən”  gələn  İslami  dəyərlər 

Qafqaz  xalqlarının  milli  –mənəvi  dəyərlərinin  əsasını  təşkil  edibdir.  Məlumdur  ki  ,  Qafqazda 

yaşayan  xalqlar  İslam  dinini  qəbul  edənə  qədərdə  böyük  mədəniyyətə,  tarixə  və  özlərinə  məxsus 

adət-ənənələrə  malik  olmuşdurlar.  İslamın  dini-mənəvi  dəyərləri  Qafqaz  xalqlarının  qədimdən 

yaranmış  və  inkişaf  etmiş  mənəvi  dəyərləri  ilə  birlikdə  xalqların  yüksək  milli-mənəvi  dəyərlərini 

təşkil edirlər [1, s.234]. 

Dünyada  bir  çox  dinlər  mövcuddur.  Hər  dinin  özünə  məxsus  yeri  var.  Biz  azərbaycanlılar 

İslam  dini  ilə  fəxr  edərək,  eyni  zamanda  heç  vaxt  başqa  dinlərə  qarşı  mənfi  münasibət 

göstərməmişik, düşmənçilik etməmişik, ədavət aparmamışıq və heç bir başqa xalqı da öz dinimizə 

itaət  etməyə məcbur etməmişik.  Ümumiyyətlə  başqa dinlərə dözümlülük, başqa dinlərlə  yanaşı  və 

qarşılıqlı  anlaşma  şəraitində  yaşamaq  İslam  dəyərlərinin  xüsusiyyətidir.  Bu  ,tarix  boyu 

Azərbaycanda da , Qafqazda da öz əksini tapıbdır. Azərbaycanda İslam dini ilə yanaşı xristian dini 

də , yəhudi dini də  əsrlər boyu yaşayıb və indi də yaşayır [1, s.235]. 

Ulu  öndərimizin  qeyd  etdiyi  kimi:  “bu  gün  müstəqil  Azərbaycanda  müxtəlif  dinlərin 

nümayəndələri  sülh  və  əmin-amanlıq  şəraitində  yaşayır”.  Bu  gün  ölkəmizdə  dövlət-din 

münasibətlərinin  effektiv  tənzimlənməsinin  səbəbi  Ulu  öndərin  illər  öncə  həyata  keçirdiyi  dövlət 

siyasəti  və  yaratdığı  hüquqi  baza  ilə  bir-başa  bağlıdır.  Ulu  Öndərimizin  ölkəyə  rəhbərlik  etdiyi 

müddətdə dövlət siyasətinə uyğun olaraq dini konfessiyalar arasında dözümlülük mühitinin daha da 

inkişaf etdirilməsi sahəsində dönüş yaranmış, dövlətlə dini qurumların münasibəti yeni mərhələyə 

qədəm  qoymuşdur.  Bunun  məntiqi  nəticəsi  kimi,  2001-ci  ildə  Konstitusiyamızın  vicdan  azadlığı 

barədə  müddəalarının  həyata  keçirilməsi  üçün  müvafiq  şəraitin  yaradılması,  dövlət-din 

münasibətlərinin  tənzimlənməsi,  dini  etiqad  azadlığı  ilə  bağlı  qanunvericilik  aktlarına  riayət 

olunmasına  nəzarət  edilməsi  məqsədilə  Dini  Qurumlarla  İş  üzrə  Dövlət  Komitəsinin  yaradılması 

barədə Fərman imzalanmışdır. Ulu Öndər Dövlət Komitəsini yaratmaqla ölkədə din siyasətini daha 

da  möhkəmləndirmiş,  tolerantlıq  mühitinin  inkişaf  etdirilməsinə  təkan  vermiş  və  baş  verə  biləcək 

mənfi halların qarşısını əvvəlcədən alınmışdır. 

Bu  gün  isə  Heydər  Əliyevin  layiqli  davamçısı,  Azərbaycan  Respublikası  Prezidenti  İlham 

Əliyev  Azərbaycan  dini  durumun  sabitliyinin  qorunması,  dini  dözümlülük  ənənələrinin  qorunub 

saxlanılması  və  radikallıq  meyllərinin  qarşısının  alınması  istiqamətində  ardıcıl  tədbirlər  həyata 

keçirir.  

