Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda XX əsrdə naxçivanda əDƏBİ TƏNQİDİN İNKİŞaf yolu
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ramiq Muxtarın
- A.A .) “Üfüqlər qızaranda” pyesinin Naxçıvan teatrında tamaşası ilə əlaqədar yazdığı resenziyada Y.Axundlu əsərin səhnə təcəssümü, rejissor işi, aktyor oyunu və s. barədə təhlillər aparmaqla yanaşı, dramaturji mətnə də diqqət yetirmiş, bəzi iradlarını bildirmişdir. Tənqidçi haqlı olaraq yazırdı: “Pyesdə hadisələr bir qədər dağınıq təsvir olunmuşdur. Bu da xarakterlərin hərtərəfli açılmasına az imkan vermişdir” [17]. 1950-ci illərdən etibarən ədəbi tənqidlə məşğul olan professor Yavuz Axundovun (Axundlunun) ədəbi-tənqidi məqalələrinin bir qismi də elmi-ədəbi proseslə, müasiri olan ayrı-ayrı filoloq alimlərin yeni tədqiqatlarının təhlili ilə bağlıdır. Y.Axundlu tanınmış ədəbiyyatşünas alim Əziz Şərifin elmi-ədəbi fəaliyyətinə bir sıra məqalələr həsr etmişdir: “Görkəmli alim, gözəl insan” (“Şərq qapısı” q., 18 aprel 1965), “Görkəmli alimin xatirələri” (“Şərq qapısı” q., 25 yanvar 1978), “Qiymətli xatirələr” (“Sovet Naxçıvanı” q., 19 noyabr 1983), “Keçmiş günlərin xatirələri” (“Azərbaycan” jurnalı, 1984, № 12, s.182-184), “Ədəbiyyatşünaslığımızın fədaisi” (“Sovet Naxçıvanı” q., 28 mart 1985), “Görkəmli alim, qayğıkeş müəllim” (“Azərbaycan müəllimi” q., 3 aprel 1985), “Ədəbi-bədii tapıntılar” (“Sovet 124 Naxçıvanı” q., 18 noyabr 1987) və s. Həmin məqalə və resenziyalarda professor Əziz Şərifin ədəbiyyat tarixçiliyi, ədəbi tənqid sahəsində çoxşaxəli tədqiqatları, “Keçmiş günlərdən” adlı iki kitabdan ibarət xatirələri ədəbi-mədəni keçmişimizə işıq salan qiymətli mənbə kimi yüksək qiymətləndirilmişdir. Y.Axundlu müəllimi və müasiri olmuş Lətif Hüseynzadənin elmi tədqiqatlarını, xüsusən on beşinci əsr şairimiz Cahanşah Həqiqinin ədəbi irsinin toplanılması, tədqiqi və nəşrinə verdiyi böyük töhfələri yüksək qiymətləndirmiş, özünün elmi qənaətlərini “Qocaman pedaqoq, ədəbiyyatşünas alim” (“Azərbaycan məktəbi” jurnalı, 1997, № 6, s.117-119), “Qocaman müəllim, görkəmli tədqiqatçı” (“Xalq qəzeti”, 4 iyul 1998) məqalələrində və alimin 1997-ci ildə nəşr etdirdiyi Cahanşah Həqiqi divanına yazdığı ön sözdə ümumiləşdirmişdir. Y.Axundlunun ustad ədəbiyyatşünas, akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun yetmiş illik yubileyi ilə əlaqədar yazılmış “Ürək sözümüz” məqaləsi isə (“Şərq qapısı” q., 17 iyun 1979) görkəmli alimin şəxsiyyətinə və fundamental araşdırmalarına ehtiramdan yaranmışdır. Filoloq alimlərdən Həbib Babayevin Səməd Vurğuna həsr etdiyi kitab barədə “Şair haqqında dəyərli monoqrafiya”, Yəhya Seyidovun “Axtarış yollarında”, Yusif Seyidovun “Şairin fikir dünyası” (“Azərbaycan müəllimi” q., 21 mart 1986), Abbas Zamanovun “Sabir bu gün” (“Ədəbiyyat