Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

304

 

 

 

 

Molokanlar  digər  dini  etiqadlara  dözümlü  münasibət  bəsləsələr  də,  lakin  başqa  dindən  və 

hətta  xristian  dinindən  olan  insanla  nikaha  girmək  qadağandır  (lakin  müasir  dövrdə  bu  qadağa  o 

qədər  də  önəmsənmir).  Əsas  ailə  başçısı  kişidir.  Molokanların  əsas  ailə  xüsusiyyəti  böyüklərə 

hörmət bəsləmək və uşaqların tərbiyəsində  ciddilik əsas şərtdir. Övladları uzaqda olsa belə tez-tez 

onları ziyarət edərlər. Qoca ailə başçıları övladları və nəvə əhatəsində yaşamağı üstün tutur. Çünki 

hələ  uşaqlıqdan  onlara  gələcəkdə  valideynə    arxa  olmağı  öyrədirlər.  Molokanlar  valideynini  atan 

övladları ata, ananın dəfninə buraxmırlar (Bu qadağa da haradasa aradan götürülmüşdür).  

Molokan  ailələri  bərabərlik  əsasında  qurulur,  qadın  və  kişi  eyni  hüquqa  malik  olurlar.  Ailə 

əsasən oğlan və qızın ümumi razılığı əsasında təşkil olunur. Oğlanların qız bəyənməsi üçün mövcud 

şərait  var.  Qız  və  oğlanlar  dəstə-dəstə  kənd  kənarına  gəzintilərə  çıxar,  şənbə  günləri    rəqs 

meydançası  (танц-площадка)  təşkil  edilir  (kənddə  gözəl  mədəniyyət  evi  və  incəsənət  məktəbi 

mövcuddur), burda  çalıb-oynayar və fürsətdən istifadə edərək özlərinə nişanlı taparlar. Qış vaxtları 

belə görüşlər evlərdə keçirilər. 

Molokan adət-ənənəsinin bir sıra xüsusiyyətləri toyla bağlıdır. Toy adət-ənənəsi yerli əhalinin 

adətləri  ilə  üst-üstə  düşür.  Gəlin  maşınının  qarşısının  kəsilməsi  və  nəmər  tələb  etdirməsi  adəti  də 

mövcuddur. Buna “Maqarıç” deyilir. Qız toyunda qız ağ paltar geyinir və başına  yaylıq bağlayır. 

Oğlan toyunda isə gəlin başına fata taxır. Molokanlarda gizli nikah və boşanma qəbul edilməzdir.  

Evə  gələn  qonağı  süfrəyə  dəvət  edirlər.  Yaşca  böyük  kişi  qonağı  ev  sahibinin  yerində 

oturdulur, yanında kişilər, sonra qadınlar əyləşirlər. Gələn qonağa çay və yemək süfrəsi açırlar. 

İvanovkada  yaşayan  molokanlar  yerli  əhalinin  adət-ənənələrinə,  məişət  və  mədəniyyətinə 

yiyələnmişlər.  Bu  halı,  eləcə  də,  azərbaycanlılara    də  aid  etmək  olar.  Ümumi  əhalinin  qismən  də 

olsa  rus  dilinə  yiyələnməsi  məhz  molokanlarla  bağlıdır.  Lakin  molokanlar  Azərbaycan  dilini  zəif 

mənimsəmişlər.  

Dillərinə bəzi Azərbaycan sözləri daxil olmuşdur ki, bu da, əsasən, yemək adları olan dolma, 

plov,  boş  baş  kimi  sözlərdir.  Bundan  başqa  bazar,  saman,  alça  kimi  sözlər  də  molokanların  dil 

leksikologiyasına daxildir. 

Kəndin  maraqlı  arxitekturası  var.  Yol  boyu  evlər  sanki  xətkeşlə  çəkilmiş  kimi  simmetrik  və 

səliqəlidir.  Burada  fəhlənin  də,  sürücünün  də,  kolxoz  sədrinin  də  evi  bir-birindən  fərqlənmir. 

Yaşayış evinin inşası, habelə quruluşlarında biz yenə ruslara məxsus ənənələrin şahidi oluruq. Evlər 

əsasən, kiçik zirzəmili, birmərtəbəli tikilirdi. Əvvəllər ağacdan və qurama üsulu ilə tikilirdi (Belə 

evlərə “turlişnıy dom” deyirlər), daxildən və xaricdən palçıqla suvanırdı. Şirə və əhənglə suvanırdı. 

