Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
- АЗЕРБАЙДЖАНСКОЕ ГОСУДАРСТВО СЕФЕВИДОВ: ЭТНОЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ ПОРТРЕТ (по материалам англоязычной историографии)
- Ключевые слова
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 397
Qalliyanın franklar tərəfindən yüz il işğalına qədər frank dövlətinin fransız və alman hissələrinə bölünməsinə qədər (843-cü il) bütün bunlar dövlət dilinin inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Bu dövrdə fransız millətinin qallo-roman əhalisindən formalaşması dildə bir sıra dəyişikliklərin baş verməsinə gətirib çıxartdı. Yeni feodal formasiya da olan dəyişikliklər köhnə Roma quldarlıq quruluşunu əvəz edirdi. Feodal hüququna aid bir sıra misallar: qədim fransız dilində aleu ( maréchal ( Bu sözlərlə bağlı frankların suffiksləri yerli xalq tərəfindən mənimsənilmişdir (-ard, -and,-ald,-eng,-
enc). Frankların dili özünü yerli xalqın fonetik sistemində də özünü göstərmişdir. Belə ki, alman sözləri ilə bərabər onların udlaq (boğaz) səsi “h” da mənimsənildi. Bu XVI əsrə qədər saxlanıldı,
sonra yox oldu. Həmçinin bilabial (dodaq önü) w - gw keçdi, daha sonra g səsini aldı. Məsələn, guerre (müharibə), garde (gözətçi qəsrdə).
Bu dövr ərzində fransız millətinin formalaşması nəhəng bir dəyişikliklərdən keçdi.
Tarixçi Nitxard qeyd edir ki, 842-ci ildə Lüdoviqin oğulları, Keçəl Karl və alman Lüdoviqin Lüdoviq roman, Karl isə alman silində and içdilər. Tarixə daxil olan bu mətn “Strazburq andı” (Serment de Strasbourg) adlanır və bizim dövrümüzə gəlib çatan birinci fransız dilinin tarixi
qaynağıdır. Frankların Qalliyanı işğalından sonra sülh şəraitində yaşayan yerli xalqın dilini mənimsəyə
başladılar. Onların danışığını qallo-roman nitqi təşkil etməyə başladı. A.Dozanın fikrinə görə qallo- roman dilinin təsiri X-cu əsrdə sona çatdı .Franklar xristian dinini də qəbul etdilər: Böyük Karlın
epoxasından başlayaraq onun rəhbərliyi altında klassik şairlərin, filosofların natiqlərin latın dilindən bir çox terminlər alındı: ange, apôtre, bénédiction və s. Uzun müddət köhnə fransız dili ilə
provansal dil arasında fərqi Luara çayı təşkil edirdi. Ölkənin şimalı dəyişikliklərə daha meylli idi. Qədim fransız dilinin saitləri çoxu ön saitləri idi, boğazda əmələ gəlirdi. Arxa saitlərin ancaq
açıq və qapalı [o] iştirak edirdi. XI əsrdə fransız dilində kifayət qədər yazılı abidələr meydana gəldi. Bu yazılı abidələr dilin
köhnə vəziyyətini yaxşılığa doğru irəliləməsinə səbəb oldu. Onlar əsasən cəmiyyətin hegemon qatı olan dini, feodal-zadəgan təbəqəsini əks etdirirdi, zadəgan ədəbiyyatı inkişaf etməyə başladı. Bu
dövrdə ədəbi dil xalq dili əsasında inkişaf edirdi. Fransız yazı dili XIII əsrdə genişlənməyə başlayır. O, administrasiya, hüquqi sənədlər, rəsmi yazışma dili formasını alır.
Fransız dilinin digər qaynağı “Reyxenaus duaları” adlanır. Bu tarixi abidə də bibliyaya aid sözlərin izahı verilmişdir. Amma bəzi ictimai-siyasi leksikada işləyən terminlər tapmaq olar.
Məsələn, carcatus (charge, qədim fransız dili chargie), ficato (foie, qədim fransız dili feie). Bu qaynaq Fransanın şimal-qərbində tətrtib olunub və kopiya halında Reyxenau monastırında
saxlanılır. XI-XII əsrdə Fransanın cənubunda güclü feodal-monarxiya dövləti ingilis-normand-anjuy
krallığı var idi. XIV əsrdə Fransada monarxiyanın iqtisadi-siyasi mərkəzi Pris İl-dö-Frans regionu oldu.