və incəsənət” q., 28 mart 1986) kitabları barədə eyniadlı resenziyalar da Y.Axundlunun ədəbiyyatşünaslığın inkişafını ardıcıllıqla izləyib təhlil etməsinə səciyyəvi nümunələrdəndir. Alimin Əflatun Məmmədovla birgə yazdığı “Müəllifin son sözü” məqaləsi ədəbiyyatşünas Firudin Hüseynovun axırıncı kitabı olan “Molla Nəsrəddin” və “Molla Nəsrəddin”çilər”ə həsr edilmişdir (“Azərbaycan müəllimi” q., 19 dekabr 1986). ”Yeni tədqiqat” resenziyası isə Tofiq Hüseynovun Y.V.Çəmənzəminliyə həsr etdiyi “Tarixi roman ustası” monoqrafiyası barədədir (“Ədəbiyyat və incəsənət” q., 18 sentyabr 1987). Təsəvvür tamlığı üçün professor Y.Axundlunun yeni ədəbiyyatşünaslıq əsərlərinə ədəbi-tənqidi münasibətini, əhatəli yanaşmasını nümayiş etdirən bir neçə resenziyasına nisbətən geniş nəzər salaq. Alimin 1984-cü ildə qələmə aldığı “Tarixi dramlarımızın tədqiqi” məqaləsi Davud Hacıyevin “Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi 125 dram” monoqrafiyasına həsr olunmuşdur [19]. Monoqrafiya müəllifinin tarixi dramlarda qoyulan mühüm problemlər, tarixi fakt, hadisə və şəxsiyyətlərə yazıçı münasibəti, əsərlərin sənətkarlıq xüsusiyyətləri barədəki araşdırmaları da məqalədə təqdirəlayiq sayılmışdır. Y.Axundlu diqqəti həm də ona yönəldirdi ki, D.Hacıyev çap olunmuş dram əsərlərinin təhlili ilə yanaşı, arxiv sənədlərindən, əlyazmalardan da səmərəli şəkildə istifadə yolu ilə monoqrafiyanı faktiki materialla zənginləşdirmişdir. Y.Axundlu monoqrafiyanın bəzi qüsurlarını da nəzərə çatdırmışdır ki, bunlar elmi-ədəbi baxımdan inandırıcıdır. Resenziyada hər şeydən əvvəl, o məqama irad bildirilib ki, D.Hacıyev daha çox ədəbiyyatımızda görkəmli mövqe tutan ədiblərin tarixi dramlarına diqqət yetirmişdir. Lakin janrın inkişaf yolu barədə tam təsəvvür əldə etmək üçün nisbətən zəif tarixi dramlardan da ən azı qısa şəkildə söz açılmalı idi. Digər tərəfdən, D.Hacıyevin zəif saydığı əsərlərin heç də hamısı bu iddiaya cavab vermir. Məqalədə bu fikrin davamında oxuyuruq: “Nəzərə almaq lazımdır ki, A.Babayevin “Bəhruz”, A.Kəmalənin “Məhsəti” dramları Azərbaycan səhnəsində müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulmuş və ədəbi tənqid tərəfindən əsasən müsbət qiymətləndirilmişdir. Digər tərəfdən, bu dramların zəif cəhətlərinin nədən ibarət olduğunu izah etmək, aydınlaşdırmaq lazım idi”. Professor Y.Axundlunun 1987-ci ildə yazdığı “Nəsrin problemləri” resenziyası da ədəbi tənqidin diqqətəlayiq faktlarındandır [20]. Bu məqalədə tənqidçi Vaqif Yusiflinin “Nəsr: konfliktlər, xarakterlər” monoqrafiyasının (1986) əsas məziyyətləri elmi şəkildə şərh olunmuşdur. Azərbaycan nəsrinin son 20-25 illik bir dövrünün əsas inkişaf məziyyətlərini konflikt və xarakter problemi kontekstində, M.İbrahimov, İ.