AZƏrbaycan öLKƏ ÜZRƏ gender qiYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ Asiya İnkişaf Bankı

Diaqram 7. Son ildə doğan 15-49 yaşlı qadınlara doğuş 
zamanı yardım göstərilməsi (2000) 
Mənbə: UNICEF/DSK, 2000: 45.


 Ölkə Üzrə Gender Qiymətləndirilməsi - Azərbaycan
2. 
Körpələr və 5 yaşdan aşağı uşaqlar arasında ölüm səviyyəsi
Rəsmi məlumatlar 5 yaşdan aşağı uşaqlar arasında ölüm hallarının azalmasını göstərir, 
lakin  AÖƏ-da  olduğu  kimi,  burada  da  alternativ  qiymətləndirmələr  və  evlərdə  aparılan 
sorğulardan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bu yaxşılaşma səhiyyənin əsil vəziyyətinin 
yaxşılaşmasının sübutu deyil, məsələ hesabatlarda rəqəmlərin azaldılmasında və eləcə də 
diri doğulan uşaqların müəyyən edilməsində yol verilən fərqlənmələrdədir. Məsələn, 1991-
2000-ci illər ərzində rəsmi məlumatlarda hər 1000 nəfər diri doğulan uşaq üçün ölüm həddi 
orta  hesabla  4,2  rəqəmi  göstərilirdisə, Azərbaycan  RSM  (2001)  bu  rəqəmin  orta  hesabla 
hər 1000 nəfər diri doğulan üşaq üçün 38,1 olduğunu müəyyənləşdirmişdi (ABŞBİA/XNM/
BMTƏF və b. 2003: 103). Doğuşdan sonra ölüm və körpə ölümü hallarını müqayisə edərkən 
də belə uyğunsuzluqlara rast gəlinmişdi (Cədvəl 6). Təəssüf ki, nə rəsmi statistika, nə də 
RSM cinslər üzrə ayrıca heç bir məlumat vermir.
Erkən  doğuş  zamanı  ölüm  hallarına  əlavə  olaraq,  kəskin  respirator  infeksiyalar 
(xüsusilə də sətəlcəm), bağırsaq pozuntuları və digər yoluxucu xəstəliklər körpə və uşaq 
ölümünün  əsas  səbələrindəndir.  Pis  qidalanma  infeksiyaları  daha  da  ağırlaşdırır  və  buna 
görə də uşaq ölümlərinin əsas səbəblərindən hesab edilir, o mənada ki, əgər bu uşaqlar pis 
qidalanmasaydılar, ölüm hadisələri baş verməyə bilərdi. ÜST müəyyən edib ki, dünyada baş 
verən uşaq ölümlərinin yarıdan çoxu pis qidalanma ilə bağlıdır (AİB 2005b: 6). 
Cədvəl 6. Körpə, doğuş zamanı və doğuşdan sonra ölüm əmsalı (hər 1000 diri doğulan uşağa 
görə) rəsmi göstəricilər və Azərbaycanın Reproduktiv Sağlamlığının Müayinəsi arasında 
müqayisə, 2001
İl
Ölüm hallarının rəsmi göstəriciləri
Azərbaycanda Reproduktiv sağlamlığın 
müayinəsi
Yeni 
doğulmuş 
uşaqlarda 
Doğuşdan 
sonra 
Körpələr 
arasında
Yeni 
doğulmuş 
uşaqlarda 
Doğuşdan 
sonra 
Körpələr 
arasında
1991
5,3
19,6
25,0
1992
4,5
21,5
26,0
1993
4,6
24,0
28,6
41,2
44,7
85,9
1994
4,8
21,4
26,2
1995
4,5
19,8
24,3
1996
3,8
17,0
20,8
1997
3,7
15,0
19,6
1998
3,6
13,0
16,6
34,1
40,3
74,4
1999
4,0
12,6
16,5
000
3,2
9,6
12,8
1991-
2000
4,2
17,3
21,5
38,1
42,7
80,8
Mənbə: ABŞBİA/XNM/BMTƏF və b. 2003: 104.


İnsan inkişafının gender ölçüləri
3. 
Kontraseptiv vasitələrin yayılması və məlumatlılıq
Sovet İttifaqı dağılan zaman SSRİ-də kontraseptiv vasitələr 30%, Qafqazda və Orta 
Asiya respublikalarında bundan az, Şərqi Avropa Respublikalarında isə daha çox yayılmışdı. 