Danışıq fransız dili rəsmi dövlət dilinə, parlament dilinə və dəftərxana dilinə daxil olur. Latın dili məcburiyyət qarşısında öz sırasını fransız dilinə verir. XIV-XV əsrdə antik əsrlərin fransız dilinə
tərcüməsi zamanı milli dildə terminlər və yeni sözlər yaranmışdır. Fransanın 100 illik (1337-1453) müharibədə uğurundan sonra dövlət daha da gücləndi. Dövlətin siyasi və ərazi bütövlüyü XI-cü
Lüdoviqin dövründə zirvə nöqtəsinə çatmışdır. Fonetikada da bu dövrdə dəyişikliklər baş verməyə başladı. Bu dövrdə vurğusuz saitlərin
düşməsi və zəifləməsi baş verdi. İctimai-siyasi leksikadan dəyişiklik yan keçmədi. Zəif “e” iki sait arasında yox olmağa başladı (contrerole – controle – nəzarət). Amma bu stabilolmayan səs qaldı.
Bəzi hallarda o öz funksiyasını saxlayır [ə] kimi qaldı. –Cion sonluğu revolicion, decepcion – tion- ilə əvəzləndi, (revolucion < revolution, decepcion Brüno bu dövrdən (XIV-XV) dövrümüzə gəlib çatan terminləri commerce, examen, ruine, barbare, complexe, absent qeyd edir. XV əsrdə bu latinizmlər Brünonun qeydinə görə “un ornement
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 398
littéraire” ədəbi norma formasına daxil olur. Bu dördə cəm kateqoriyası itmişdir: contes – conte, barons – baron və s. XVI əsrdə Fransanın bir millət altında birləşdirilməsi başa çatırdı. Kral hakimiyyəti təkcə dövlətin daxilində deyil, hətta sərhədi aşırdı. Fransanın siyasi-iqtisadi gücü onu nəhəng monarxiyaya çevirdi. Yüzillik müharibələr fransız xalqını bir millət kimi formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Bu dövrdə fransız ədəbi dili vahid dil tendensiyasının olmasına böyük təsir göstərdi. Fransız dili latın dilini sıxışdırmağa başladı və vahid fransız dilinin yaranmasına dəlalət etdi.
1539-cu ildə I Fransis (1515-1547) fransız dilini dövlətin, administrasiyanın rəsmi dili elan edilməsi haqqında (Ordonnance de Villers Cotterêts) – Ordonans Ville Kotre fərmanını imzaladı. Bu fərman latın dilinin fransız dilindən ayrılmasına həm də, regional dialektlərə ciddi zərbə endirdi. Konservativ qrammatiklər fransız dilinin inkişafını XVI-cı əsrdə fransuz Rablenin “Qargantua və Pantagruel” şedevri ilə göstərilir. Qargantua və Pantagruel əsərinə görə bütün Dirçəliş epoxasının ensiklopediyasını tərtib etmək olardı. Fransız dilinin normalarını Jak Dübua özünün “İn linguam gallicam İsagoge”, Megre “Tretté de la grammere françoeze”, əsərlərində əks etdirmişlər. Dü Belle bu dövr üçün leksikanın zənginləşməsini müxtəlif yollarla həyata keçməsini qeyd edirdi: 1) neologizmlərin yaranması, 2) klassik dillərdən və müasir dillərdən alınmalar, 3) ən parlaq dialektlərin istifadəsi, 4) arxaizmlərin istifadəsi.
1636-cı ildə kardinal Rişelyönün rəhbərliyi ilə Fransa Akademiyası yaradıldı. Bu akademiyaya milli dilin normaya salınması tapşırılmışdır. Akademiyanı tərkibinə Parisin konservativ nümayəndələri daxil idilər. Hərəkata purist Klod Vojla rəhbərlik edirdi. Klod Vojla des artiklinin de artikli ilə əvəz olunmasını təlıb edirdi (əgər sifət ismin qarşısında cəm halında idisə). Nitqin təmiz, düzgün variantlarını Vojla savadlı şəhər aristokratlarının nitqindən götürürdü. Rişelyönün siyasətinin əsasını IV Henrinin proqramı təşkil edirdi: 1.dövlətin möhkəmlənməsi, onun mərkəzləşməsi; 2. ali hakimiyyətin kilsə üzərində nəzarətini gücləndirmək və mərkəzin əyalətlər üzərində nəzarətini gücləndirmək; 3. ispan-avstriya hegemonluğuna Avropada müqavimət.
