Azərbaycan respublikasi səHİYYƏ naziRLİYİ azərbaycan tibb universiteti S. A. Gürzəliyev

(
şək.2
) 
Eksperimentdə adətən ən çox ağ siçovullardan 
istifadə edilir. Bu zaman efir narkozunu ( 0, 5- 1, 0 ml natrium 
xlorid məhlulu ilə qarışdırmaqla) şprislə, ucu kütləşdirilmiş iynə 
vasitəsilə heyvanın traxeyasına yeridilir. Traxeya və qırtlağı 
zədələməkdən qorumaq üçün əməliyyat sahəsini alın reflektoru 
ilə işıqlandırmaq lazımdır. 
 
2.2. İstehsalat toksikologiyasının metodları.
Sənaye toksikologiyası praktikasında müxtəlif müayinə 
metodları tətbiq edilir. Onlardan ən geniş yayılmışları – 
inteqral 
və yaxud qeyri-spesifik metodlardır
ki, 
bunlar toksiki maddənin 
tətbiq olunma yerindən asılı olmayaraq, orqanizmin ümumi 
vəziyyətinin pozulmasına səbəb olur ki, bu da nəticədə qeyri-
spesifik göstəricilərin pozulmasına gətirib çıxarır. İnteqral 
göstəricilərə - bədənin kütlə dəyişkənliyi, qazlar mübadiləsi,
işgörmə qabiliyyəti, mərkəzi sinir sisteminin funksiyası(qismən 

---

57 
aclığa, infeksiyaya, hamiləliyə qarşı orqanizmin cavab 
reaksiyası və s.) aiddir.
 

Spesifik metodlar
– bu və ya digər birləşmənin təsirinin 
aşkar edilməsinə yönəlmiş olur. Misal üçün, fosfor üzvi 
birləşmələrin təsirindən xolinesteraza fermentinin aktivliyinin 
azalması, eləcə də qurğuşun zəhərlənməsi zamanı porfirin 
mübadiləsinin pozulması spesifik təsirin göstərici kimi göstərilə 
bilər. Tamamilə aydındır ki, metodların inteqral və spesifik 
olaraq bölünməsi şərti xarakter daşıyır. 
Fizioloji müayinə metodlar
sinir sisteminin funksional 
vəziyyətinin 
öyrənilməsində 
(şərti 
reflekslər 
metodu,
elektroensefaloqrafiyası, xronoksimetriya, qabıqaltı implusların 
summasiyası, aktoqrafiya və b.) və ürək-damar sistemində ( 
elektrokardioqrafiya, arterial təzyiqin ölçülməsi, dəri 
kapilyarlarının davamlılığının öyrənilməsi) geniş istifadə edilir. 
Orqanizmin reaktivliyinin müəyyənləşdirilməsi üçün 
qanda neytrofillərin faqositar aktivliyinin təyin edilməsi, qan 
zərdabında komplementar aktivliyin, immun antitel titrinin,
toxumalarda lizosim titrlərinin təyini, qanın baryerlik 
funksiyasının müayinəsi və tənəffüs yollarının, selikli qişaların,
autofloranın vəziyyətinin öyrənilməsi və s. 
 Biokimyəvi 
müayinə metodları
– zəhərin təsir 
xarakterinin aşkar edilməsi üçün: qanda fermentlərin aktivliyinin 
öyrənilməsi ( katalaza, peroksidaza, dehidrogenaza, 
transaminaza, 
fosfatazalar, 
suksinatdehidrogenazalar, 
z 
xolinesteraza, aldolaza və b.), müxtəlif növ mübadilələrin ( zülal,
karbohidrat, yağ, su, mineral, vitamin), qanın morfoloji 
tərkibinin və b.patoloji müayinə metodlarından istifadə edilir. 
Zəhərlərin orqanizmdə taleyinin öyrənilməsi məqsədilə ( 
paylanması, xaric olunması), ayrı-ayrı orqanların funksional 
vəziyyəti ( qaraciyər, qalxanvari vəzin və b.), eksperimental 
terapiya məsələlərində - 
radioaktiv indikatorlar metodundan
 
istifadə olunması. 

---

58 
Mübadilə proseslərinin pozğunluğunun aşkar edilməsi və 
morfoloji 
dəyişikliklərin 
bərpasının 
öyrənilməsi 
üçün 
historkimyəvi ( RNT, DNT, qələvi və turş fosfatazalar,
suksinatdehidrogenazalar 
və 
b.) 
və 
patoloji müayinə 
metodlarından
istifadə edilir. 
Profilaktik toksikologiya metodları – 
toksiki maddələrin 
uzaq təsirlərinin
öyrənilməsi ( reproduktiv funksiyalara, ürək-
damar sisteminə, blastomogen effekt) metodları hesabına xeyli 
genişlənir.
Sənaye maddələrinin 
qonadotrop
təsirlərinin öyrənilməsi 
üçün – cinsi sferanın vəziyyətini xarakterizə edən –
spermatogenezin 
qiymətləndirilməsinə 
əsaslanan 
(spermaqonilərin sayı, rüşeym epitelinin struktur vəziyyəti, 
meyozanın 12-ci mərhələsindəki kanalcıqların miqdarı, nüklein 
turşularının miqdarı, spermatozoidlərin funksional vəziyyəti və 
b.)və 
yumurtalıqların funksional vəziyyəti-ekstral siklin 
davametmə müddəti və ritmliyi kimi metodlardan istifadə edilir. 
Embriotrop təsir
– erkən və gecikmiş rezorbsiyaların 
uçota alınmasının köməyi ilə, həyat qabiliyyətli embrionların 
miqdarına, müxtəlif daxili orqanların və skeletin anomaliyalı 
inkişafına ( teratogen effekt) görə müəyyənləşdirilir. 
Mutagen təsirin öyrənilməsi
– müxtəlif eksperimental 
modellərlə - genlərin, xromosom və gen dəyişkənliyi üzrə 
qiymətləndirilə bilir. Bu məqsədlə mikroorqanizmlərin və 
drozofillərin mutasiyası, məməlilərdə letallıq dominantlığı, qan 
hüceyrəsində və sümük iliyində xromosom aberrasiyası kimi 
metodlardan istifadə edilir. Kimyəvi maddələrin blastomogen 
aktivliyinin aşkar edilməsi üçün heyvanlar üzərində uzun 
müddətli eksperimental müşahidələrin ( bütün həyatı boyu) 
aparılması tələb olunur. Diaqnoz histoloji müayinələrə əsasən 
qoyulur.Eksperimentin planlaşdırılması və nəticələrin işlənməsi 
riyazi üsulların tətbiqini tələb edir. 

---

59