1990-cı ilə qədər SSRİ-nin səhiyyə üzrə statistik məlumatlarında Azərbaycanda kontraseptiv 
vasitələrdən keçmiş respublikalara nisbətən ən az (7%) istifadə edildiyi göstərilirdi (ABŞBİA/
XNM/BMTƏF və b. 2003: 135). Müstəqillik əldə edildikdən sonra kontraseptiv vasitələrə 
dair yalnız məhdud sayda sorğular keçirilib, və bunların arasında 2001-ci ildə Azərbaycanda 
Reproduktiv Sağlamlıq Sorğusu və UNICEF-in sorğusu (2000) daha tipikdir.
2001-ci ilin RSM-na əsasən qadınların təxminən hər dörd nəfərindən biri, o cümlədən 
20-24  yaşlıların  85%-i,  hamiləliyin  qarşısının  alınması  barədə  daha  çox  məlumat  almaq 
istədiklərini bildirmişdilər. Bundan əlavə, Azərbaycanda evli qadınlar arasında kontraseptiv 
vasitələrdən istifadə edilməsi çox aşağı səviyyədə idi; evli qadınların yalnız 55%-i bildirmişdi 
ki, sorğu keçirilməzdən bir ay əvvəl hər hansı bir kontraseptiv üsuldan istifadə etmişdir və 
bu qadınların dörddə birindən azı (6%) müasir üsuldan, əsasən, uşaqlıq daxili vasitələrdən 
istifadə etmişdi (UDV) (ABŞBİA/XNM/BMTƏF və b. 2003: 137). Əhəmiyyətlidir ki, həmin 
qrupa daxil olanların 45%-i hamiləliyi effektiv surətdə məhdudlaşdırmaq üçün ehtiyaclarını 
ödəyə bilən vasitələri əldə edə bilmədiklərini bildirmişdilər (ABŞBİA/XNM/BMTƏF və b. 
2003: 169). 
Hamiləliyə qarşı vasitələrdən istifadə edən qadınların 78%-i yarımçıq cinsi akt kimi 
ənənəvi üsula üstünlük veriblər; onların 93%-i bildirib ki, bunun səbəbi kənar effektlərdən 
qorxmaları (90%), kontraseptiv vasitələrdən xəbərsiz olmaları (71%), bu vasitələrin qiyməti 
(61%), və onları əldə edə bilməmələridir (53%) (ABŞBİA/XNM/BMTƏF və b. 2003: 147). 
Onu da qeyd etmək vacibdir ki, hər hansı kontraseptiv üsuldan istifadə edilməsində partnyorun 
fikri əsas rol oynayır.Sorğuda iştirak edən qadınların təxminən yarısı (49%) bildiriblər ki, 
onlar  müasir  kontraseptiv  vasitələrdən  istifadə  etmirlər,  çünki  onların  partnyoru  ənənəvi 
üsullara üstünlük verir (ABŞBİA/XNM/BMTƏF və b. 2003: 147). Lakin sorğuda iştirak 
edən  qadınların  təxminən  yarısı  (46,8%)  deyib  ki,  onlar  özlərinin  menstrual  dövrlərində 
hamiləliyin baş verə biləcəyi vaxtı bilmirlər və bu fakt və yuxarıda adı çəkilən faktorlar 
birlikdə nəzərə alınarsa, demək olar ki, qadınların nəsil artırma prosesinə nəzarət edə bilmə 
imkanları çox məhduddur.
4. 
Abort/Uşağın cinsinə görə seçmə abort
Azərbaycanda,  digər  keçmiş  sovet  respublikalarında  olduğu  kimi,  məcburiyyət 
qarşısında  abort  son  on  ildə  uşaq  doğumu  üzərində  yeganə  nəzarət  forması  olub.  Rəsmi 
statistika  abortların  sayının  əslində  azaldığını  bildirsə  də,  alternativ  məlumət  mənbələri 
abort səviyyəsinin hələ də çox yüksək olduğundan xəbər verir, lakin özəl sektorda, eləcə də 
xəstəxanadan kənar yerlərdə həyata keçirilən abortlar hesaba alınmır. Rəsmi məlumatlara 
görə  1998-ci  ilin  mayından  2001-ci  ilin  aprelinə  qədər  olan  müddət  ərzində  15-49  yaş 
arasında olan hər qadına 0,3 abort düşdüyü göstərilsə də, RSM bu rəqəmin hər qadın üçün 
3,2 olduğunu bildirir, yəni hər diri doğulan üşaq müqabilində üç abort edilir. Təəssüf ki, bu 


 Ölkə Üzrə Gender Qiymətləndirilməsi - Azərbaycan
iki məlumatı müqayisə etmək üçün məcburiyyət qarşısında abortlar üzrə heç bir nümunə 
sorğusu  keçirilməyib  və  reproduktiv  sağlamlıq  siyasəti  və  proqramları  üçün  gələcəkdə 
prioritet təşkil edə biləcək bu məsələ barədə məlumat vermək mümkün deyil. 