Üstü kirəmitlə örtülürdü (3. s. 372-373). İndiki dövrdə köhnə evlər daxilən dəyişikliyə uğramışdır. 

Evə  “xata”  deyilir.  Evin  içərisində  sobalar  bəzi  evlərdə  qalmaqdadır.  Evlərin  kiçik  pəncərələri  və 

eyvanı  olardı.  Evlərin  daxili  sahmanında  güldanlarla,  əl  işləri  ilə  bəzənmiş  süfrələrlə  bəzədilirdi. 

Hər evdə samovar olması vacib şərtlərdən biridir. Mülkləri rənglənmiş səliqəli taxta ilə əhatələnir. 

Evin qarşısına gül əkilir.  

Geyim  və  dünyagörüşü  baxımından  ivanovkalılar  heç  də  paytaxt  sakinlərindən  seçilmirlər. 

İvanovka rusları dəbdəbədən uzaqdırlar. Onların geyim mədəniyyətini bayram günlərində və bazar 

günü ibadətə gedərkən istifadə etdikləri geyimlərdə görmək mümkündür.  

İvanovka kəndinin “Adel” kollektiv rəqs qrupu, “Slavyanoçka” xor folklor qrupu kimi milli 

folklor  mahnı  və  rəqs  qrupu  mövcuddur  ki,  bu  da  qədim  molokanların  mahnı,  rəqs,  geyim 

mədəniyyətini və etnoqrafiyasını nəsildən-nəsillərə ötürməkdədir. 

Molokanlar  qidalanmada  donuz  əti,  pulsuz  balıqdan  və  dovşandan  başqa,  bütün  digər 

ərzaqlardan  istifadə  edə  bilərlər.  Hər  bir  ev  sahibinin  süfrəsində  ev  pendiri,  xaması,  yağı  və  əti 

olmalıdır. Adətən, onların qida rasionuna görə əksər xörəkləri ət və süddəndir. Onların  yeməkləri 

içərisində  ənənəvi  rus  mətbəxinə  məxsus    olan  müxtəlif  “borşlar”,  “suplar”,  “lapşa”,  ət,  süd 

yeməkləri,  xəmir  xörəkləri  və  şirniyyatlar  üstün  yer  tutsa  da,  lakin  Azərbaycan  mətbəxini  də 

dərindən mənimsəmişlər. Süfrəyə duasız oturmazlar. 

YUNESKO-nun 2005-ci il oktyabrın 20-də qəbul etdiyi  “Mədəni  özünüifadə  müxtəlifliyinin 

qorunması və təşviqi haqqında Konvensiya”ya uyğun olaraq ölkəmizdə yaşayan milli azlıq və etnik 

qrupların mədəniyyəti Azərbaycan mədəniyyətinin tərkib hissəsi  kimi qorunur və inkişaf edir. Bu 

xalqların  milli  mədəniyyətinin,  incəsənətinin,  adət  -  ənənələrinin  və  dilinin  qorunub  saxlanılması 

üçün məqsədyönlü iş aparılır (1. s 12). 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

305

 

 

 

 

Azərbaycan  Respublikasının  dövlət  müstəqilliyinin  bərpa  edilməsindən  sonra  vicdan 

azadlığını  önə  çəkib  dini  plüralizmə  qədəm  qoyan  xalqımız  çoxkonfessiyalı  məmləkətimizdə 

mövcud  müxtəlif  dini  icmaların  da  hüququnu  qorumaq,  onları  vətənimizin  bərabər-hüquqlu 

vətəndaşına çevirmək missiyasını uğurla həyata keçirmək istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atmış 

və  tarixi  dövr  ərzində  İslami  dəyərlərdən  çıxış  edib  Vətənimizə  vaxtilə  pənah  gətirmiş  bu 

təriqətçilərə  yad  münasibət  bəsləmədən  onlarla  tolerant  prinsiplər  çərçivəsində  qarşılıqlı  əlaqələr 

yaratmışdı (2, s. 79).  