Dövlət  başçısının  sərəncamı ilə  2016-cı  il Azərbaycanda “Multikulturalizm  ili” elan olundu. 

Multikulturalizm ili çərçivəsində Bakıdakı Heydər məscidində məzhəbindən asılı olmayaraq bütün 

müsəlmanlar  ilk  dəfə  olaraq  bir  araya  gələrək  eyni  vaxtda  bir  yerdə,  bir  sırada  vəhdət  namazı 

qıldılar. Min ildən artıqdır İslam dininin iki məzhəbi-Sünni və şiələr ibadətlərini fərdi şəkildə, fərqli 

məkanda  yerinə  yetirirdilər.  Artıq  Heydər  məscidində  Heydər  Əliyevin  vəfatının  ildönümündən 

başlayaraq  sünni  və  şiə  məzhəbinin  nümayəndələri  vəhdət  namazı  qılırlar.  Məsciddə  cümə 

namazları növbəli şəkildə bir həftə əhli sünnə imamı, növbəti həftə əhli şiə axundunun rəhbərləri ilə 

qılınır.  Heydər  məscidinin  rəhbəri  Hacı  Sabir  Həsənli  dünya  təcrübəsini  ilk  dəfə  olaraq  vəhdət 

namazının  qılınmasını  belə  dilə  gətirdi:  “Bu  namaz  Azərbaycanın  tolerantlıq  mərkəzi  kimi  bütün 

dünyada nüfuzunu daha da artıracaq. Azərbaycan təcrübəsində və ümumiyyətlə, dünya təcrübəsində 

nümayiş  etdirdik  ki,  vəhdət  namazı  ən  sevimli,  Allah  qarşısında  ən  qəbula  yetən  namazlardan 

biridir.  Çünki  Allah  Təala  Qurani  Kərimdə  bizi  bir  olmağa,  Allahın  qüdrət  ipindən  yapışmağa  və 

təfriqəyə  yol  verməməyə  çağırır.  Bu  nöqteyi-nəzərdən,  İslamın  içərisində  müxtəlif  məzhəblərdə 

olmasına baxmayaraq, insanlarımızın eyni məsciddə namaz qılması, əlbəttə, çox fərəhli bir haldır və 

çox böyük göstəricidir”[3]. 

Heydər  məscidində  vəhdət  namazını  artıq  ənənə  halını  alması  isə  onu  göstərir  ki, 

multikulturalizm ilində də ölkəmizdə bu sahədə  uğurlu tədbirlər həyata keçiriləcək. Azərbaycanın 

multikulturalizm  məktəbinin  ənənələri  və  ölkəmizin  tolerantlıq  mərkəzi  kimi  əhəmiyyəti  daha  da 

artacaq.  

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

296

 

 

 

 

Prezident İlham Əliyevin 2016-cı ili Azərbaycanda “Multikulturalizm ili” elan etməsi bir çox 

obyektiv  amillərdən  qaynaqlanır.  Birincisi,  Azərbaycan  əsrlər  boyu  mədəniyyətlərin  qovuşduğu 

məkanda  yerləşməklə  dinlər  və  sivilizasiyalar  arası  anlaşmada  aparıcı  rol  oynayıb,  bununla  bağlı 

möhkəm tarixi baza formalaşdrıb. Ölkəmizdə tarix boyu dini və etnik zəmində heç bir qarşıdurma 

olmayıb  və  bu  proses  indi  də  uğurla  davam  etdirilir.  İkincisi  Azərbaycan  cəmiyyətindəki 

dözümlülük,  ölkədə  unikal  tolerantlıq  mühiti  yaradıb,  indi  bu,  bir  nümunə  kimi  beynəlxalq 

ictimaiyyətin diqqətini cəlb edir. Üçüncüsü isə Azərbaycanda multikulturalizm ənənələrinin inkişafı 

da  möhkəmlənməsi  üçün  bütün  zəruri  siyasi  və  sosial  şəraitin  mövcud  olmasıdır. 