Əhalinin  sayına  dair  son  məlumatlarda  rast  gəlinən  böyük  uyğunsuzluq  uşağın 
cinsinə görə seçmə abortların həyata keçirildiyini güman etməyə əsas verir. 2003-cü ilin 
RSM-nin məlumatı 0 yaşlılarda (yeni doğulan uşaqlar) qızlar və oğlanların sayı arasında 
böyük fərq olduğunu göstərir: 46,0% qız və 54% oğlan, bu fərq 1-4 yaşlılar arasında da 
əks olunur ( 46,3% qız və 53,7% oğlan). Uşaq ölümü əmsalı nəzərə alınsa belə (bu sahədə 
cinslər üzrə heç bir məlumat əldə etmək mümkün olmayıb) qızlar və oğlanlar nisbətində 
belə böyük fərqin olmasının gələcəkdə qiymətləndirilməyə ehtiyacı var. Bu fərq 0-4 yaşlılar 
arasında 259 500 qıza nisbətdə 301 400 oğlan, yəni qızların 41 900 nəfər az olduğunu əks 
etdirir. Maraqlıdır ki, oğlanlar və qızların sayı arasındakı tarazlıq 10-14 (48,6% qız və 51,4% 
oğlan) və 15-19 (48,8% qız və 50,2% oğlan) yaşlarında daha düzdür, və bu da o deməkdir ki, 
doğulan oğlan uşaqlarının sayının çox olmasına meyl son vaxtlar baş verir (DSK 2005a: 14). 
Son bir neçə il ərzində diri doğulan uşaqlar arasında gender fərqləri də çox əhəmiyyətlidir. 
Məsələn, 2004-cü ildə 60 600 qız və 71 009 oğlan uşağı diri doğulmuşdu (45,9%-ə nisbətdə 
54,1%) (DSK 2005a: 24).
5. 
Zəif qidalanma
Zəif  qidalanma  Azərbaycanda  əsas  məsələlərdən  biridir.  Bu  problem  yoxsullar 
arasında daha kəskin olsa da, get-gedə əhalinin daha imkanlı təbəqələrində də aydın görünür. 
Xüsusilə də xroniki enerji çatışmazlığı (və ya aşağı çəki) və anemiya (qanazlığı) azçəkili 
uşaqların doğulmasının və ana ölümünün başlıca səbəblərindəndir. Uşaqdoğma yaşında olan 
qadınlar arasında anemiya halları Azərbaycanda çox yüksək həddədir, və bu həm ananın, 
həm uşağın sağlamlığına, həm də nəsil artımına təsir göstərir. Bir daha qeyd edilməlidir ki, 
DSK-nın və RSM-nin gətirdiyi rəqəmlər arasında uyğunsuzluqlar çox böyükdür, lakin hər 
iki göstərici bu problemə ciddi diqqət yetirilməsi üçün kifayət qədər yüksəkdir. 2004-cü ildə 
DSK müəyyən etmişdi ki, bütün hamilə qadınların 17,3%-də anemiya aşkara çıxarılıb (DSK 
2005a: 43). Bunun müqabilində bütün ölkədə uşaqdoğma yaşında olan 1 906 qadını müayinə 
edən RSM bu rəqəmin bütövlükdə 40% olduğunu aşkara çıxarmışdı: müayinə edilmiş hamilə 
qadınların  38,4%-i,  hamilə  olmayanların  40,2%-ində  anemiya  var  idi.  Ölkənin  Mərkəzi 
və Cənub bölgələrində bu göstəricilər daha yüksək idi (müvafiq olaraq 54,1% və 49,0%) 
(ABŞBİA/XNM/BMTƏF  və  b.  2003:  119-120).  2001-ci  ildə  hamilə  qadınlarda  dəmir 
çatışmazlığı anemiyası, rəsmi məlumata görə, 52,5% idi (AİB 2003: 2).
Uşaqların  zəif  qidalanması  xüsusilə  böyük  narahatlıq  doğurur  və  hazırda  cins 
baxımından  az  da  olsa  ayrı-ayrı  məlumat  (yəni  yalnız  dövlət  səviyyəsində)  əldə  etmək 
mümkün olsa da, bu məhdud göstəricilər Azərbaycanın bütün bölgələrində təcili tədbirlər 
görülməsini tələb edir. 2000-ci ildə UNICEF/DSK ÇGKS aşkara çıxarmışdı ki, 5 yaşdan 
aşağı bütün qızların 18,4%-nin və bütün oğlanların 15,3%-nin çəkisi normadan aşağıdır və 
beşdə biri (qızların 20,1%-i və oğlanların 19,2%-i) inkişafda geri qalırlar. 5 yaşdan aşağı 
bütün uşaqların demək olar ki, 8%-nin çəkisi normadan aşağıdır, ya da öz boylarına görə 


İnsan inkişafının gender ölçüləri
çox arıqdırlar və bütün uşaqların 7%-i həddən artıq inkişafdan qalır (UNICEF/DSK 2000: 
21) (Diaqram 8). 