İsmayıllı müxtəlif dinlərin, azsaylı xalqların və etnik qrupların nümayəndələrinin dostluq və 

qardaşlıq  şəraitində  yaşayan  bir  rayondur.  İvanovka  kəndi  isə  həm  üç  sektalı  ruslar,  Azərbaycan 

türkləri,  ləzgilər,  digər  etnik  qrupların  nümayəndələri  qarşılıqlı  dözümlülük  nümayiş  etdirərək 

dostluq  münasibətində  yaşayırlar.  Bizim  ölkədə  tarixən  tolerant  cəmiyyətin  bərqərar  olması  burda 

məskunlaşan  azsaylı  xalqlara  və  etnik  qruplara  öz  varlığını  qoruyub  saxlamağa  əlverişli  şərait 

yaratmışdır.  Onlar  əsrlər  boyu  öz  tarixini,  adət-ənənələrini,  maddi  və  mənəvi  mədəniyyətini  və 

eləcə də dini dəyərlərini müasir dövrümüzə qədər qorumuşlar. 

Dini baxışa görə molokanların yerli əhali ilə ortaq və fərqli baxışları, eləcə də, ənənələri var. 

Dini ənənələrində olan müəyyən ortaq cəhətlər vardır və bu xalqları bir-birinə daha da yaxınlaşdırır. 

Azərbaycanlılarla  və  molokanlar  iki  əsrə  yaxın  bir  yerdə  yaşamaları  onların  mədəniyyətinin 

qovuşmasına və paylaşılmasına səbəb olmuşdur. Etnokulturoloji rəngarənglik Azərbaycan üçün bir 

dəyərdir  və  dövlət  tərəfindən  qorunur.  Molokanlar  içində  yaşadığı  xalqdan  məmnundurlar,  lakin 

onlar dövlət dilini lazımi səviyyədə mənimsəməmişlər. Bunu problem olaraq özləri də etiraf edirlər. 

Bizcə,  bu  problem  müzakirəyə    qoyulmalı  və  həlli  istiqamətində  işlər  görülməlidir.  Bu  ünsiyyətin 

sıxlaşmasına  və  gənclərin  öz  ana  dilini  yaxşı  bildiyi  ölkələrə  köçməmələrinə  səbəb  ola  bilər. 

Molokanlar  Azərbaycan  dilini  zəif  bildiklərindən  Azərbaycanda  irəli  çəkilmə  ehtimalları  zəifdir. 

Müasir  dövrdə  gənc  molokanların  kənddən  köçüb  getməsi  faktı  gündən-günə  artmaqdadır.  Lakin, 

evlərin  çardağından  və  pencərə  önünə  qoyduqları  Azərbaycan  bayrağından  onların  yaşadıqları 

doğma ölkələri Azərbaycan Respublikasına olan sevgini duymaq olur.  

Ədəbiyyat: 

1. Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların adət və ənənələrinin təbliğində kitabxanaların rolu, 

Respublikanın  kütləvi  və  ixtisaslaşdırılmış  kitabxanaları,  Mərkəzləşdirilmiş  Kitabxana  Sistemləri 

üçün metodik vəsait Bakı - 2012 ©M. F. Axundov Azərbaycan adına Milli Kitabxana, 2012 səh 3-

4; 

2. Hidyət Orucov, Azərbaycanda din, Bakı - 2012; 

3. Qəmərşah Cavadov. Azərbaycanın azsaylı xalqları və milli azlıqları (Tarix və müasirlik). 

Bakı "Elm" nəşriyyatı – 2000, s. 350-388; 

4. Ziya Bünyadov. Dinlər, təriqətlər, məzhəblər. Balı, Şərq-Qərb - 2007 , səh.46 

5. https://tr.wikipedia.org/wiki/Malakanlar 

6. https://az.wikipedia.org/wiki/Molokanlar 

7. http://www.arzproect.narod.ru/tradecii/sosh3/index.files/Page503.htm 

8. http://ismayilli-ih.gov.az/page/46.html 

9. https://www.youtube.com/watch?v=k_5j5JlUuyY 

10. https://az.wikipedia.org/wiki/%C6%8Fllincil%C9%99r 

11. https://az.wikipedia.org/wiki/Baptizm 

XÜLASƏ 

İsmayıllı  rayonu  Azərbaycanda  tolerant  cəmiyyətin  formalaşmasını  sübut  edən  bariz 