Bu dövrü Fransanın yekun absolyut monarxiyası adlandırırdılar. Burjuaziya zadəganlıqla üz- üzə idi. Onların mübarizəsi dövlətin inkişaf etdirilməsi idi. Rene Dekartın fəlsəfəsi də dil nəzəriyyəsinə təsir edirdi. Fransua Malerbin dil haqqında nəzəriyyəsi də diqqəti çəkir. 1. dil təmiz və saf olmalıdır; 2. Pleada yazıçılarının inkarı; 3. dilin adi sözlərdən təmizlənməsi; 4. fransız dilinin öz norması var və o, latın dilindən fərqlənir; 5, fransız dilinə mürəkkəb konstruksiyalı latinizmlər yaddır;
Fransua Malerb dildə neologizmlərin yaranmasına qarşı çıxırdı. Onlar dilin saflığını pozur. O, arxaizmlərin də işlənməsini rədd edirdi. Onun “dégasconner la cour” ifadəsi, IV Henrinin sarayında qasqon zadəganlarının çoxluğu ilə əlaqədar çox məşhur idi. O, bununla demək istəyirdi ki, doğma dilin sözləri istifadə dairəsində olmalıdır. Böyük Fransa inqilabı purist fikirlərə leksika sahəsində zərbə endirdi, milli dillə bağlı Milli İnstitut yaradıldı, fransız milli dilinin formalaşıb bitməsinə təsir etdi. Yerli dil işğallara baxmayaraq öz özülünü qoruyur gəlmə dilin xüsusiyyətlərini sisteminə salır və sonda fundamental struktura malik olur.
Ədəbiyyat 1.V.I.Banaru, A.Y.Alekseev. Functional correlation of verb and subject in the French language. Schtiintsa – 1975 2.Issues of theory and history of roman languages. Inter-university digest. Ancient and modern Romania. 3rd Issue. Leningrad – 1985. 3.М.Sergiyevskiy. History of french language. Moscow -1947
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 399
4.Y.I. Suslova. Role of latinisms in the formation of word-forming types on the basis of book in the french language. Author, candidate of philological sciences. Moscow – 1963. 5.Sevinj Khalilova. International terminology. Baku, 1991. Xülasə
Bu məqalə qədim Fransanın ərazisində yaşayan milli azlıqların leksikasına həsr olunmuşdur. Tədqiqat zamanı başqa dillərdən alınan sözlərin quruluşu və fonetik tərkibi təhlil olunur.
Sevil Adigozalova NATIONAL MINORITIES LIVING IN THE TERRITORY OF ANCIENT FRANCE AND STATE SECURITY IN SUPPORT OF LANGUAGE Summary This article examined vocabulary of national minorities in the territory of ancient France. As part of the study words adopted from other languages, their structure and phonetic structure were identified. Works of French enlighteners was studied step by step. State support in favor of national language was depicted.
Ламия Кафар-заде Научный сотрудник Института Истории имени А.А. Бакиханова НАНА leo_558@mail.ru
Сефевиды, Азербайджан, тюрки,
тюркский язык,
этнолингвистический портрет, англоязычная историография. Keywords: the Safavids, Azerbaijan, the Turks, the Turkic language, ethno-linguistic portrait, Anglophone historiography.