Sorğu  onu  da  aşkara  çıxardı  ki, 
çəkisi normadan aşağı olan və pis inkişaf 
edən uşaqlara kənd yerlərində şəhərlərə 
nisbətən  daha  çox  rast  gəlinir,  lakin 
təəssüf  ki,  gender  fərqlərini  göstərən 
məlumatları  əldə  etmək  mümkün 
olmayıb.  Bakıda  yaşayan  uşaqlar 
qidalanmanın  hər  üç  göstəricisinə 
görə  (çəkiazlığı,  inkişafda  geri  qalma, 
arıqlama) başqa bölgələrə nisbətən daha 
yaxşı  qidalanırlar;  Naxçıvanın,  Qərb 
və  Cənub-Qərb  rayonlarının  yoxsul 
bölgələrində  uşaqların  qidalanması 
ən  pis  vəziyyətdədir:  burada  hər  beş 
uşaqdan  biri  çəkiazlığından,  hər  dörd 
uşaqdan  biri  həddən  artıq  zəiflikdən 
əziyyət  çəkir.  Daha  yoxsul  və  məcburi 
köçkün/qaçqın 
ailələrində 
uşaqlar 
bütövlükdə  pis  qidalanırsa,  orta  gəlirli 
ailələrdə  də  pis  qidalanma  problemi 
kifayət  qədər  yüksək  həddədir:  16,4%  uşağın  çəkisi  normadan  aşağıdır,  17,8%-i  isə  çox 
zəifdir (UNICEF/DSK 2000:22). Anaların savadlılıq səviyyəsi ilə qidalanmanın vəziyyəti 
arasında çox böyük əlaqə olduğu da aşkar edilib. Kollec və ya universitet təhsili görmüş 
anaların uşaqları aztəhsilli anaların uşaqlarından fərqli olaraq çəkiazlığından və zəiflikdən 
bir o qədər də əziyyət çəkmirlər (UNICEF/DSK 2000: 21-22).
Uşaqlarda  anemiyaya  dair  məlumatların  müntəzəm  olaraq  toplanmamasına 
baxmayaraq, UNİCEF/DSK ÇGKS 1-5 yaşlı Azərbaycan uşaqları arasında aşkara çıxardığı 
geniş yayılmış 31,8% rəqəmi göstərir ki, bu sahədə yoxlamalar erkən uşaqlıq dövrü səhiyyə 
xidməti proqramlarının gündəliyinə daxil edilməlidir. 1-2 yaş qrupuna daxil olan uşaqlar 
arasında anemiya ən yüksək həddədir (56,9%), və üst-üstə götürüldükdə, bu rəqəm dövlət 
üçün çox ciddi sağlamlıq problemi deməkdir (ABŞBİA/XNM/BMTƏF və b. 2003: 117). 
Azərbaycanda yod çatışmazlığına dair məlumatlar xüsusilə azdır, lakin 1999-cu ildə aparılan 
sorğu göstərdi ki, yüksək risk rayonlarında YÇP (yod çatışmazlığı pozuntuları) 86%-ə çatır 
(AİB 2003b: 2). Bundan əlavə, pis qidalanma və anemiyanın erkən təhsilin həyata keçirilməsi 
ilə sıx şəkildə əlaqədar olması göstərir ki, bu sağlamlıq problemi təhsil sektoruna da təsir 
edir. 
Uşaq ishalı və kəskin respirator infeksiyalar (KRİ) Azərbaycanda uşaq ölümünün 
başlıca  səbəbləridir.  UNICEF/DSK  ÇGKS  2000-ci  ildə  müəyyən  etmişdi  ki,  sorğu 
Diaqram 8. Gəlir qruplarına görə çəkidə az, 
inkişafdan qalmış və zəifləyən uşaqlar (%-lə)
Mənbə: UNICEF/DSK, 2000: 22.


 Ölkə Üzrə Gender Qiymətləndirilməsi - Azərbaycan
keçirilməzdən iki gün qabaq 5 yaşdan aşağı uşaqların 21,7%-i ishala tutulmuşdu; ən çox 
xəstəlik  Naxçıvanda  və  məcburi  köçkün/qaçqın  ailələrində  qeydə  alınmışdı  (26%)  (AİB 
2003b:  101).  Xəstəliyə  tutulmağa  daha  çox  meyli  olanlar  ana  südündən  yenicə  ayrılan 
uşaqlar olub; Azərbaycanda təkcə ana südü ilə əmizdirilmə müddəti orta hesabla cəmi 0,4 
yaş olduğuna görə, bu, ən çox narahatlıq yaradan problemdir (AİB 2004a: 113). 2004-cü il 
üçün
 
rəsmi statistika (DSK) 1-14 yaş qrupuna daxil olan qızlar və oğlanların başlıca ölüm 
səbəblərinin respirator sistemin xəstəlikləri olduğunu göstərir
 
(DSK 2005a: 20-21). 
