Azərbaycan respublikasi səHİYYƏ naziRLİYİ azərbaycan tibb universiteti S. A. Gürzəliyev

2.5.7. Kimyəvi maddələrin sensibilizə edici təsirinin 
müayinəsi. 
İstehsalat otaqları havasında yeni birləşmələr üçün yol 
verilən konsentrasiyaların (YVK) işlənilib hazırlanmasında 

---

78 
kimyəvi birləşmənin allergik xassələri, eksperiment şəraitində 
maddənin fiziki-kimyəvi xassəsi və struktur quruluşu nəzərə 
alınaraq heyvanlar üzərində sınaqdan keçirilir.(E.A.Yevleva, 
1962; E.N.Levina, L.P.Sirkunov, 1962-1966;N.İ.Şumskaya, 
1961;Borek və b..1965;Malten, 1965 və b.) Xarici ölkələrdə 
kimyəvi maddələrin dəriyə sensibilizəedici təsiri könüllü insanlar 
üzərində öyrənilir(Lea və b., 1958;Hine və b., 1958;Gauef, 1957 
və b.). 
Nəzərə almaq lazımdır ki, laborator heyvanları üzərində 
alınmış nəticələr sırf qabaqlayıcı məlumatlardan ibarət olub və 
onun insanlar üzərində öyrənilməsi tələb olunur. .Belə ki, 
insanların dərisinin reaktivliyi təbii olaraq heyvanlardan xeyli 
fərqlənir.Bir çox peşə xəstəliklərinin klinika və patogenezinin 
ətraflı öyrənilməsi zamanı onun allergik xassəsinə üstünlük 
verilir və onun eksperimental yolla ətraflı öyrənilməsi tövsiyə 
olunur. 
Kimyəvi 
birləşmələrin 
sensibilizəedici 
xassəsinin 
öyrənlməsində ən vacb tələblərdən biri müvafiq laborator 
heyvanların seçilməsidir.Əksər eksperimentatorlar maddənin 
allergik təsirinin öyrənilməsi üçün ən münasib heyvan olaraq 
dəniz donuzlarına üstünlük verirl
.
Bir sıra müəlliflər belə təcrübələrin qoyulmasında təkcə 
dəniz donuzlarından deyil, dovşanlardan da istifadə olunmasını 
düzgün hesab edirlər.Toksikoloji təcrübələrdə ən çox istifadə 
olunan ağ siçovullar üzəridə kimyəvi maddələrin allergik 
xassəsinin öyrənilməsi haqqında məlumatlara ədəbiyyatda çox az 
rast gəlinir.Ancaq müəllif P.N.Krapivintseva (1936) qeyd edir ki, 
ağ siçovullar üzərində dinitroxlorbenzolun sensibilizəedici 
təsirinin 
olmasını 
müşahidə 
etmişdir.Digər 
müəllif 
L.A.Zilber(1958) bu qənaətdədir ki, bu növdən olan heyvanlar 
allerqoloji müayinələr üçün tamamilə yaramır.Lakin bəzi 
müəlliflər siçovullar üzərində zülal allergenlərinə qarşı 
anafilaktik şok aldıqlarını qeyd edirlər.(Hochwald, Raskemann 
1946 və b.).Beləliklə, ədəbiyyatda ağ siçovullar üzərində kimyəvi 