nümunələrdən  biridir.  Belə  ki,  İsmayıllıda  müxtəlif  etnik  qruplar  və  azsaylı  xalqlar  əsrlər  boyu 

dostluq  və  qarşılıqlı  dözümlülük  münasibətində  yaşayıb  yaratmışlar.  Bu  məqalədə  İsmayıllı 

rayonunun  İvanovka  kəndində  yaşayan  molokanların  məskunlaşma  tarixindən,  dini  baxışlarından, 

həyat tərzlərindən, adət-ənənələrindən və mədəniyyətindən bəhs edilir. 

Konul Baxishova 

MOLOKANS LIVING IN ISMAILLY 

Summary 

Ismailly  region  is  one  of  the  obvious  samples  proving  the  formation  of  a  tolerant  society  in 

Azerbaijan.  So,  different  ethnic  groups  and  people  who  are  in  minority  lived  in  the  relation  of 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

306

 

 

 

 

friendship and mutual tolerance for centuries. In this article,it is dealt with the history of settlement 

of  molokans  living  in  Ivanovka  village  of  Ismailly  region,  their  religious  views,  styles  of  living, 

traditions and culture. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Elvin Əliyar oğlu Babayev,  doktorant, 

Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsinin elmi işçisi 

[e-mail] 

 

QƏDİM TÜRKLƏRİN YƏHUDİLƏRƏ VƏ MUSƏVİLİYƏ QARŞI OLAN DİNİ 

TOLERANTLIĞININ MULTİKULTURAL BAXIMDAN TƏHLİLİ  

 

Açar sözlər: Xəzərlər, musəvilik, yəhudi, tolerantlıq, din, multikulturalizm. 

Key words: Khazars, Judaism, Jewish, tolerance, religion, multiculturalism. 

Qara dənizin şimalı ilə Xəzər dənizi arasındakı geniş ərazini əhatə edən Xəzər imperiyası 7 – 

10  -cu  əsrlərdə  özlərinin  ən  parlaq  dövrünü  yaşamışlar.  Hətta  Azərbaycan,  indiki  Ermənistan  və 

Gürcüstandan keçərək Şərqi Anadoluya qədər gedib çıxmışdılar. Tarixçi Prof. Dr. Tuncər Gülənsoy 

xəzərlərin  Şərqi  Anadoluya  b.e.-nın  216-cı  ilində  gəldiklərini  bildirir.  [9,  s.7  ]    Bu  isə  türklərin 

Anadoluya  ilk  dəfə  Malazgird  döyüşündən  sonra  gəlməsini  qəbul  edənlərin  fikrini  inkar  edir. 

Xəzərlərin dini inanclarından bəhs olunarkən ilk öncə yəhudiliyin karaim qoluna rast gəlinir. Çünki 

Xəzər  türkləri  və  qıpçaq  türklərinin  (  Xəzərlərlə  yanaşı  musəviliyi  qəbul  edən  digər  Türk  boyu  

Qıpçaqlardır.  Qıpçaqlar  arasında,  İslam  və  Xristianlıqla  yanaşı    musəviliyi  də    qəbul  edənlər 

olmuşdu.  Onlar  arasında  musəviliyin  X.  əsrin  ikinci  yarısından  etibarən    Karaim  missionerləri 

vasitəsilə  yayıldığı  bilinir.  [6,  s.  115].)  az  bir  qismindən  əlavə,  digər  türk  boylarında  musəvilik 

dininə rast gəlinmir. Təbii ki, bu hal çox maraq doğuran bir hal olaraq bir çox dünya tarixçilərinin 

istiqamət  sahəsinə  çevrilmişdir.  Hətta  Xəzər  Xaqanlığını  yəhudi  dövləti  adlandıran  tarixçilər  də 

olmuşdur. [3] Bunun səbəbi isə Yəhudiliyin rəsmi din elan olunması və yəhudilərin hakim elitada 

təmsil olunmasında idi. 