6. 
Kişilərin sağlamlıq məsələləri
Azərbaycanda  spirtli  içkilər  və  narkotik  maddələrdən  asılılıq  artır  və  ümumilikdə 
kişilər qadınlara nisbətən spirtli içkilərə və narkotik maddələrə daha çox meyillidirlər. DSK-
nin  verdiyi  rəsmi  məlumatlara  görə  hər  100  000  nəfər  arasında  spirtli  içkilərdən  asılılıq 
kişilərdə 16,2, qadınlarda isə 0,2-dir (DSK 2005a: 41). Lakin hamı yaxşı başa düşür ki, bu 
göstəricilər Azərbaycanda real vəziyyətdə olduğundan xeyli aşağıdır.Bir çox qadın kişilərin 
spirtli içkilərə aludə olmalarını “ailə” problemi hesab edir, çünki kişilərin spirtli içkilərlə 
bağlı zorakılığına məhz qadınlar məruz qalırlar. Hazırda Azərbaycanda spirtli içkilərə və 
narkotik maddələrə aludə olanlar üçün reabilitasiya və müalicə mərkəzləri məhdud saydadır. 
Kişilər həm də çox siqaret çəkirlər. 20-29 yaşlı kişilərin beşdə biri (22,9%-i), 30-39 yaşlı 
(55,0%) və 40-49 yaşlı kişilərin (57,2%) yarısı orta hesabla gündə 16 siqaret çəkir (DSK 
2005a: 35). Bu problemin həllinə yönəlmiş xüsusi məqsədli tədbirlər görülməsi tələb olunur. 
Spirtli içkilər və narkotik maddələrə (o cümlədən, siqaretə) aludəliklə bağlı ictimaiyyətin 
maarifləndirilməsindən əlavə, məxfi məsləhət, müdafiə və müalicə mərkəzlərinin yaradılması 
əsas prioritetlər olmalıdır. 
Azərbaycanda vərəm də kişilər üçün əsas sağlamlıq problemidir; doğrudur, qadınların 
da bu xəstəliyə tutulmaq ehtimalı var, lakin həm xəstəliyə yeni tutulanların və həm də davam 
edən aktiv vərəm hallarının böyük əksəriyyətini kişilər təşkil edir. Ciddi narahatlığa səbəb 
olan odur ki, administrativ məlumatlar xəstəliyin real əhatə dairəsini əks etdirmir. Bütün 
aktiv vərəm hallarının 79,6%-i kişilərin payına düşür və vərəmin əhatə dairəsi bütün yaş 
qrupları üçün üç dəfə çoxdur (DSK 2005a: 38). 
Kişilərin digər mümkün sağlamlıq problemləri, o cümlədən, anemiya, yod çatışmazlığı 
pozuntuları, qidalanma səviyyəsi barədə məlumatın olmaması çox ciddi məsələdir və bu, 
müvafiq və effektiv proqramların hazırlanmasına əngəl törədir. Bu informasiya çatışmazlığı 
aradan götürülməli və səhiyyə xidməti sektorunda gender yönlü məlumatın toplanması və 
təhlili məsələlərinin yaxşılaşdırılması həm qadınların, həm də kişilərin məlumat toplularına 
və sorğuların hədəf gruplarına daxil olunmalarını təmin etməlidir.
7. 
Gender və İİV/QİÇS
2006-cı il iyunun 1-nə olan məlumata görə Azərbaycanda 982 İİV (Red. qeydi) halı 
qeydə alınmışdı. Qeydə alınmış halların 80%-ni kişilər təşkil edirdi və əldə edilən faktlar 
göstərir ki, müsbət İİV hallarının 45%-i ölkədən kənarda, başlıca olaraq Azərbaycan kişiləri 


İnsan inkişafının gender ölçüləri
üçün  iş  tapmaq  imkanı  verən  Rusiya  və  Ukraynada  yoluxanlar  idi.  Bu  o  deməkdir  ki, 
mühacirət (o cümlədən, iş tapmaqla əlaqədar müvəqqəti mühacirət) İİV təhlükəsini artırır. 
Xüsusi  narahatlıq  doğuran  digər  bir  problem  də  son  illərdə  alver  qurbanı  olan  qadın  və 
qızların sayının artmasıdır; belə ki, onların çoxu aparıldığı ölkələrdə məcburi olaraq seks 
işlərinə cəlb edilir və bunun də nəticəsində İİV və cinsi əlaqələr yolu ilə keçən digər infeksion 
xəstəliklərə yoluxma təhlükəsinə məruz qalırlar.