---

79 
maddələrin sensibilizəedci təsirinin ğyrənilməsi üzrə məlumatlar 
toplanmaqdadır. Praktik olaraq, kimyəvi birləşmənin allergik 
xassəsinin öyrənilməsi üzrə eksperimentin qoyulması zamanı ilk 
növbədə onun qıcıqlandırıcı təsirinin aşkar edilməsi 6-10 dəniz 
donuzları və 3-5 dovşanlar qzərində öyrənilr.Müxtəlif növ 
heyvanlar üzərində eksperimentin qoyulması növ həssaslığının 
öyrənilməsinə imkan verir.Bunun üçün 0, 2-1q sınaqdan keçirilən 
məhsulu müxtəlif dərəcədə durultmaqla, ayrı-ayrı az 
konsentrasiyaını heyvanın dərisi üzərinə-dəniz donuzlarında 
1x1sm, dovşanlarda isə 2x2 sm sahəyə sürtməklə öyrənilir.Maddə 
bərabər şəkildə dəriyə yaxılır və şüşə çubuqla yüngülcə 
silinir.Heyvan 2-4 saat müddətində lövhəyə fiksə olunmuş 
şəkildə və yaxud fərdi evcikdə (qəfəsdə) qalır.Sonra maddə tənzif 
tamponla silinir, təmizlənir, lazım gəldikdə isti su və sabunla 
yuyulur.Kontrol heyvanda sınaqdan keçirilən maddə əvəzinə hər 
hansı inert-zərərsiz maddə yaxılır və eyni qayda ilə sonda 
yuyulub əmizlənir.İnert maddə olaraq, su və bitki yağından 
istifadə edilə bilər.Toz şəkilli kimyəvi maddələri təbii olaraq sarğı 
vasitəsilə təsbit etməklə və yaxud vazelin və ya lanolinlə 
qarışdırıb pasta və ya maz halına salmaqla heyvanın dərisinə 
applikasiya olunur.Təcrübə heyvanları üzərində müşahidə 3 
sutka ərzində aparılır.Əgər maddənin qıcıqlanlandırıcı təsiri aşkar 
edilmirsə, durulaşdırılmış maddənin özü heyvanın dərisinə 
yaxılaraq onun allergik effekti qiymətləndirilir.Bu zaman ilkin 
qıcıqlandırıcı təsir aşkar olunarsa sonrakı təcrübələrdə 
sensibilizəedici təsirin öyrənilməsinə əvvəl durulaşdırılmış 
konsentrasiyalardan başlamaq lazımdır. 
Sənaye toksikologiyasında ən geniş yayılmış metod 
öyrənilən məhsulun dəriyə applikasiya olunması metodudur ki, 
burada maddənin fiziki-kimyəvi xassəsi digər metodların 
seçilməsinə imkan vermir.Dəriyə applikasiya etmə metodunun 
müsbət cəhəti odur ki , burada maddənin orqanizmə təsiri təbii 
şəraitə uyğun şəkildə qiymətləndirilmiş olur.Mənfi cəhəti ondan 
ibarətdir ki, maddəni bir başa dəri daxilinə öyrnilməsinə 

---

80 
nisbətən, reaksiyası müddətinin çox olması və heyvanın 
uzunmüddətli fiksə olunmuş şəkildə saxlanmasıdır.
Kimyəvi maddənin sensibilizasiya müddəti onun allergik 
xassəsindən və öyrənilmə üsulundan (dəriüstü və ya 
dəridaxili).Allergenin 
stimulyator qarışığı ilə dəridaxili 
yeridlməsi zamanı adətən birdəfəlik, maksimum dörddəfəlik 
inyeksiya sensibilizasiynın törədilməsi üçün adətən kifayət 
edir(məs.berillium, 
neosalvarsan, 
propion 
anhidridi, 
dinitroxlorbenzol birləmələri). 
Dəriüstü sensiblizasiya zamanı dərinin maddə ilə 
birdəfəlik təması çox nadir hallarda (əgər güclü allergen olarsa) 
sensibilizasiyanın inkişafına gətirib çıxara bilər.Ona görə 
öyrənilən məhsul heyvanın eyni nahiyəsinə təkrar olaraq 4-30 
dəfəyə qədər sürtülür.Bundan başqa kimyəvi agentin dəriyə 
təkrar sürtülməsi zamanı heyvanlarda təmas dermatozlarının 
əmələ gəlməsini inkar etmək olmaz.Bu heyvanların dərisində bir 
qayda olaraq hiperimiya, ödem, dəri səthlərinin çatları, dəridə 
qanaxmaların və soyulmaların əmələ gəlməsi ilə xarakterizə 
olunur.Belə 
hallarda 
gələcəkdə 
maddənin 
sürtülməsi 
dayandırılmalıdır. 
Sensibilizasiyanın aşkar edilməsi nəzərdə tutulan 
allergenin dəri ilə ilk təmasından 10-14 gün keçdikdən sonra 
aparılır.Maddə yerli effekt törətmədikdə onun təsiri 20-30 gün 
davam 
edir.Təcrübələr 
əsasında 
təkrar 
applikasiyalar 
qurtardıqdan sonra dəri ilə təmas dozası – yol verilən səviyyə 
(YVS) müəyyənləşdirilir. 
Dəri allergik testləri yuxarıda qeyd edilmiş qabaqcadan 
sensibilizasiya xüsusiyyətinin öyrənilməsi üsulları ilə və yaxud 
yaxşı 
məlum 
olan 
kompress 
metodu 
ilə 
qoyula 
bilər.Sensibilizəedici doza və onun durulaşdırılmış (titr qarışıqları 
1:2, 1:5, 1:10, 1:50, 1:100 və daha çox, 1:250-1:500)məhlul 
qarışığı, sensibilizasiya reaksiyası alınmış heyvanların əks 
yanlarına və kontrol heyvanlarına sürtülür.Kontrol olaraq intakt 