Yəhudi mənbələri yəhudilərin Xəzər ölkəsinə gəlişini 8-ci əsrin 30-cu illərində Bizansdan və 

Ərəb xilafətindən qovulması səbəbilə əlaqələndirmişlər. [4, s.115] Xəzər torpağında yəhudilərdən, 

əsasən, xəlifə Harun ər-Rəşid (786-809)  zamanında burada tacir qismində yerləşən digər ərəb, rus, 

bulqar və Xarəzm türkləri ilə birgə bəhs edilir. Lakin Xəzər yurduna daha böyük yəhudi köçü 943-

cü  ildə  baş  vermişdir.  Belə  ki  ,  Bizans  imperatoru  Roman  bütün  yəhudilərin  xristanlaşdırılması 

əmrini  vermiş,  əks  halda  boyunlarının  vurulacağı  ilə  hədələyərək  onların  qovulmasına  səbəb 

olmuşdur. Belə olan halda yəhudilər Xəzər xaqanlığına sığınmışlar. Əl - Həməvi və əl - İstəxri kimi 

coğrafiyaçıların  bildiyinə  görə  köç  zamanı  buraya  gələn  yəhudilərin  sayı  4000  idi.  [10,  s.117] 

Türklər  tarixən  bütün  dinlərə  qarşı    tolerant  davranış  göstərmişlər.  Bunun  səbəblərindən  biri  isə 

türklərin  dərin  köklərə  sahib  mədəniyyətə  malik  olmasından  dolayı  assimilyasiyaya  uğramaq 

qorxusunun  olmamasında  və  insani  dəyərlərin  hər  şeydən  öndə  gəlməsi  faktoru  idi.  Vaxtilə  Çin 

zülmündən xilas olmağa çalışan Buddistlər də türklərə pənah gətirmişdilər. [4, s.97] Bu isə türklərin 

fərqli səmavi dinlərə və fərqli xalqlara qarşı  tolerant yanaşmasının göstərirdi ki, ətraf xalqların da 

artıq  bundan  xəbərdar  idi.  Məşhur  rus  tarixçisi  Qumilyov  da  apardığı  tədqiqatlar  nəticəsində 

xəzərlərin  bütün  dinlərə  qarşı  tolerant  olduğunu  qeyd  edərək  onların  tolerantlıq,  ədalət  və  mədəni 

müxtəlifliklə şöhrət qazandıqlarını vurğulamışdır ki, bu da bir daha Xəzər cəmiyyətini gözlər önünə 

gətirmiş  olur.  [7,  s.  88]  Müxtəlif  xalqlara  mənsub  insanlar  burada  mədəni  müxtəliflik  şəraitində 

sərbəst  şəkildə  öz  mədəniyyətlərini  və  dini  ayinlərini  icra  edirdilər.  Səməndər  şəhərindəki  kilsə, 

məscid  və sinaqoqlara və  mərkəz  İdildə Yəhudilər, xristianlar, müsəlmanlar və  paqanlar üçün bir-

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

307

 

 

 

 

birindən ayrı məhəllələrə rast gəlinirdi. [4, s. 116] Xəzər xaqanlığı, dövrünün yeganə tolerantlıq və 

mədəni  müxtəliflik  nümunəsi  idi.    Həmin  dövrdə  yəhudilərin  bütün  ölkələrdə  təqib  olunması 

hallarına, antisemitizmə rast gəlinirdi ki, bu da insanların tolerant bir yurda sığınmasını vacib edirdi. 

Xəzər  xaqanlığında  dini  tolerantlıqla  yanaşı  həm  də  multikultural  bir  mühit  var  idi.  Mədəni 

müxtəliflik  şəklində  hər  xalqın  və  mədəniyyətin  nümayəndəsi    azad  şəkildə  öz  dinini  və 

mədəniyyətini  yaşayırdı.  Digər  ətrafdakı  ölkələrdəki  kimi  zorla  din  dəyişdirmə  hallarına  Xəzər 

yurdunda rast gəlinmirdi. Multikulturoloji aspektdən bir nüansı da vurğulamaq lazımdır ki, burada 

yaşayan hər bir xalqın nümayəndəsi özünü məhz “xəzərlər” adına mənsub bilirdi. Heç kim özünü 

gəlmə  və  yad  mədəniyyətin  ünsürü  hesab  etmirdi.  Kilsə  və  məscidlərlə  yanaşı  sinaqoqlar  da 