Одной из наиболее дискуссионных проблем в англоязычной историографии является этническое происхождение азербайджанской династии Сефевидов. Наряду с тюркским нередко можно встретить утверждения англоязычных исследователей о персидском, курдском и даже арабском происхождении династии. Как маркер этнической принадлежности, тюркоязычность Сефевидов также подвергается сомнению. Отчасти столь неоднозначная характеристика этнолингвистической принадлежности Сефевидов связана как с отсутствием критического анализа средневековых источников, главным образом интерполированных рукописей агиографического сочинения Ибн Беззаза «Саффат ас-сафа», являющегося первым и, пожалуй, наиболее полным источником по генеалогии Сефевидов, так и с предвзятым отношением некоторых англоязычных исследователей, вызванным этнополитической ангажированностью. Превалирующим на сегодняшний день является гипотеза персидского происхождения династии. Как следствие, ряду англоязычных исследователей свойственно «иранизировать» династию Сефевидов, игнорируя приведенные в источниках неопровержимые факты и доказательства ее тюркоязычности и тюркского происхождения. К примеру, даже на официальном сайте всемирно известной британской “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 400
общественной телерадиовещательной организации BBC родоначальник и эпоним Сефевидов шейх Сефиаддин представлен «персидским националистом» [16]. В старейшей англоязычной универсальной энциклопедии Британнике Сефевиды представлены иранской династией, установившей шиитский ислам государственной религией Ирана, который в свою очередь стал основным фактором в появлении единого национального самосознания среди различных этнических и лингвистических элементов страны [15]. Выдающийся ориенталист, автор фундаментальных исследований по Сефевидам Р.Сейвори отмечает, что Сефевиды происходят из «аборигенного иранского рода», но не тюркского, как об этом иногда утверждают. Исследователь предполагает, что семья происходила из Персидского Курдистана, откуда позже переселилась в Азербайджан, где и переняла азербайджанскую форму тюркского языка, в итоге поселившись в XI в. в маленьком городе Ардебиле. К тому же, оценивая создание государства Сефевидов в 1501 г. как переломный момент в иранской истории, Р.Сейвори отмечает, что впервые со времен арабского завоевания Ирана, спустя 8,5 столетий вся территория, исторически являвшаяся сердцевиной Ирана, была воссоединена под властью одного персидского царя (шаха Исмаила I – Л.К.), хотя и говорившего на диалекте Азери тюркского языка. К слову, тот факт, что Исмаил I писал стихи не на персидском или каком-нибудь другом языке, а именно на тюркском, Р.Сейвори «объясняет» политической целью шаха – дабы сделать эффективнее проповедь сефевидской da᾽wa (пропагандистской идеи) для тюркманских племен – кызылбашей, он обращался к ним посредством своих простых стихов на их же родном тюркском диалекте [17, с. 258-259; 18, с. 186]. Другой выдающийся иранист Э.Йаршатер указывает, что Сефевиды, являвшиеся первоначально ираноязычным (курдским) кланом, впоследствии тюркизировались и переняли тюркский язык как свой родной [22]. Причем, как и Р.Сейвори, Э.Йаршатер пытается скрыть явный, неоспоримый факт тюркского происхождения и тюркоязычности Сефевидов «практическими целями», хотя какими именно исследователь не указал [23]. Дж.Перри же предполагает, что тюркоязычная Сефевидская семья из Ардебиля была тюркизированного иранского (по
предположению исследователя, курдского) происхождения, которая захватила Иран и установила тюркский язык языком двора и военщины, языком широко распространенного общения, придав ему высокий общественный статус, в то время как персидский – язык высокой литературы и гражданской администрации – фактически остался не тронут по статусу и содержанию [13]. К.Босворт также отмечает, что, хотя Сефевиды и говорили по-тюркски, по происхождению они, вероятнее всего, были курдами [3, с. 172-4]. Идентичного мнения придерживается Ф.Дафтари [4, с. 147]. Как видно, англоязычным исследователям свойственно игнорировать, иногда даже открыто отрицать тюркское происхождение и, соответственно, тюркоязычность Сефевидской династии, хотя их утверждения слабо аргументированы и носят лишь декларативный характер. Однако необходимо отметить, что в самом сочинении Ибн Беззаза «Саффат ас-сафа», на сегодняшний день являющемся первым источником, содержащим сведения о далеких предках Сефевидов, есть неопровержимые доказательства тюркского происхождения династии Сефевидов. Так, к примеру, при встрече Шейха Сефи со своими мюридами на земле персов Ширазе к нему обращались именно как к тюрку: «Эй, тюркский святой («пир-и тюрк»)…» [цитирую по: 24, c. 41]. К тому же, село Ардебиля, где жил Шейх Сефи, в сочинении характеризуется как «тюркское село» («дех-и тюрк»). Кроме того, отметим, что, несмотря на внесенные по указаниям шаха Исмаила I и шаха Тахмасиба I текстуальные изменения в поздние рукописи «Саффат ас-сафа», аналогичные факты тюркского происхождения династии Сефевидов есть даже в них. На сегодняшний день существует множество неопровержимых доказательств, причем, содержащихся в самих средневековых источниках, того, что тюркский язык на протяжении всего существования государства Сефевидов был не только разговорным языком членов правящей династии, придворной клики, военщины, государственных фирманов, но и дипломатической переписки, о чем свидетельствуют изученные как турецкими, венгерскими, так и отечественными исследователями письма шаха Сефи (1629-1642) к императору Австрии и королю Венгрии Фердинанду II (1619-1639), шаха Султана Хусейна (1694-1722) – принцу Саксонии и королю Польши Фридриху Августу (1694-1733), шаха Тахмасиба I (1524-