“Multikulturalizm” bəlkə də ictimaiyyət üçün yeni termin olsa da, onun mahiyyətinə min illərdir ki, 

ölkəmizdə  riayət  edilir.  Dinindən,  dilindən,  milliyyətindən  asılı  olmayaraq  hamı  qarşılıqlı  hörmət 

şəraitində yaşayır. Beləliklə, multikulturalizm bu gün Azərbaycanda gedən demokratik proseslərin 

ayrılmaz tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Bu çərçivədə keçirilən tədbirlər isə ölkəmizdə multikultural 

təhlükəsizliyin  intellektual  meyarlarının  tam  formalaşdığını  təsdiqləyir.  Bu  eyni  zamanda, 

Azərbaycanda 

multikultural 

təhlükəsizliyin 

təmin 

olunmasının 

sistemli 

yanaşmanın 

mövcudluğundan xəbər verir.  

Prezident  İlham  Əliyev  öz  çıxışında  belə  demişdir:  “Multikulturalizm  Azərbaycanda  əsrlər 

boyu mövcud olmuşdur. Sadəcə olaraq əvvəlki dövrlərdə biz bu ifadə ilə tanış deyildik. Bu nisbətən 

yeni  bir  ifadədir.  Tolerantlıq,  dözümlülük,  multikulturalizm.  Ancaq  bu  amillər  daim  var  idi. 

Azərbaycan Multikulturalizmin ünvanlarından biridir” [2, s.451]. 

 

Ədəbiyyat  

1.  Heydər  Əliyev  siyasəti.  Tolerantlıq  (Çıxışlar,  nitqlər,  görüşlər,  təbriklər).  Bakı,  “Elm  və 

təhsil”-2015. 

2. İlham Əliyev. Azərbaycan tolerantlıq örnəyidir (Çıxışlar, nitqlər, görüşlər, təbriklər). Bakı, 

“Elm və təhsil”-2015. 

3. www.oxu.az 

P.Teyyubova 

Azerbaijan tolerance and multiculturalism 

Summary 

Multiculturalism  is  closely  linked  with  tolerance  from  the  politically  point  of  view.    Azeri 

population has the high sense of tolerance. Tolerance is in the root of Muslim religious that Azeri 

population practice.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Elçin İbrahimov 

AMEA Dilçilik İnstitutu “Türkologiya” jurnalının məsul katibi 

[e-mail] 

 

MULTİKULTURALİZMİN AZƏRBAYCANDA HƏYAT TƏRZİNƏ 

ÇEVRİLMƏSİNİN ƏSAS ASPEKTLƏRİ 

 

Açar  sözlər:  Mədəniyyətlərarası  dialoq,  sivilizasiya,  multukulturalizm,  qloballaşma, 

multikultural mədəniyyətlər 

Key words: Dialogue between cultures, sivilization, multiculturalism, globalization, cultural 

eschange 

 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

297

 

 

 

 

Multikulturalizm  -  çox  mədənilik,  bir  çox  fərqli  mədəniyyətin  bir  arada  yaşadığı  cəmiyyəti 

təyin edən sözdür. 

Multikulturalizmin  əsasını  tolerantlıq,  qanunlara,  bir-birinin  azadlığına  hörmət  hissi  təşkil 

edir. Elmi ədəbiyyatda verilən məlumata görə, multikulturalizm anlayışı çox da qədim tarixə malik 

deyil.  Sözün  semantikası  ingiliscədən  hərfi  tərcümədə  "çoxmədəniyyətlilik"  (multi  -  çox, 

kulturalizm - mədəniyyətlilik) anlamına gəlir. 

O,  ayrıca  götürülmüş  ölkədə  və  bütövlükdə  dünyada  müxtəlif  millətlərə  və  məzhəblərə 

məxsus  insanların  mədəni  müxtəlifliklərinin  qorunması,  inkişafı  və  harmonizasiyasına,  azsaylı 

xalqların, dövlətlərin milli mədəniyyətinə inteqrasiyasına  yönəldilmişdir. Humanist və demokratik 

nəzəriyyə  yaxud  ideologiya  olaraq  multikulturalizm,  tolerantlığın  təcəssümüdür  ki,  onsuz 

humanizm,  yüksək  fərdi  və  beynəlxalq  münasibətlər  mədəniyyəti,  insanlar  arasında  qarşılıqlı 

anlaşma, qarşılıqlı zənginləşmə, dostluq və əməkdaşlıq mümkün deyil. 