---

81 
heyvanlar və sınaqdan keçirilən allergenin durulaşdırılmlş 
məhlulu ilə təkrar təması olan heyvanlar götürülür. 
Hər iki qrup təcrübə heyvanlarına uyğun şəraitə görə fiksə 
edilməlidir.Dərinin seqmentar reaktivliyini nəzərə alaraq tövsiyə 
olunan müxtəlif titrlər ardıcıl olaraq maksimal sınaq 
konsentrasiyasından başlamaqla quyruqdan baş istiqaməti üzrə 
dəri sahələrinə sürtülür.Maddənin titrləri sürtülmüş dəri 
sahələrinə müşahidə 30 dəqiqədən sonra (tez tipli reaksiyanın 
aşkar olunması); təkrar 24-48-72 saatdan sonra (gecikmiş tipli 
hiperhəssas əlamətlərin aşkar olunması) aparılır.Sensiblizasiya 
inkişaf edərsə , bu özünü qızartılar, ödem, xırda qaşınan dəri 
soyulmaları şəklində göstərir. Güclü allergenlər dəri sahəsində 
alovlanma reaksiyası törədirlər.Belə müşahidələr qeyd olunur ki, 
alovlanma reaksiyası bəzən kimyəvi maddə ilə təması olmayan 
heyvanların bel nayihəsinə simmetrik olan dəri sahəsində baş 
verir. Dəri reaksiyasının “balla”qiymətləndirilməsi münasib 
hesab 
edilməklə, 
alınan məlumatları statistik olaraq, 
qiymətləndirmək daha asandır. 
Hazır ki müayinəni o vaxt aparmaq lazımdır ki, kimyəvi 
maddənin təsiri məlum olan allergenlərin təsiri ilə oxşar olur.Belə 
maddələrin molekulunda yüksək reaktivli radikalların (amin,
diamin, imin, epoksi və b.)olması zamanı heyvanlarda dolayısı 
yolla allergiyanın (eozinofiliya, trombositopeniya, leykopeniya,
plazmalaşma, fərqli qamma qlobulinemiya və b.)aşkar olunması 
və toksikoloji eksperimentin aparılması zamanı, həmçinin 
istehsalatla əlaqədar xəstələnmə siqnallarının (məs.dermatitlər, 
ekzema, bronxial astma, rinitlər və b.)olması kimi məlumatlar 
olur.Bu zaman birincili qiymətləndirmə O.Q.Alekseyeva və 
A.İ.Petkeviç metodu ilə aparılır.Metoda əsasən 40 mkq öyrənilən 
maddə 0, 02 ml həlledicidə həll edilməklə, tuberkulin şprisi ilə 
dəniz donuzlarının qulağının xarici səthinə birdəfəlik yeridilir. 
Kontroll qrupa isə həmin qayda üzrə 0, 02 ml (izotonik natrium 
xlorid məhlulu, yaxud zəif-spirt, turşu, qələvi 
məhlulları)yeridilir. Heyvanlarda allergiyanın aşkar edilməsi dəri 

---

82 
sınağı aparmaqla 11-ci sutkada təyin edilir.Testləmə üçün gözlə 
görünən 24 saatdan sonra reaksiya törətməyən maddənin 
maksimal konsentrasiyasından istifadə edilir, maddə – 10 və 100 
dəfə durulaşdırıldıqdan sonra istifadə edilə bilər. Dəridə damcı 
sınağını qoymaq üçün ölçüsü 1, 5x1, 5 sm olan dəri səthi tükdən 
təmizlənmiş “pəncərədən” – dəri səthindən istifadə si 5 ballı şkala 
ilə aparılır: gözlə görünən reaksiya olmadıqda – 0; bütün sahə 
üzrə və yaxud onun əhatəsində ocaq şəkilli eritema olduqda – 1; 
ocaq şəkilli axan eritema və yaxud tamamilə yayılmış zəif çəhrayı 
eritema olduqda – 2; açıq çəhrayı göyərmiş eritema olduqda -3; 
dəridə infiltrativ eritema olduqda -4; xeyli infiltrasiyalı açıq 
eritema, ocaq şəkilli hemorragiya və yaxud dərinin soyuması 
aşkar edilərsə - 5 balla qiymətləndirilir.
Allergik reaksiyaları aşkar etmək üçün öyrənilən maddə 
dəniz donuzlarının dərisi ilə təmas yaratmaq üçün 5-6 heyvandan 
istifadə edilir.
Sensibilizasiya 
üçün 
təkrar 
aplikasiya 
zamanı
“qıcıqlandırıcı dermatit” törətməyən maksimal konsentrasiya 
seçilir. Maddə 20 gün müddətində dəriyə sürtülür. 1-ci testləmə 
5 gündən sonra aparılır və bu zaman allergiya aşkar olunarsa,
sonra maddənin öyrənilməsi(dəriyə yaxılması) dayandırılır.