fəaliyyət  göstərirdi.  Hər  bir  dinin  özünə  xas  din  adamı  var  idi.  Din  adamları  mədəni  dinlərarası 

diskussiyalar  apararaq  dinlərarası  dialoqun  təməlini  qoyurdular.  Xəzərlərin  bu  cür  multikultural 

mühiti  həzm  etməsinin  səbəbi  tolerantlığın  və  mədəni  müxtəlifliyin  tarixən  onların  həyat  tərzi 

olmasından  qaynaqlanırdı.  Musəviliyin  sərbəst  şəkildə  yayılması  yəhudi  xalqının  nə  qədər  azad 

olmasının  təzahürü  idi.  Buna  səbəb  olan  digər  amil  isə  türkün  daima  əzilənin  yanında  olma 

xüsusiyyətidir  ki,  buna  tarixdə  çox  rastlanmışdır.  Tarix  fərqli  dövründə  yəhudilər  təqiblərə  məruz 

qalmış  və  dəfələrlə  öz  yurd-yuvalarından  qovulmuşdur.  Türklərin  digər  nümayəndəsi  Osmanlı  da 

Xəzərlərdən sonra Əndəlüsdən qovulan yəhudilərə qucaq açmışdır. Tarixən heç bir türk dövlətinin 

tərkibindəki yəhudilər antisemitizm halları ilə rastlaşmamışdır.  

Musəviliyi qəbul edən təbəqə,  əsasən, Xaqan və aristokrat sinfinə mənsub insanlardan ibarət 

idi.  Əslində  xəzərlər  musəviliyin  Karaim  məzhəbini  qəbul  etmişdilər.  [1,  s.279]  Xəzər  xaqanlığı 

Yəhudiliyi  qəbul  etdiyi  zamanlarda    Karaim  məzhəbi,  hələ  "Karaim"  adı  ilə  mövcud  deyildi. 

Karaimlik inancı ətrafında birləşənlərə  "Ananiyyun" deyilirdi. Bu məzhəb mənsublarına ancaq IX. 

əsrdə  Karaim  adı  verilmişdir.  Talmudu  qəbul  edən  musəviliyin  əsas  məzhəbi  olan  Rəbbanilikdə 

missionerlik  fəaliyyətlərinə  tarixən  rast  gəlinməmişdir.  Lakin  Karaimlərdə  bunun  əksi  müşahidə 

olunurdu.  Talmudu  inkar  edib    ancaq  Tövratı  qəbul  edən  Karaimlər  missionerlik  fəaliyyəti 

nəticəsində  başqa  irqlərdən  olan  insanları  da    öz  dinlərinə  dəvət  edirdilər.  Karaimlərin  

Rəbbanilərdən  əsas  fərqli  cəhətləri  ancaq  Tövratı  qəbul  edib  Talmudu  və  din  xadimlərinin 

ədəbiyyatlarını rədd etmək idi. [8, s.190-201]  Karaim inancında tövhid vacib sayılırdı və Tanrının  

bir olduğu qəbul edilirdi. Bənzəri yox idi, heç bir şeylə müqayisə edilə bilməzdi. Cismaniyyətdən 

uzaq  idi.  Əzəli  və  əbədi  olduğu  qəbul  edilirdi.  Musa  peyğəmbəri  qəbul  etməklə  yanaşı  digər 

peyğəmbər və nəbilərdən  də göndərildiyinə iman edirdilər. Bu peyğəmbərlərin də bir qisminin də 

adları  Tövratda  bildirilmişdi.  [9,  s.  27]    Xəzər  xaqanlığında  30-dan  çox  xalqın  yaşadığını  nəzərə 

alaraq  hər  xalqın  öz  dilində  ibadət  etməsi  də  mümkün  olmuşdu.  İbadət  isə  gündə  iki  dəfə  icra 

olunurdu. [8, s.289-294,162]  Nisbətən dünyəvi və daha da dindar idilər. Müqəddəs günləri sayılan  

