Azərbaycan respublikasi elm və TƏHSİl naziRLİYİ aztu-nun nəzdində baki texniKİ kolleciN

Qlobal Yerləşdirmə Sistemi (GPS) və Rusiya Qlobal Naviqasiya Peyk Sistemi (GLONASS) 
Hər bir sistem üç əsas altsistemə (seqmentə) ayrılır: 1) yerdən idarəetmə və nəzarət
(GCC); 2) kosmik gəmilərin bürcləri (SC); 3) istifadəçi avadanlıqları (UE).
GCC alt sistemi, peyk izləmə stansiyalarından, dəqiq vaxt xidmətindən, hesablama mərkəzi 
olan əsas stansiyadan və peyklərin bortuna məlumat yükləmək üçün stansiyalardan ibarətdir. 
Peyklər gündə iki dəfə keçid məntəqələrindən keçir. İzləmə stansiyalarında toplanan orbital məlu-
matlar peyklərin koordinatlarını dəqiq proqnozlaşdırmaq üçün istifadə olunur. Müvafiq orbital 
məlumatlar hər peykin bortuna yüklənir. Əsas GPS yerüstü stansiyası, Yüksəliş adaları, Diego - 
Garcia, Kwajalein atoll və Havayda yerləşən digər quru stansiyaları ilə birlikdə Colorado Springs 
Hava Qüvvələri Bazasında yerləşir. 
GCC GLONASS, Moskva yaxınlığında yerləşən sistemin idarəetmə mərkəzini, sistemin 
sinxronizasiyası üçün yüksək dəqiqlikli tezlik və vaxt standartına malik mərkəzi sinxronizatoru və 
Rusiyada izləmə stansiyaları şəbəkəsini özündə birləşdirir.
Hər bir peyk sistemi 24 əsas işləyən peyk və bir neçə ehtiyat peykdən ibarətdir. Peyklər 
təxminən 20 min km hündürlükdə yer üzündəki kosmosda bərabər paylanır. Hər bir peykdə günəş 
enerjisi batareyaları, orbit korreksiya edici mühərrikləri, atom tezlik - zaman etalonu, radio 
siqnallarının qəbulu və ötürülməsi üçün avadanlıqlar quraşdırılır. Atom zaman - tezliyi etalonları 
sayəsində peyklərdə yaranan elektromaqnit rəqsləri çox yüksək sabitliyə malikdir. Bu, son dərəcə 
vacibdir, çünki bütün uzaqlıq ölçmə üsulları elektromaqnit dalğasının peykdən alıcıya gediş müd-
dətini təyin etməyə əsaslanır. 
Məsafələri ölçmək üçün bütün peyklərdəki ötürücülər 
𝐿
1
və 
𝐿
2
ilə işarə edilmiş iki tezlikdə 
radio dalğaları şüalandırır. Radio dalğalarının ionosferdən keçməsi zamanı yaranan əhəmiyyətli 
gecikmələri ölçmələrdə istisna etmək üçün iki tezliyə ehtiyac var. GPS - də bütün peyklər eyni 
tezliklərdə işləyir, 𝐿
1
tezliyi 19.0 sm dalğa uzunluğuna, 
𝐿
2
tezliyi isə 24.4 sm dalğa uzunluğuna 
uyğun gəlir. GLONASS - da 𝐿
1
və 
𝐿
2 
daşıyıcı tezliklərinin qiyməti hər peyk üçün fərqlidir və 
müvafiq dalğa uzunluqları 19 və 24 sm -ə yaxındır. 
İstifadəçinin naviqasiya avadanlığı, peyklərdən navi-qasiya siqnallarını qəbul etmək və öz 
koordinatlarını, sürətini və vaxtını hesablamaq üçün hazırlanmış naviqasiya qəbulediciləri və işləmə 