Yoluxmanın ümumi səviyyəsi regionun qalan hissələri ilə müqayisədə az görünsə də, 
hamı razılaşır ki, əldə edilə bilən statistik göstəricilər problemin əsil vəziyyətini əks etdirmir, 
və  əslində  qadınlar  arasında  aktiv  İİV  hallarının  sayı  rəsmi  göstəricilərdən  xeyli  çoxdur, 
bunun da səbəbi məxfi İİV testlərinin və məsləhət xidmətlərinin keçirilməsi imkanlarının 
olmamasıdır  (UNAIDS/ÜST  2004:  1-2).  UNAIDS/ÜST  2004-cü  il  göstəricilərinə  görə 
2800-ə qədər gənc və uşağın İİV-na yoluxduğu ehtimalı var; eyni zamanda qeyd edilir ki, 
bu, köhnəlmiş göstəricilərdir (UNAIDS/ÜST 2004: 1-2). ÜST-nın dəstəyi ilə 2003-cü ilin 
axırlarında keçirilən sorğuların nəticələri əldə edilmiş statistik rəqəmlərdən xeyli yüksəkdir. 
Narkotiklərdən iynə vurmaq yolu ilə istifadə edənlər arasında İİV-na yoluxma halları çox 
yüksəkdir (16,5%), o cümlədən paytaxt Bakıda 13%, Lənkəranda 19,5% (UNAIDS/ÜST 
2004: 1-2).
İynə  vurmaq  yolu  ilə  narkotiklərdən  istifadə  edilməsi  xəstəliyin  yayılmasının 
başlıca yoludur (bütün halların 63%-i) (UNAIDS/ÜST 2004: 1-2). Azərbaycanda narkotik 
maddələrdən istifadə edənlərin sayı kifayət qədər yüksək (müəyyən edilmiş 300 000-400 
000; bunların da 50-60%-i heroin vurduqlarına görə) olduğundan (UNAIDS/ÜST 2004: 2), 
İİV-nun artması potensialı çox güclüdür. Odur ki, dövlətin bir hədəf qrupu kimi iynə vürmaq 
yolu ilə narkotik qəbul edənlərə yönəlmiş preventiv tədbirlərinin gücləndirilməsi prioritet 
təşkil etməlidir. 
1996-cı ildə Azərbaycan prezidenti “İİV/QİÇS-in yayılmasının qarşısının alınması 
haqqında Qanun” adlı Fərman imzaladı və bu fərmana əsasən qan donorları və digər bioloji 
məhlulların,  orqanların,  və  bədən  hissələrinin  donorları  məcburi  olaraq  İİV  testindən 
keçməlidirlər. Məcburi siyasət qəbul edilsə də, könüllü olaraq testdən keçmək və xüsusilə də 
məsləhət almaq imkanları hələ də məhdud olaraq qalır. 2003-cü ildə ölkə əhalisinin yalnız 
2,3%-i İİV testindən keçirilib (UNAIDS/ÜST 2004: 2).
Əhalinin  İİV/QİÇS  barədə  məlumatlılığı  çox  aşağı  səviyyədədir  və  bu  məsələ 
Azəbaycanda problem olaraq qalır. Şəhərlərdə və rayon mərkəzlərində dəqiq məlumatların 
yayılması işində dəstəyə ehtiyac var. 2001-ci ildə keçirilən RSM aşkar etmişdi ki, Azərbaycan 
qadınlarının dörddə biri İİV/QİÇS haqqında heç nə eşitməyib və eşidənlərin isə yalnız beşdə 
biri bilir ki, bu xəstəlik heç bir simptom aşkara çıxarmadan da mövcud ola bilər. Xəstəlik 
haqqında məlumatsızlıq və onun düzgün başa düşülməməsi çox mühüm məsələdir; çünki 
xəstəliyin aşkar simptomları olmadan da mövcud ola bilməsindən xəbərsiz olan qadınlar 
İİV-na yoluxmuş, lakin tamamilə sağlam görünən adamla cinsi əlaqəyə girməklə özlərini 
təhlükə  qarşısında  qoya  bilərlər.  Preventiv  ölçülərə  gəlincə,  hər  on  iki  qadından  yalnız 
biri  xəstəliyə  yoluxmamaq  üçün  hamiləlikdən  qorunma  vasitəsindən  (prezervativdən) 

0
 Ölkə Üzrə Gender Qiymətləndirilməsi - Azərbaycan
istifadə edilməsinin mümkün olduğunu bildirib, qadınların 3%-dən azı İİV testini preventiv 
tədbirlərlə eyniləşdirib, qadınların 72%-i İİV infeksiyasının qarşısının alınması üçün heç bir 
təsirli üsulun adını çəkə bilməyib, və 1%-dən azı üç və üçdən çox preventiv tədbir bildiyini 
söyləyib (ABŞBİA/XNM/BMTƏF və b. 2003: 282-283). 