Şıxlı, Ə.Cəfərzadə, İ.Hüseynov, Anar, İ.Məlikzadə, Elçin, Y.Səmədoğlu və digərlərinin əsərləri timsalında araşdıran V.Yusiflinin tədqiqatı resenziyada müsbət qiymətləndirilmişdir. Bununla belə, Y.Axundlu iradlarını da bildirərək nəzərə çatdırmışdır ki, monoqrafiyada “yeni nəsr” ümumi ədəbi prosesdən təcrid olunmuş halda araşdırılır, bir dəfə də olsun, müəyyən fikri əsaslandırmaq üçün 1960-1970-ci illərdə yaranmış poeziya və dramaturgiya nümunələri ilə müqayisələr aparılmır. 126 Professor Y.Axundlunun “Mirzə Cəlil –ömür yolu” resenziyası görkəmli alim İsa Həbibbəylinin Azərbaycan, ingilis, rus və fars dillərində nəşr olunmuş “Zamanın dühası” kitabı barədədir [24]. Resenziya müəllifi tənqidi realist ədəbiyyatımızın böyük ustadının ölkə xaricində tanıtdırılması işinə qiymətli töhfə saydığı bu albom- monoqrafiyada İsa Həbibbəylinin Cəlil Məmmədquluzadəni mühiti və müasirləri ilə birlikdə təqdim etdiyini, onun “ədəbi dövrün başçısı” (Y.V.Çəmənzəminli) olduğunu layiqincə əsaslandırdığını, ədibin yaradıcılığını ayrı-ayrı istiqamətlər üzrə araşdırıb ümumiləşdirdiyini məxsusi vurğulamışdır. Y.Axundlu “Elmi uğurun sevinci” məqaləsində [4] isə tanınmış ədəbiyyatşünas alim İsa Həbibbəylinin Mirzə Cəlilin mühiti, müasirləri və yaradıcılığı barədə fundamental tədqiqatlarından söz açmışdır. Y.Axundlu klassik ədəbi irsin nəşri ilə əlaqədar bəzi resenziyalar da yazmış, ciddi mətnşünaslıq işi tələb edən belə kitabların əsas məziyyətlərini səciyyələndirmiş- dir. Bu baxımdan onun “M.S.Ordubadinin əsərlərinin I cildi“ (“Şərq qapısı” qəzeti, 29 aprel 1964) məqaləsini, həmçinin ədəbiyyatşünaslar Abbas Zamanovla Kamran Əliyevin nəşr etdirdikləri “Molla Nəsrəddinçi şairlər” adlı kitaba həsr olunmuş “Demokratik ideyaları yayanlar” (“Sovet Naxçıvanı” q., 14 yanvar 1987, H.Həşimovla birlikdə) resenziyasını xatırlada bilərik. Naxçıvanda yaşayan ədəbiyyatşünas alim Əsgər Qədimov tərəfindən çapa hazırlanmış Fəqir Ordubadinin “Ağlar qələm əlimdə” adlı şeirlər kitabı barədə “İşığa doğru” adlı resenziya yazan Y.Axundlu ilə İ.Həbibbəyli bu nəşri XIX əsr Ordubad ədəbi mühitinin tədqiqi və oxuculara çatdırılması sahəsində əhəmiyyətli addım saymışlar [25]. Akademik Bəkir Nəbiyev “Tənqid və ədəbi proses” kitabında yazırdı: “Tənqidçi ədəbi həyatla, canlı bədii proseslə yaşamalı, onun aparıcı meyllərinə, axtarış və kəşflərinə, böyük nailiyyətlərinə və qüsurlarına qarşı son dərəcə həssas olmalı, hər şeydən əvvəl, müasir ədəbi prosesi bilməyə əsaslanmalıdır” [171, s.9]. Professor Yavuz Axundlunun məhz həmin prinsiplərə əsaslanan, yarım əsrdən çox davam edən ədəbi-tənqidi fəaliyyəti Naxçıvanda bu sahənin inkişafında özünəməxsus rol oynamışdır. Xüsusən Azərbaycanda nəsr tənqidinin inkişafında, eləcə də muxtar respublikanın ədəbi mühitinin elmi baxımdan dəyərləndirilməsində onun diqqətəlayiq xidmətləri olmuşdur. |