---

51 
cihazlarından ibarətdir. İstifadəçinin avadanlıqlarının alt sisteminin əsasını peyk qəbulediciləri - 
naviqatorlar təşkil edir. 
Peyk avadanlığı və peyk qəbuledicisi cihazları radio uzaqölçəni formalaşdırır. Qəbule-
dicilər peykin ötürdüyü radio dalğalarını qəbul edir və onu qəbuledicidə yaranan elektrik rəqsləri 
ilə müqayisə edir. Nəticədə, radio dalğasının yayılma vaxtı, bu vaxta görə isə - qəbuledicidən 
kosmik gəmiyə qədər olan məsafə təyin edilir. 
Peyk qəbulediciləri yüksək mükəmməlliyə malikdir.
GPS/GLONASS kompleksinin istifadəsi praktiki olaraq məhsuldar vaxt müddətini yalnız 
GPS peyklərindən istifadə müddəti ilə müqayisədə iki dəfə artırmağa imkan verir. 
Konstruktiv xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakılar fərqləndirilir: 
• bir sistemdən siqnal qəbul etməyə yönəlmiş tək sistemli qəbuledici - ya GPS, ya da 
QLONASS; 
• həm GLONASS, həm də GPS siqnallarını qəbul edən iki sistemli qəbuledicilər; 
• yalnız
𝐿
1 
tezliyində işləyən tək tezlikli qəbuledicilər; 
• 
𝐿
1
və 
𝐿
2
tezliklərində ölçmə aparan ikili tezlikli qəbuledicilər; 
• yalnız uzaqölçən kodlarla işləyən kod qəbulediciləri; 
• faza ölçmələri və uzaqölçən kodlar tətbiq edilən faza - kod qəbulediciləri. 
Kod qəbulediciləri yüngül, yığcam və ovuca uyğundur. Bütün blok (antena, qəbuledici, 
enerji mənbəyi) bir korpusda yerləşdirilmişdir. Onların köməyi ilə yalnız fəza vəziyyəti deyil, həm 
də hərəkət sürətini və istiqamətini təyin etmək olar. Qəbuledicilər fərqli formatlarda koordinatlar 
verir (enləri, uzunluq, hündürlük, fərqli proyeksiyalar və müstəvi koordinatlar). Onlar ölçmə 
nəticələrini toplaya və saxlaya bilirlər. İstifadəçi arxa işıqlı ekranda oxunuşlar aparır, məsafəni, azi-
mutu, hədəfə çatma vaxtını və s. təyin edir. Qəbuledicilərin ekranlarında marşrut xəritəsini və 
bununla bağlı vəziyəti görə bilərsiniz. Kodlu qəbuledicilərdə müxtəlif şəraitdə coğrafi, nəqliyyat, 
geoloji və digər sahə işlərini təyin etmək üçün əsas qurğular olur.
Faza - kodu qəbulediciləri kiçik qabaritli olub, adətən ayrıca antena ilə təchiz olunmuşdur 
və güclü verilənləri yığma cihazlarına malikdir. Hamısı digər avadanlıqlarla inteqrasiya üçün cihaz 
interfeysi
(iki 
elementin
 qarşılıqlı təsirini təmin edən qovuşma nöqtəsi) 
ilə təchiz olunmuşdur və 
əsasən batareyalarla işləyir. Çox vaxt displey klavyaturasına köməkçi qurğu – kontreller quraş-
dırılır. 
İstifadəçi kontrelleri əlində saxlayır və ölçmə zamanı lazımi əmr və verilənləri daxil edir, 
məsələn, nöqtə adı, antenanın hündürlüyü, ərazi obyektinin atributları kimi və s. İxtisaslaşdırma 
üzrə qəbuledicilər aşağıdakı vəzifələrin həllinə yönəldilə bilər: GİS üçün məlumatların toplanması; 
geodeziya şəbəkələrinin yaradılması və topoqrafik çəkilişlərin aparılması; naviqasiya problem-
lərinin həlli; yanğınsöndürən, polis, təcili yardım xidmətləri, yük daşımaları, mobil rabitə və s. 
təmin edilməsi. 
Naviqasiya hərəkətin istiqaməti, ondan kənara çıxma, gedilən məsafə və hədəfə qədər 
qalan məsafə, sürət parametrləri, habelə yolda olma vaxtı, onun qiymətləndirilməsi və digər bəzi 
məlumatları özündə birləşdirən seçilmiş hədəfə hərəkətin informasiya təminatı kimi başa düşülür. 
Müasir naviqatorlar təxminən 40 naviqasiya parametrini təyin edə və hesablaya bilir. Xəritə 
səhifəsində göstərilən naviqasiya obyektlərinə yol nöqtələri, yollar (trayektoriya, izlər) və marş-
rutlar aiddir.