Azərbaycan çoxmillətli bir məkandır. Burada tarixən birgə yaşayan xalqlar, toplumlar özlərini 

azad,  firavan  hiss  ediblər,  çünki  onlar  özlərinə  həmişə  dözümlü  münasibət  görüb,  sıxılmadan 

yaşayıb,  yaşayır və mədəniyyətlərini  yaşadırlar. Bu gün ölkəmizdə başqa xalqların nümayəndələri 

öz ana dillərində, ibtidai sinif səviyyəsində olsa da, təhsil ala bilir, öz dini inanclarına uyğun ibadət 

edir, heç bir ögey münasibətlə üzləşmədən müxtəlif sahələrdə çalışa bilirlər. Bu da onu deməyə əsas 

verir ki, Azərbaycan multikulturalizmin əsas tarixi məkanlarından biridir.  

Cəmiyyətimizdə son zamanlar tez-tez işlədilən multikulturalizm anlayışının kökündə müxtəlif 

millətlərdən  olan  insanların  hər  bir  şəxsiyyətə  hörmət  edərək,  qanunlar  əsasında  birgə  yaşaması 

ideyası  durur.  Humanist  və  demokratik  nəzəriyyə  yaxud  ideologiya  olaraq  multikulturalizm, 

tolerantlığın  təcəssümüdür  ki,  onsuz  humanizm,  yüksək  fərdi  və  beynəlxalq  münasibətlər 

mədəniyyəti,  insanlar  arasında  qarşılıqlı  anlaşma,  qarşılıqlı  zənginləşmə,  dostluq  və  əməkdaşlıq 

mümkün deyildir. [8] 

Multikulturalizm  özündə  hansısa  ölkədə,  eləcə  də,  bütün  dünyada  mədəni  müxtəlifliyin 

qorunub  saxlanmasına  və  inkişafına  yönəlmiş  siyasəti  və  bu  siyasəti  əsaslandıran  ideologiyanı 

ehtiva edir. 

Bir sıra Qərb ölkələrində multikulturalizmin siyasi xətt kimi iflasa uğramasının bəyan edildiyi 

dövrdə ölkəmizdə multikulturalizm dövlət siyasətinə çevrilmişdir. Azərbaycanın müstəqilliyinin ilk 

dövründə  Ulu  öndər  Heydər  Əliyev  Azərbaycanın  gələcək  uğurlu  inkişafı  üçün  son  dərəcə  dəqiq 

ideoloji  hədəf  seçmiş  oldu.  Azərbaycanın  çox  mədəniyyətlilik  ənənəsini  inkişaf  etdirib  onu 

keyfiyyətcə yeni müstəviyə keçirdi.  

Əsası Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş multikulturalizm siyasəti müasir 

dövrdə  Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  İlham  Əliyev  tərəfindən  uğurla  inkişaf  etdirilir. 

Dövlət  başçısı  müxtəlif  tədbirlərdə,  irimiqyaslı  beynəlxalq  toplantılarda  çıxışı  zamanı  mütləq 

multikulturalizm məsələsinə yer ayırır və bildirir ki, multikulturalizm Azərbaycanın dövlət siyasəti 

və  həyat  tərzidir:  "  Bu  gün  Azərbaycan  artıq  dünyada  tanınmış  multikulturalizm  mərkəzlərindən 

biridir". [7] 

Ölkə  başçısı  qeyd  etmişdir  ki,  XXI  əsrdə  multikulturalizmin  alternativləri  yoxdur:  "Bunun 

alternativi  ayrı  -seçkilik,  ksenofobiya,  rasizm,  faşizmdir.  Mən  hesab  edirəm  ki,  XXI  əsrdə 

mütərəqqi  bəşəriyyət  bu  xoşagəlməz  meyllərin  qarşısının  alınması  üçün  daha  da  fəal  olmalıdır. 

Əfsuslar olsun, bəzi hallarda biz başqa fikirləri də eşidirik ki, multikulturalizmin gələcəyi yoxdur. 

Bəzi  ölkələrdə  isə  bu  məsələ  ilə  bağlı  çox  bədbin  əhval-ruhiyyə  hökm  sürür.  Halbuki,  dünyanın 

əksər ölkələrində çoxmillətli cəmiyyətlər mövcuddur və müxtəlif dinlərin, müxtəlif xalqların birgə 

yaşaması zamanın tələbidir. Bizim də əsas amalımız multimədəniyyətli cəmiyyətlərin inkişafına öz 

töhfəmizi  verməkdən  ibarət  olmalıdır. Biz  bu  məsələdə  dünyaya  müsbət  təcrübə  göstərməliyik. 