Şabat  günündə ancaq ibadətlə məşğul olurdular. Talmudu inkar etmələrinin səbəbi də sırf Tanrının 

kəlami sifətlərindəki ziddiyyətdən qaynaqlanırdı.  Bu isə bir daha karaimlərin dini baxışlarını ortaya 

qoyaraq  kəlami  məsələlərdə  həssaslığının  göstəricisi  idi.  Bu  onların  mühafizəkar  dindar 

olmalarından  qaynaqlanırdı.  Karaimlər  bu  gün  də  öz  varlıqlarını  davam  etdirməkdədirlər.  Ancaq 

türkcə  danışan,  müqəddəs  kitab  olaraq  bir  tək  Tövratı  qəbul  edən,  əvvəllər  əsasən  Krımda  və 

Polşada  yaşayan,  hal-hazırda  isə  köç  bölgələrində  yaşayan  Karaim    toplumunun  Xəzərlərin 

soyundan olduğu güman edilir. [4, s. 116]   

Azərbaycanda olan  yəhudi  icmasının da gəliş tarixi 7-10-cu  əsrlərə  aid  edilir. Azərbaycanda 

“Dağ Yəhudiləri” adlanan icmanın tarixi də çox güman ki, Xəzər imperatorluğuna bağlıdır. Lakin 

digər bir versiyaya görə, Moisey Kalankatuklu dağ yəhudilərinin Qafqaza gəlişini e.ə. 1-ci əsrə aid 

edir.  Tarixçilərin  bu  barədə  fikirləri  fərqlidir.  Digər  bir  fikrə  görə,  ən  qədim  yəhudi  icmalarında 

olan dağ yəhudiləri mənşəcə bir vaxtlar Assuriya və Babil şahları tərəfindən Fələstindən çıxarılmış 

və  Midiyada  məskunlaşdırılmış  İsrailoğulları  nəslindəndirlər.  Elə  Midiyada  ikən  onlar  tatlarla 

qaynayıb qarışmışlar. Bunun təsiri altında dağ yəhudiləri fars dilinin qədim arami və yəhudi sözləri 

ilə  qatışıq  bir  ləhcəsi  olan  tat  dilində  danışırlar.  Başqa  tarixçilərin  fikrincə,  dağ  yəhudiləri  Şərqi 

Qafqaza  Sasani  hökmdarı  Xosrov  Ənuşirəvan  (  531-579)  tərəfindən  köçürülmüşlər.  Hökmdar 

Qafqazda qalalar tikdirir, şəhərlər saldırır, bu şəhərlərdə Mesopotamiyadan köçürtdüyü farsları və 

yəhudiləri yerləşdirirdi. Dağ yəhudilərinin danışdığı tat dili də həmin dövrdən miras qalmışdır. Dağ 

yəhudiləri  Azərbaycana  Sasanilərin  siyasəti  ilə  bağlı  olaraq  15  əsr  bundan  qabaq  gəlmiş, 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

308

 

 

 

 

imperiyanın təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə sərhəd məntəqələrinə yerləşdirilmiş, yerli əhali 

ilə  sıx  təmasda  olsalar  da,  dinlərini,  adət-ənənələrini,  həyat  və  düşüncə  tərzlərini  qoruyub 

saxlamışlar. 

Aralarında  bəzi  inanc  və  yaşam  fərqləri  baxımından  sayı  16  min  olan  Azərbaycandakı 

yəhudilər üç qrupa bölünür: 

1. Dağ yəhudiləri ( 11000 nəfər ) 

2. Avropa yəhudiləri ( əşkinazi 4300 nəfər) 

3. Gürcü yəhudiləri (700 nəfər) 

Azərbaycanda say etibarilə dağ yəhudiləri çoxluq təşkil edir. Ölkəmizdə 11 min dağ yəhudisi 

yaşayır.  Bunlardan  1000-i  Azərbaycanın  müxtəlif  rayonlarında,  6000-i  Bakıda,  4000-ə  yaxını  isə 

Quba rayonunun Qırmızı qəsəbəsində kompakt halda məskunlaşıblar. Burada  yaşayan  yəhudilərin 

dili  isə  arami  ibrani  dillərindəki  bir  çox  sözlərdən  formalaşan,  rus,  türk,  farscadan  da  bəzi 

kəlmələrin əlavə olunduğu tat dilidir. Hind Avropa dilləri qrupuna daxil olan farscanın  bir ləhcəsi 

sayılan tat dili ivritcədən tamamilə fərqlidir. Qubadan İsrailə köçən yəhudilər əvvəllər bu dildə bir-

birini başa düşmədiklərini deyirlər. [5, s. 97] 