Sorğunun  nəticələrində  o  da  qeyd  edilir  ki, Azərbaycanda  xüsusi  bir  qrupa  daxil 
olan qadınlar da var ki (buraya nisbətən gənc qadınlar, kənddə yaşayanlar, az təhsilli və 
aşağı sosial-ekonomik səviyyəli, və cinsi məsələlərdə təcrübəsi az olan qadınlar daxildir), 
onların  İİV/QİÇS  yoluxmaları  və  preventiv  tədbirlər  haqqında  savadı  çox  azdır.  Bu  o 
deməkdir ki, ümumilikdə dövlətin verdiyi məlumat və şüurluluğun artırılması kampaniyaları 
əhəmiyyətli  olsa  da,  onların  hədəfi  bu  spesifik  qruplar  olmalı  və  bunun  üçün  müvafiq 
strategiyalar  hazırlanmalıdır.  Məsələn,  nisbətən  gənc  və  cinsi  münasibətlər  baxımından 
təcrübəsiz qadınlarda şüurluluğun az olması göstərir ki, təhsil sistemi məlumatın yayılması 
və maarifləndirmə işində böyük rol oynaya bilər.
8. 
Genderlə bağlı zorakılıq
Azərbaycanda  genderlə  bağlı  zorakılıq  (Qadınlara  qarşı  zorakılıq  -  QQZ)  hələ  də 
“şəxsi” məsələ hesab edilir; bu barədə nadir hallarda açıq danışılır, və o çox vaxt gizlədilir. 
Xüsusilə də qadınlar və kişilərin çoxu məişət zorakılığını, o cümlədən, psixoloji zorakılığı 
və ərlərin zor işlətmələrini elə bir cinayət hesab etmir ki, bunun üçün ictimaiyyətin bu sahədə 
şüurluluğunu  artırmağa  və  məsələni  ictimaiyyətin  diqqət  mərkəzinə  çıxarmağa  ehtiyac 
olsun. Beynəlxalq Xilasetmə Komitəsinin (BXK) 2004-cü ildə apardığı araşdırmalar aşkara 
çıxarmışdı ki, qadınlara qarşı zorakılıq barədə suallara verilən ilk reaksiya cavab verməkdən 
imtina etmək olurdu, bunun da səbəbi həm utancaqlıq hissi, həm də bəzi zorakılıq növlərinin, 
xüsusilə də intim partnyorların zorakılığının (məs., vurmaq, döymək) normal hesab edilməsi 
fikrinin geniş yayılması idi (BXK 2004: 11).
Bu səbəbdən də məsələ barədə dəqiq məlumatların əldə edilə bilməsi inanılan deyil. 
Məsələn, Ədliyyə Nazirliyinin hesabatlarında belə halların sayınnın çox az olması qadınların 
zorakılıq halları haqqında məlumat vermək istəməmələrini göstərir. 2002-ci ildə qadınlara 
qarşı 317 zorakılıq hadisəsi qeydə alınmışdı, 2003-cü ildə isə bu rəqəm cəmi 289 idi. 2000-ci 
ildə Azərbaycanda yalnız 39, 2003-cü ildə isə 46 zorlama hadisəsi qeydə alınmışdı. (BXK 
2004: 11). Çoxları bildirir ki, xəcalət çəkməkdən və belə cinayətlər barədə xəbər vermək 
qorxusundan əlavə, məlumat vermə prosesi mürəkkəb və üzücüdür, polis, tibb işçiləri və 
məhkəmə prosedurlarından bir o qədər də kömək və dəstək yoxdur. Üstəlik də, məxfiliyin 
saxlanmaması, xüsusilə də kənd yerlərində, qadınlarda xəcalət hissini və onların cəmiyyətdən 
uzaqlaşmalarını daha da artırır.