Çünki Azərbaycanda bu sahədə qazanılan təcrübə müsbət təcrübədir".  

Azərbaycan  multikulturalizmin  əsas  ünvanlarından,  məkanlarından  biri  kimi  artıq  dünyada 

məşhurdur.  Azərbaycan  dövlətinin  apardığı  siyasətin  də  əsas  xətlərindən  biri  multikulturalizmlə 

bağlıdır.  Tolerantlıq,  multikulturalizm  Azərbaycanın  dövlət  siyasəti  olmaqla  yanaşı,  həm  də 

cəmiyyətin daxilinə sirayət edib, Azərbaycan xalqının həyat tərzinə, gündəlik yaşayışına çevrilib.   

Akademik  K.M.Abdullayevin  qeyd  etdiyi  kimi,  "tarixi  prosesdə  formalaşan  etnik-mədəni 

müxtəlifliklər  (çox  mədəniyyətlilik,  multikulturalizm)  və  onların  əsasını  təşkil  edən  etnik-mədəni 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

298

 

 

 

 

dəyərlər  xalqların  və  dövlətlərin  inkişafında  mühüm  rol  oynayır.  Lakin  bu  müxtəlifliklər  dövlət 

tərəfindən  tənzimlənmədikdə  və  yaxud  düzgün  tənzimlənmədikdə,  ölkədə  uyğun  multikultural 

siyasət  formalaşmadıqda  ciddi  problemlər,  hətta  münaqişələr  baş  verir.  Buna  görə  də  bu 

müxtəlifliklərin düzgün tənzimlənməsi çox mədəniyyətli dövlət üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir". 

[1] 

Multikulturalizmin inkişafının ən yüksək mərhələsi onun vətəndaş cəmiyyətində həyat tərzinə 

çevrilməsidir. Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev qeyd edir ki, “multikulturalizm ənənələri 

Azərbaycanda  əsrlər  boyu  həmişə  mövcud  olub.  Sadəcə,  müxtəlif  cür  adlanıb,  lakin  mahiyyəti 

dəyişməyib”. [8] 

Bu  gün  dövlət  siyasətinin  mühüm  istiqamətlərindən  biri  ölkədə  multikultural  təhlükəsizliyin 

təmin  olunmasıdır.  Multikultural  təhlükəsizliyin  əsas  və  ən  vacib  prinsipləri  aşağıdakılardan 

ibarətdir: 

-  ölkə  daxilindəki  müxtəlif  konfessiyalara  siyasi  münasibətin  bərabər  şəkildə  yönəlməsi 

mexanizminin qurulması;  

-  ölkədə  mövcud  olan  milli  müxtəlifliyin  qorunmasına  yönəlmiş  dövlət  qayğısının 

formalaşdırılması;  

-  ölkədə  mövcud  olan  mədəni  müxtəlifliyin  inkişafına  dövlət  və  cəmiyyət  tərəfindən  dəstək 

verilməsinin təmin edilməsi; 

Son  dövrlərdə  ən  aktual  mövzu  olan  sivilizasiya  və  mədəniyyətlərin  uyğunsuzluğu  və  bu 

amilin  siyasi,  iqtisadi,  mədəni  müstəvilərdə  problemlərin  əsasında  dayanması  ilə  bağlı 

yanaşmalardır. Bu mübarizə və toqquşmalarla bağlı mülahizələr daha çox Qərbdə səslənir. Sonrakı 

proses olaraq isə mədəniyyətlərin və dinlərin barışmazlığına əsaslanan müxtəlif "fobiya"lar güclənir 

və  aktuallaşır.  Halbuki  Azərbaycan  da  daxil  olmaqla,  dünyanın  müxtəlif  yerlərində  fərqli 

mədəniyyətlərin  birliyi  bir  həyat  fəlsəfəsi  olaraq  öz  təsdiqini  tapmışdır.  Qərb  dəyərlərinin 

dominantlığı  üzərində  qurulan  multikulturalizmdən  fərqli  olaraq,  min  illərdir  yanaşı  yaşayan 