Bu  gün    multikulturalizm  adlanan  nəsnə  tarixən  türklərin  həyat  tərzi  olaraq  özünü  mədəni 

müxtəliflik  şəklində  büruzə  vermişdir.  YUNESKO-nun  2001-ci  ildə  qəbul  etdiyi  “Mədəni 

müxtəliflik haqqında ” Ümumdünya Bəyannaməsinin 1 maddəsində qeyd edilir ki, “mədəniyyət və 

mədəni müxtəliflik siyasi və hüquqi reallığa çevrilmişdir. Canlı təbiətdə bioloji müxtəliflik nə qədər 

vacibdirsə,  bəşəriyyət  üçün  də  mədəni  müxtəliflik  o  qədər  vacibdir.  Bu  baxımdan  o,  bəşəriyyətin 

ümumi  sərvətidir,  indiki  və  gələcək  nəsillərin  maraqları  naminə  qəbul  və  mühafizə  edilməlidir. 

Mədəniyyət yaşayır və insanlar arasında müxtəlifliyi genlərdən daha çox dərəcədə müəyyən edir ”. 

[2, s. 269] Bu gün Azərbaycan da multikultural dəyərlərə öz töhfəsini verməkdədir. Bu isə çoxillik 

tarixi təcrübənin özünü bu günə əks etdirməsidir.  

Ədəbiyyat: 

1. Ahmet Taşağıl, Kök Tenqrinin Çocukları, İstanbul, 2013. 

2. Aslanova Rəbiyyət, Qloballaşma və Mədəni Müxtəliflik, Bakı, 2016. 

3. Dunlop D. M. , The History of the Jewish Khazars, Princton, 1967. 

4. Jean Paul Roux , Türklerin Tarihi-Pasifikten Akdenize 2000 yıl, çev. Aykut   Kazancigil ve 

Lale Arslan Özcan, İstanbul, 2004. 

5.  Kazımov  Saleh,  Azərbaycan  Tolerantlıq  Ənənəsi,  məqalə-Qafqaz  Albaniyasının  Mirası: 

Tatca Danışan Dağ Yəhudiləri, Bakı, 2015. 

6. Rasonyi Lazso, “Tarihte Türklük”, Çev: Metin Kıratlı, Ankara, 1971. 

7. Rıza Zelyut, Yabancı kaynaklara göre Türk kimliyi, Ankara, 2010. 

8. Şaban Kuzgun, Hazar ve Karatay Türkleri, Ankara, 1993. 

9.  Yaşar  Kalafat,  Kuzey  Azerbaycan  ve  Doğu  Anadoluda  ve  Kuzey  İrakda  Eski  Türk  Dini 

İzleri, Ankara, 1998. 

10. Zekeriya Kitapçı, Kuzey Türk Kavimleri Arasında İslamiyet, Konya, 2005. 

XÜLASƏ  

Xəzər  ölkəsi  X  əsrə  qədər  siyasi,  hərbi  və  iqtisadi  baxımından  əhəmiyyətli  dərəcədə  güclü 

olmuşdur.  Bu  güc  və  qüdrətini  əsrlər  boyu  davam  etdirməyi,  zaman-zaman  da  rəqiblərinə  qarşı 

ciddi bir üstünlük əldə etməyə nail olmuşdur. Xəzər xaqanlığı mövcud olduğu dövrdə tolerantlığın 

və  multikultural  dəyərlərin  tək  nümunəsi  olmuşdur.  Kilsə,  məscid  və  senaqoqlar  yan-yana 

yerləşirdi. Digər ölkələrdə dini ayrı-seçkilik səbəbi ilə təqiblərə məruz qalan insanlar Xəzər yurduna 

üz tuturdular.  

Elvin Babayev 

Summary  

Hazar state was an powerful state from the political, military and economic point of view till 

X century. It prevailed its power and soverginity for a long time and managed to come out superiour 

the rival states. The period of existance of Khazar Khaganate was the only example of tolerance and 

multicultural  values. The church,  a mosque  and synagogues were side by  side.  In other  countries, 

people  who  were  persecuted  because  of  religious  discrimination  were  turning  to  the  home  of 

Khazar.