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 401
1576) – османскому принцу Селиму II (1566-1574) и английской королеве Елизавете Тюдор (1558-1603), русского царя Михаила Романова (1613-1645) – шаху Аббасу I (1587-1629), а также свидетельства европейских путешественников и послов (к примеру, Пьетро Делла Валле, Жан Шарден, Жан-Батист Тавернье, Адам Олеарий, Энгельберт Кемпфер и др.) [подробнее см.: 2, c. 184-190; 7, с. 38-44; 21]. Известный немецкий тюрколог и филолог Г.Дёрфер, особо отмечая продолжительный ирано-азерийский симбиоз (как видно, язык Азери исследователь не относит к персидскмому), утверждает, что с тех пор, как начиная с XVI в. Ираном стали управлять азербайджаноязычные правители и солдаты, около 1200 азербайджанских (тюркских) слов вошли в персидский язык, причем, азербайджанский язык исследователем причисляется к огузским тюркским языкам [6]. К тому же, шейх Сефиаддин и шах Исмаил I писали стихи именно на тюркском языке (к примеру, «Диван» последнего). Кроме того, в указанный период на тюркском языке не только сочинялись литературные, религиозные, исторические и др. сочинения, но и стали переводиться на тюркский язык сочинения, ранее написанные на самом персидском [11, с. 540-541]. Как отмечают Х.Джавади и К.Буррилл, период правления Исмаила I и его сына Тахмасиба I считается самым ярким периодом в истории развития азербайджанского тюркского языка и литературы [9]. Х.Стейн отмечает, что в XVI – XVII вв. в Сефевидской Персии был засвидетельствован характерный тюркский язык, который европейцы часто называли персидским тюркским языком («lingua turka agemica»), являвшимся любимым языком двора и армии ввиду тюркского происхождения династии Сефевидов. Исходным названием языка, по сообщению исследователя, был «türki», который может быть определен как средневековый азербайджанский язык [20, c. 228]. Вряд ли будь Исмаил I персом, движимым идеей «национализма», как о том утверждает большинство англоязычных исследователей, стал бы говорить и сочинять стихи по-тюркски (тем более, в период, когда персидский язык был языком политики и показателем благовоспитанности в самой Османской империи и даже в Индии), использовать в дипломатической переписке не свой «родной» персидский, а тюркский язык, и дал бы всю полноту власти в своем государстве тюркам, нежели персам. К тому же, по сообщению Пьетро Делла Валле, единственным языком, на котором говорили и обучались гуламы – военный институт при шахе Аббасе I, комплектовавшийся из не тюрков, – был именно тюркский. Он, как и Адам Олеарий, сообщает, что шах Аббас I приветствовал его во время приема тюркскими словами «Xoş gəldin», «Səfa gəldin», а челядь во дворце обращалась к шаху с выражениями «гурбан олум» [21]. Интересные сведения о языке, на котором говорил шах Аббас 1, приведены Адамом Олеарием. Так, по сообщению…, после пира, устроенного в честь приема шахом иностранных гостей, «…Великий Маршал (шах Аббас I – Л.К.) возгласил по-турецки: "Suffre Hakine Schahe doevvletine, Kasiler kuwetine. Alla dielum" ("Вознагради, Боже, этот обед, умножь Царское добро и сделай Сильными его воинов (или cлуг)! Боже, я желаю этого!"). Затем все другие запели: «Alla, Alla!» («Боже, Боже!»)» [12]. Петро Делла Валле также сообщает, что аристократия, желающая добиться расположения шаха, специально говорила на тюркском [21]. Кроме того, согласно списку «Тарихи аламараи Аббаси» Искендер бека Мюнши 1576 года, из 72 поименно известных эмиров, общее количество которых составляло 114 человек, 56 были именно кызылбашами, а в целом тюркоязычных эмиров было 61. Таких фактов тюркоязычности Сефевидов в самих источниках уйма. Итак, как видно из вышеизложенного, гипотеза о начале «иранизации» Сефевидского государства при шахе Аббасе I не соответствует исторической действительности. Бесспорно, Сефевидская империя не была мононациональной (в средневековом понятии этого термина). Следовательно, влияние не тюркских этнолингвистических элементов на жизнь тюркского населения было одновременно и естественным, и неизбежным. Тем не менее, несмотря на неоднозначное отношение англоязычных исследователей к определению этноязыковой принадлежности Сефевидов, изученные нами работы позволяют сделать вывод, что все же в англоязычной историографии преобладают сторонники |