sivilizasiya  təmsilçilərinin  çox  mədəniyyətli  həyat  tərzində  böhran  müşahidə  olunmur.  Müxtəlif 

mədəniyyətlərin  paralel  mövcudluğuna  tolerant  yanaşmanı  həyat  tərzi  olaraq  qəbul  edənlər  üçün 

multikulturalizm  bəşəri  ideya  kimi  qəbul  olunur.  Universal  normalar  olaraq  təqdim  olunan  ancaq 

reallıqda yalnız Qərb dəyərlərinə əsaslanan multikulturalizm artıq var olmaq iqtidarını itirir. Digər 

tərəfdən isə min illərdir tolerantlıq və qarşılıqlı bəhrələnməyə əsaslanan çox mədəniyyətlilik həyat 

tərzi  olaraq  daha  da  zənginləşir.  Mütəxəssislər  belə  fikir  irəli  sürürlər  ki,  problemin  əsasında 

birtərəfli mövqe dayanır. Hazırda yalnız Qərb mədəni və dini dəyərlərinin üzərində qurulan Avropa 

cəmiyyəti dünya miqyasında universal model kimi təqdim olunmağa çalışılır, eyni zamanda, digər 

mədəniyyət daşıyıcılarının fərqli dəyərlərini qəbul etmir. [4; s. 22] 

Qloballaşan  dünya  fərqli  mədəniyyətlərin  birgəyaşayışı  olmadan  mümkün  deyil.  Bu  gün 

dünyada  monoetnik  dövlətlərin  sayı  çox  azdır.  Beynəlxalq  münasibətlərdə  də  istər  siyasi,  istərsə 

iqtisadi  və  ya  mədəni  sahə  olsun  hər  hansı  dövlət  özünütəcrid  şəraitində  inkişaf  edə  bilməz. 

Bəşəriyyət  yalnız  fərqliliklərin  dəyərlərinə  hörmət  etməklə  inkişaf  edə  bilər.  Universal  dəyərlər 

sisteminin  milli-mədəni  mentaliteti  nəzərə  almadan  formalaşdırılmağa  çalışılması  isə  cəmiyyətin 

nizamını pozur. Vahid mədəni məkanın yaradılması üçün ilk növbədə, tolerant münasibət zəruridir. 

Bəşəriyyət  nisbətən  tarazlı  mövqe  mövcud  olduqda  inkişaf  edir  və  bu  tendensiya  yalnız  bir 

istiqamətdən  olan  meyllərə  əsaslana  bilməz.  İdeoloji  xətlərin  öz  mənşəyini  ayrı-ayrı  dövrlərdə 

bəzən Şərqdən, bəzən isə Qərbdən götürməsi məlumdur. Şərqdə doğulan qədim Çin, Misir, Şumer, 

Babil,  Türk  mədəniyyətlərinin  bəşəriyyətə  gətirdiyi  dəyərlər,  Qərbdə  isə  qədim  Yunan,  Roma 

mədəniyyətləri, eləcə də Avropada mərkəzləşdirilmiş dövlətlərin yaranması, "yeni dünya "nın kəşf 

edilməsi  ilə  başlayan  yeni  cərəyanlar  tarixin  müxtəlif  epoxalarında  cəmiyyətin  həyatının  idarə 

olunmasında mühüm rol oynamışlar. [3; s. 32] 

Belə ki, Şərq və Qərb dəyərlərinin fərqli zamanlarda birinin digəri üzərində böyük üstünlüyü 

müşahidə  olunmur.  Müasir  beynəlxalq  nəzəriyyəçilərin  bir  çoxunun  iddia  etdiyi  kimi,  planetar 

düşüncənin  formalaşmasında  yalnız  Qərb  dəyərlərinin  üstünlüyü  mülahizəsi  isə  qətiyyən  özünü 

doğrultmur. Buna görə  Azərbaycanın təcrübəsi  bir daha təsdiq  edir ki,  çox mədəniyyətlilik  yalnız 

həyat  fəlsəfəsi  olaraq  qəbul  olunduqda  yaşamaq  iqtidarındadır.  Şərqlə  Qərb  arasında  mühüm 

magistralların  üzərində  yerləşən  Azərbaycan  hər  iki  istiqamətdən  yayılan  ideoloji  cərəyanların