Rəsmi  məlumatların  az  və  etibarsız  olduğunu  nəzərə  alaraq  bir  sıra  beynəlxalq 
təşkilatlar problemin miqyasını daha yaxşı qiymətləndirmək və müvafiq proqramlar hazırlamaq 
məqsədilə son illərdə bəzi araşdırmalar aparıblar. Amerika Birləşmiş Ştatlarının Beynəlxalq 
İnkişaf  Agentliyi  (ABŞBİA)  və  BMTƏF/BMT-nin  Qaçqınlar  üzrə  Ali  Komissarlığının 
(BMTQAK) dəstəyi ilə 2001-ci ildə keçirilən RSM aşkar etmişdi ki, sorğuda iştirak edən 


İnsan inkişafının gender ölçüləri
7  668  qadın  respondentlərin  təxminən  30%-i  öz  partnyorları  və  ya  keçmiş  partnyorları 
tərəfindən söyüşlərə, 25%-i fiziki təhqirlərə və 10%-i seksual təhqirlərə mərüz qaldıqlarını 
bildimişdilər; onların 84%-i isə bir neçə cür (məsələn, həm söyüş, həm də fiziki/seksual) 
təhqirə məruz qaldığını söyləmişdi (ABŞBİA/XNM/BMTƏF və b. 2003: 293). Pathfinder 
International təşkilatının Azərbaycanın altı rayonunda apardığı araşdırmalar zamanı sorğuda 
iştirak edən 178 respondentin 28%-i sorğudan əvvəlki ay ərzindən ya əri ya da partnyoru 
tərəfindən fiziki zorakılığa məruz qaldığını, 5%-i isə belə hadisələrin həmin ay ərzində beş 
dəfədən də çox baş verdiyini bildirmişdi (BXK 2004:11). Eyni sorğu nəticəsində məlum 
olmuşdu ki, evli qadınların 43%-i hazırkı qohumluq əlaqələrində fiziki əziyyətə məruz qalır 
(BXK 2004: 4). 
Dövlət  qadınlara  qarşı  zorakılıq  məsələsinə  çox  ləng  reaksiya  verir,  və  müxtəlif 
hökumət sənədlərinin, o cümlədən, “Azərbaycan Respublikasında qadın problemlərinə dair 
dövlət proqramının həyata keçirilməsi”nə dair 2000-ci il Prezident fərmanının bu problemi 
qaldırmasına və onu həll etmək üçün müvafiq fəaliyyətləri müəyyənləşdirməsinə baxmayaraq, 
maliyyə və insan resurslarının kifayət qədər olmaması bu proqramların dövlət səviyyəsində 
hələ də həyata keçirilmədiyini göstərir. Hazırda zorakılıq qurbanları üçün hökumət tərəfindən 
dəstəklənən məsləhət xidmətləri, qadınların sığınacaq tapa biləcəkləri təhlükəsiz evlər və ya 
qadınlara qanun prosedurlarından keçə bilməkdə yardım edəcək pulsuz hüquqi xidmətlər 
şəbəkəsi  yoxdur.  Qanunlara  nəzarət  edən  orqanlar  üçün  işçilərin  hazırlanması  çox  aşağı 
səviyyədədir, və QHT-lər və BMT agentlikləri tərəfindən əlavə treninqlər keçirilsə də, bu, 
dövlət polisinin yalnız kiçik bir hissəsini əhatə edə bilmişdir. 
Qanunvericilik  səviyyəsində  əhəmiyyətli  dərəcədə  gerilik  qalmaqdadır.Cinayət 
Məcəlləsində (Maddə 109) qadınların zorlanması və ya seksual təhqirə məruz qalmasına 
görə 3-7 il həbs cəzası nəzərdə tutulsa da, bu Məcəllədə ər tərəfindən zorlanmaya görə xüsusi 
bir maddə yoxdur. Təəssüf ki, polisə xəbər verilən hadisələr və məhkəmədə baxılan hallara 
dair statistikanı asanlıqla əldə etmək mümkün deyil və buna görə də məhkəmə proseslərinin 
effektivliyini qiymətləndirmək çox çətindir. 
QHT-lər öz təşəbbüsləri ilə qadınlara qarşı zorakılıqla əlaqədar fəaliyyət göstərirlər, 
lakin onlara hələ də vəsait çatışmır və bu təşəbbüslər yarımçıq xarakter daşıyır. “Simmetriya”, 
Miqrantlara  Hüquqi
 
Yardım  Mərkəzi,  Pathfinder  International  və  Azərbaycan  Sosioloji 
Assosiasiyası kimi bir sıra təşkilatlar bəzi keyfiyyət tədqiqatları aparsalar da, onların əldə 
etdikləri nəticələr çox geniş yayılmayıb. Bəzi geniş əsaslı məlumat və şüurluluğun artırılması 
kampaniyaları,  o  cümlədən  Psixoloji  Məsləhət  Mərkəzinin  bir  sıra  televiziya  reklamları 
və ABŞBİA-nin dəstəyi ilə World Learning and Internews tərəfindən dövlət xidmətlərinin 
elanları həyata keçirilib. Hazırda Gənc Hüquqşünaslar Birliyi və Qadınların Krizis Mərkəzi 
qadınları hüquqi yardımla təmin edir, qaynar telefon xətti ilə hüquq məsləhətçiləri qadınlara 
öz məsləhətlərini təqdim edirlər.